2

تاڭەرتەڭ ماقسۇت پەن قارىمساق ول ۇيگە ەرتەرەك كەتتى. ءۇي ماڭىندا مال تۇنەگەن قوتان ورنى بىلىنبەيدى. بۇل اۋىل ءسىرا، ۋاق مالدارىن ءبىر جەرگە قورالاتىپ، قوسىپ باعاتىن بولسا كەرەك. قىستاۋلىقتارى اياق جاقتا، تاياق تاستام جەردە، اناۋ كورىنىپ تۇر. جيىرما شاقتى ءۇي ەگىنشى دۇڭگەن اليلەر قازىر سوندا. مىنالار دا تەك كيىز ءۇي تىگىپ، كوككە شىعىپ وتىرعانى بولماسا، مۇنان اۋىپ جايلاۋ جايلامايدى. وسىدان ءبىر عانا بەلدىڭ استىنداعى ەگىندىكتەرىنە دۇڭگەندەرمەن بىرگە قاراۋىل بولىپ وتىر. قوناقتارى كەلگەندە، ۇيدە مۇرىنشاقتىڭ ساركىدىر تارتقان ايەلى عانا وتىر ەكەن. كىشكەنە قارا دومالاق نەمەرە اجە قولتىعىنا بالاپانداي تىعىلىپ، ءبىر ەلى اجىراعىسى كەلمەيدى. ۇيدەگى بوگدە ادامعا كىسى كورگەن جاپالاقتاي، كىرپىگىن قىلپ-قىلپ قاعىپ قارايدى. اجەسىنىڭ موينىنا جارماسىپ، بىرنەڭە دەپ سىبىرلاپ ەدى، سالدارلى ايەل بوبەكتىڭ ءتىلىن قىزىقتاپ كۇلە:

2

تاڭەرتەڭ ماقسۇت پەن قارىمساق ول ۇيگە ەرتەرەك كەتتى. ءۇي ماڭىندا مال تۇنەگەن قوتان ورنى بىلىنبەيدى. بۇل اۋىل ءسىرا، ۋاق مالدارىن ءبىر جەرگە قورالاتىپ، قوسىپ باعاتىن بولسا كەرەك. قىستاۋلىقتارى اياق جاقتا، تاياق تاستام جەردە، اناۋ كورىنىپ تۇر. جيىرما شاقتى ءۇي ەگىنشى دۇڭگەن اليلەر قازىر سوندا. مىنالار دا تەك كيىز ءۇي تىگىپ، كوككە شىعىپ وتىرعانى بولماسا، مۇنان اۋىپ جايلاۋ جايلامايدى. وسىدان ءبىر عانا بەلدىڭ استىنداعى ەگىندىكتەرىنە دۇڭگەندەرمەن بىرگە قاراۋىل بولىپ وتىر. قوناقتارى كەلگەندە، ۇيدە مۇرىنشاقتىڭ ساركىدىر تارتقان ايەلى عانا وتىر ەكەن. كىشكەنە قارا دومالاق نەمەرە اجە قولتىعىنا بالاپانداي تىعىلىپ، ءبىر ەلى اجىراعىسى كەلمەيدى. ۇيدەگى بوگدە ادامعا كىسى كورگەن جاپالاقتاي، كىرپىگىن قىلپ-قىلپ قاعىپ قارايدى. اجەسىنىڭ موينىنا جارماسىپ، بىرنەڭە دەپ سىبىرلاپ ەدى، سالدارلى ايەل بوبەكتىڭ ءتىلىن قىزىقتاپ كۇلە:

- ول سەنىڭ اعاڭ، ماقسۇت دەگەن اعاڭ ەمەس پە، ءوزىڭنىڭ... بارىمىزدەن ساعان جاقىن، سەنىڭ ءوز اعاڭ ەكەنىن بىلمەيمىسىڭ، اقىماق؟ - دەپ، شىن جادىراپ سويلەدى. ماقسۇتتى ءوز ۇيلەرىنە كەلتىرە الماي جۇرگەندەرى بايقالادى. ەشنارسەمەن ەنجارلىعى جوق سابىرجاي، باردى بويىنا سىيعىزعان ايەل ەكەنى بىلىنەدى. شاي جاسالىپ جاتقاندا ەكى وكپەلىگىنىڭ ءجۇنى تۇسكەن شابان قاراكەردى ءجىتى تەبىنىپ، اسىعىڭقىراعان مۇرىنشاق كەلدى. ەلەڭ-الاڭنان بارىپ ەگىنىن كوزدەپ، ماڭىنا جولاعان مالدى ايداپ تاستاپ قايتقان بەتى ەكەن. ءبىر كەزدە تومەنگى ۇيدەن قازيزامەن بىرگە ەكى قىز ىلەسىپ شىقتى دا، ۇشەۋى وسىلاي قاراي بەتتەدى. اشىق ەسىكتەن بويلارى كورىنىپ كەلەدى. قىزدىڭ ءبىرى ەرەكشە ۇزىن بويلى، يمەكتەۋ. ءبىر كورگەننەن كوزگە وقشاۋ شالىناتىن شەتتەگى ۇزىن قىز ءوز بويىن قايدا جاسىرارىن بىلمەگەندەي، قازيزاعا قولتىقتاڭقىراپ تىعىلىپ الىپتى. ولار ءۇي سىرتىندا، قازان باسىندا بوگەلىپ قالعانداي بولدى. قازيزا ەرتە قامدالىپ اسىلعان ەتتى ءتۇسىرىپ كىرگىزگەندە، مۇرىنشاق سىرتقا قاراي ءۇن تاستاپ:

- قامارجان! بۇندا كەلىپ قولعا سۋ قۇيىڭدار، شىراعىم! - دەدى. وسى ۋاقىتتا ەكى قىزدىڭ ءبىرى دالادا ءبولىنىپ قالا تۇرىپ، بىرەۋى كەلىپ كىردى. مۇرىنشاق دالاداعى قىزدىڭ اتىن اتاپ:

- ءتايىمحان قايدا؟ كىر دەسەڭدەرشى، اپىر-اي، و نەعىپ كەلمەي تۇر؟ - دەپ كەمپىرىنە قايتا-قايتا قاراپ الاڭ بولدى. ەسىكتەن قوناقتار جاققا ءسال كوز تاستاپ، اقىرىن سالەمدەسىپ ەنگەن جاڭاعى «قامار» اتانعان بويشاڭ قىز از قىزارىڭقىراپ... ورگە، وڭ جاقتاعى جاساۋلى توسەك جاققا تامان، باياۋ باسىپ وتە بەردى. كوزىن ءبىر تۇستان الماي قاراپ، سولاي قاراي سالماقپەن باسا بەرگەن... ادال باقاننىڭ باسىندا تۇرعان ورامالعا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ بارا جاتقانىندا جانارىنان ەرەكشە نۇر بايقالدى.

سۋدى مۇرىنشاقتان تارتىپ قازيزا قۇيا باستاعاندا، قىز قولىنا تازا، كەستەلى ورامالىن الىپ، كىسى الدىندا كىشكەنە تۇرىپ قالدى...

ماقسۇت بۇل قىزدى كورگەننەن اڭىرىپ، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي بولعان... تەگىندە بۇل اۋىلدى ماقسۇت وزىنە تۋىس سياقتى سانايتىن. سول سەبەپتەن بولار، بۇرىن كەلگەن شاقتارىندا كورۋدى مۇرات ەتپەگەندىكتەن بە، مىنا قىزدى بايقاماعان ەكەن. قازىر ول ءوز-وزىنەن تاڭىرقاپ ويلانىپ، قىز بەتىنە اقىرىن قاراپ وتىرىپ قالدى... ءبىر عاجابى، ماقسۇتتىڭ وسى قالپىن اشىق سەزىنگەن قىز دا قىسىلىڭقىراعانداي، بەت ۇشى لىپ بەرە قىزارىپ كەتتى. ماقسۇت بۋراباي ءۇيىنىڭ بۇل قىز ءۇشىن نەگە ۇرىنىپ باققانىن ەندى تۇيسىنگەن.

يىقتى كەلگەن، ءتۇزۋ دەنەلى قاماردىڭ سىرت ءمۇسىنى دە ەرەكشە اسەم. تىك يىققا بىتكەن جۇپ-جۇمىر سۇڭعاق موينىنا دەيىن كوزگە ۇرىپ، جاس قىزدى تابيعات الدەقالاي جومارتسىپ تۋعىزعانداي.

جاس، ساۋلىق تازالىعىنداي داقسىز، دانا جۇزىندە، بەتى ۇشىندا مانارلاعان اقشىل قىزىل اراي بار. جانە ۇياڭ نۇرلى، ۇلكەن، قوڭىر كوزدەرى شاراداي بولىپ قارايدى ەكەن. اسىرەسە ءبىر تۇسقا كوزىنىڭ استىمەن قاراڭقىراپ، وزگەشە ۇلكەن، سۇلۋ جاناردى سالماقپەن تاستاپ تۇرعاندا اياسىنا مۇنارداي ءبىر تۇڭعيىق نۇر قوناقتاپ قالادى. ويدى تالدىرارداي ءبىر كوزقاراس ءساتى بار. ءسال ۇشتى كەلگەن، ۇناسىمدى قىر مۇرنى مەن قۇندىزدانعان قاس-كىرپىگى ءبارى، توق ءجۇزىن ايداي ەتىپ، كوزگە قيادان تارتادى. تۇندەگى قازيزانىڭ كوپ ءسوز ەتكەنىندەي بار...

قىز ءۇي ىشىندە كوپ بوگەلمەستەن باياۋ باسىپ سىرتقا شىعىپ كەتكەن بولاتىن. جاڭاعى سەرىگى كۇتىپ تۇرعان كورىنەدى. وسىدان ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكىزىپ، قوناقتار اڭگىمەمەن وتىرىپ، تاماقتانىپ بولعان كەزدە قايتىپ كەلدى... بۇل جولى ەسىكتەن كىرگەن بەتىندە قازيزاعا عانا كوز سالىپ، سونىڭ جوعارعى جاعىنان كەپ وتىرىپ قالدى. مۇرىنشاق نەمەرەسىن الدىنا الا، مول قاپسىرا قۇشاقتاپ، توبەسىنەن مەكىرەنە يىسكەي وتىرىپ، ءۇنىن جارقىنىراق شىعارا «قۇدايا شۇكىر!» - دەپ قويدى. ەڭدىگى تىلەگىن كۇڭىرەنىپ تىلەگەنى مە؟ ەرتەڭ قانداي ۇشپاققا شىعارارى ەشكىمگە ءمالىم ەمەس وسى قۇرتتاۋىشتاي نەمەرەنىڭ قولعا تيۋىمەن بۇل ءۇيدىڭ بار جىرتىعى جامالىپ بولعانداي، ريزالىق تاۋبەگە كەلۋمەن قاتار وزدەرىمەن ءبىر داستارقاندا دامدەس بولىپ وتىرعان ماقسۇتتى دا وڭاي ادام دەپ بىلمەيتىندەرى انىق. پوليتسيا، سوتتىڭ اتى اتالسا، جارتى اۋىز سوزدەن جازا باسىپ، ءمۇلت كەتكەن پەندەنى تارپا باسسالىپ قاماپ تاستايمىن دەسە وعان قۇدىرەت-ەركى جەتەتىن، قاتىگەزدىكتىڭ مەكەنى عانا ەلەستەيتىن كوشپەلى قازاق قاۋىمىنا، سونداي وتتىڭ ورتاسىنان ءوز داۋىن ۇستەم ەتىپ، قارا باستى ادامىن اكەلىپ بەرىپ وتىرعان وقىعان جىگىت بۇل ءۇي ءۇشىن شىنىندا دا قۇرمەتتىنىڭ قۇرمەتتىسى ەدى.

سىرتتا ىزىلداپ قايناپ تۇرعان ساماۋرىن بارى بىلىنەدى. قامار شەشەسىنەن سىبىرلاڭقىراپ:

- شاي كىرگىزەيىن بە؟ - دەپ سۇراپ ەدى.

قوناقتار اسىعىس ەكەن. وزدەرىن جەدەلدەپ توسىپ وتىرعان كىسى بار دەيدى. سونىمەن ماقسۇتتاي نيەتتەس جاس قوناقتارى بۇل ءۇيدىڭ ىشىمەن انىق قيماي قوشتاسىپ، ەندى ورنىنان تۇراتىن بولعاندا، شەشەسى تۇرەگەپ تۇرعان قامارعا:

- قامارتاي! اعالارىڭدى اتتاندىر، قالقام! - دەدى. كوپ ۇرعاشىنىڭ بىرىندەي ەمەس، كەڭ سابا ايەلدىڭ نۇسقاسىنان قايتسە دە ءبىر تەكتىلىك بايقالادى...

قامار ۇيدەن الدىمەن قوناقتار شىقسىن دەپ توسىپ تۇرىپ قالىپ، سولار ەسىكتەن شىققان سوڭ، اياعىن ەندى تەزدەتىڭكىرەي باسىپ بارىپ، الدىمەن قارىمساقتىڭ اتىن شەشە بەرمەك ەدى. قارىمساق شىلبىردى جىلدامداتىپ ءوزى ۇستاپ:

- قامارجان، مەيماندى، مەيماندى اتتاندىر، شىراعىم، مەن ءوزىم... دەي بەردى. قىز سالالى اپپاق قولىمەن قادااعاشتان قارا اتتى شەشىپ الا بەرىپ، شىلبىردى يكەمدى، بيازى كيمىلمەن ەردىڭ قاسىنا سالدى. سۇمبىدەي سۇلۋ قارا اتتى بۇلاڭ ەتكىزىپ، ماقسۇتتىڭ الدىنا قاراي كولدەنەڭ تارتىپ بۇرا بەرگەن. بار قيمىلىندا مايىسقان ۇنامدى نازىكتىك بار.

ماقسۇت قىز قولىنداعى تىزگىننىڭ بەرگى جەرىن ات جالىمەن قوسا قىمتىپ ۇستاپ، اياعىن ۇزەڭگىگە سالعاندا، قامار قولى ۇشىمەن ونىڭ قولتىعىنان بىلىنەر-بىلىنبەستەي ءبىر لەبى تيگەن قيمىلمەن دەمەپ جىبەردى. جىگىت ەرگە قونعان ساتتە بار دەنەسىن جەڭىل بيلەپ بۇلىقسىپ تۇرعان قارا ات جالت بەرىپ، اينالىپ كەتىپ ەدى. ات باسىن ماقسۇت قايتا بۇرىپ، قىزبەن سوڭعى رەت كوز ۇشىراتتى.

قامار العاشقى بەتتە ءسات ءۇستى قىبىرسىز تۇرىپ قالعان ەكەن. ماقسۇت وعان باسىن بولماشى يزەگەندەي قيمىل سەزدىرىپ:

- قوش بوپ تۇرىڭىز، قامار! - دەدى. كەسكىنىنەن دەم شارپىتقانداي كوز قاراس تانىلىپ ەدى.

قامار ءوزىنىڭ ءالى اشىلماعان جاستىعىنان ءسال قىمسىنعانداي بولىپ، بالاداي نازىك، شىعار-شىقپاس ۇنمەن:

- ساۋ بولىڭىز! - دەپ كوزىن تومەن تۇسىرە بەردى. قۇندىزدانعان كىرپىگى توگىلىپ تۇر. ءبىر عاجابى - ەكەۋى دە ءبىر-بىرىنەن سونشا تارتىنىپ، قىسىلا قوشتاسىپ ەدى.

ماقسۇت بۇرىلار كەزدە تاعى ءبىر بايقاسا، قاماردىڭ ۇياڭ نۇرلى، شارالى كوزى بۇعان ءبىر ءتۇرلى ءمۇلايىم... قاراپ قالعان ەكەن... سوڭعى رەت سول كوزقاراسپەن قالدى...

وسى ۋاقىتتا ۇيدەن قالبالاقتاپ، بەلىن جۇرە بۋىنىپ مۇرىنشاق تا شىققان ەكەن. بيىل ماقسۇتتىڭ قىزمەت جايى قايدان شەشىلەتىنىنە ەكى ءتۇرلى جورامال بار. ءدال ازىرگە بەلگىسىز بولاتىن. سوندىقتان ەندى كەتسە ۇزاپ كەتە مە دەپ ايانشاقتاعان مۇرىنشاق انادايدان داۋسىن كوتەرە:

- ال ماقسۇتجان، شىراعىم! قىزمەتىڭە كەتكەنشە جانە سوعا الساڭ، اۋىل مىنە، ءۇي مىنە، بار ءمازىر، جوق ءمازىرىمىز بولسا كورىپ، تاعى-تاعى كەلە ءجۇر. كورسەك كوڭىلىمىز توعايادى. ال ءتىپتى الدا-جالدا بيىل ءدام-تۇز جازباي، ەندى قايتىپ بۇرىلا الماي، وسىمەن عانا الىسقا اتتانساڭ، بارعان جەرىڭنەن امان بارىپ، ساۋ قايت، شىراعىم! جەڭىل بارىپ، اۋىر قايت! شەتتە جۇرگەن بالا ەدىڭ، ريزىق شەتكە جازسا دا، توپىراق شەتكە جازباسىن، قاراعىم! - دەپ، دۇعا تىلەگىن ارناعانداي بولدى. ماقسۇت بالاداي جاپاقتاپ تۇرعان قاريانى قيماي اياپ:

- كورىسەر كۇن جاقسى بولسىن، اقساقال، - دەدى دە اتىن قامشىلاپ، تەز ءجۇرىپ كەتتى. ول ءبىراز جەر ۇزاپ بارىپ ارتىنا بۇرىلىپ قاراعان ەدى. مۇرىنشاق جاڭاعى ورىنىندا ءالى تۇر ەكەن.

قازيزا مەن قامار ادەيى كورنەك بەرگىسى كەلگەندەي، قولدارىنا شەلەك الىپ، ءبىر-بىرىنە يىق تۇيىستىرە قاتار اياڭداپ، باياۋ باسىپ، سۋعا كەتىپ بارادى. ماقسۇتتىڭ ارتىنا بۇرىلىپ قاراعانىن ولار دا كوردى... كوڭىلدەرىنەن ءشايى ورامال بۇلعاماعاندارىن كىم ءبىلسىن... شىنايى تاتۋ قايىنسىڭلى مەن جاقسى جەڭگە اۋىل الدىنداعى قايىڭ، تەرەك ارالاس وسكەن جاس توعايدىڭ شەتىنە ءىلىنىپ كورىنبەي كەتتى. وسى ساتتەن باستاپ ماقسۇت كوڭىلىنە سول توعاي وتە ىستىق قالپىمەن ساقتالاتىنىن قازىر سەزگەن جوق.

(جالعاسى بار)

Abai.kz