ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى بەرىك ابدىعاليۇلىن قالىڭ جۇرتشىلىق وزىندىك كوزقاراسى بار, ۇستانىمى نىق ساياساتتانۋشى, قوعام قايراتكەرى, ىسكەر ۇيىمداستىرۋشى, بىلىكتى دە جاڭاشىل باسشى, قايدا جۇرسە دە ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋدى ءبىرىنشى كەزەكتى مىندەتى سانايتىن ابزال ازامات رەتىندە جاقسى بىلەدى. قازىر ول - قوستاناي وبلىسىنداعى ارقالىق قالاسىنىڭ اكىمى.

- بەرىك ابدىعاليۇلى, «زامانا زيالىلار زەردەسىندە» ايدارىمەن بەرىلەتىن ماتەريالداردا نەگىزىنەن ەل دامۋىنا, ۇلت بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە اڭگىمە قوزعالاتىنىن, ەلىمىزدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى ساباقتاسىپ, ءورىلىپ جاتاتىنىن ءوزىڭىز دە بايقاپ جۇرگەن بولارسىز. اياسى كەڭ, ايتارى از ەمەس. ۋاقىت, قوعام, بولاشاق تۋرالى, ت.ب. زيالىلارىمىزدى تولعاندىراتىن ويلار ورتاعا سالىنادى. مىنە, وسى رەتتە بۇگىنگى اڭگىمەنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى - قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» دەپ اتالاتىن حالىققا جولداۋىنان باستاعانىمىز ءجون سياقتى. ءسىزدىڭ وسى قۇجاتتى قولىڭىزعا قالام الىپ وتىرىپ وقىعانىڭىزعا كۇ­ءمانىم جوق. جولداۋ تۋرالى ويلارىڭىزبەن بولىسسەڭىز.

- ەلباسىنىڭ حالىققا بيىلعى جولداۋىن شىن مانىندە كەڭ اۋقىمدى قۇجات رەتىندە قاراستىرعانىمىز ءجون. ەگەر بۇعان دەيىن ەلىمىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق باعىتتارىنا باسىمدىق بەرىلسە، بيىلعى جولداۋدا يدەولوگيالىق، قوعامدىق، ۇلتتىق ماسەلەلەر دە كەڭىنەن قامتىلعان. اسىرەسە، زيالى قاۋىمنىڭ قوعامدىق كوزقاراس قالىپتاستىرۋداعى ءرولىنىڭ ماڭىزدى ەكەنى باسا ايتىلعان. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى تاڭدا زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرۋداعى ىقپالىنىڭ تومەن ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. وزىندىك ۇستانىمى بار، ايتار ويىن بۇكپەسىز بىلدىرە الاتىن زيالىلار ەلىمىزدە ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. سولاردىڭ وزدەرىنىڭ اراسىندا مۇددە ورتاقتاستىعى، ساياسي كۇش-جىگەر بىرلىگى، ەلدىك مىندەتتەردى شەشۋگە ءبىر كىسىدەي جۇمىلۋ نيەتى بايقالماي وتىر.

بيىلعى جولداۋدىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - ول ەل وڭىرلەرىمەن كورىكتى، الەۋەتتى دەگەن ويدى داتتەيدى. قازىر ەلىمىزدەگى ۇلكەن قالالار مەن اۋىلداردىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. ءىرى قالالار مەن وڭىرلەردى سالىستىرعاندا، ارينە، ديسپروپورتسيانىڭ بولۋى زاڭدى. بىراق، قازاقستاندا بۇل ديسپروپورتسيانىڭ ارا-جىگى تىم الشاق.

جالپى، بۇگىنگى كۇنى ەلباسى العا قويىپ وتىرعان مىندەتتەردى ويداعىداي جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وڭىرلەرگە ۇلت، ءتىل تاعدىرىنا جانى اشيتىن باسشىلاردى تاعايىنداۋدىڭ ماڭىزى زور. ءتىپتى، جالعىز اكىمدەر عانا ەمەس، مەكتەپتەگى ءار مۇعالىم وسكەلەڭ ۇرپاقتى تاربيەلەۋدەگى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە بىلسە، ۇلتىمىزدىڭ بىرتۇتاستىعىنا نۇقسان كەلمەس ەدى. قازىرگى قوعامداعى احۋالدى الىپ قارايتىن بولساق، ەلىمىزدەگى ۇلتتىق باعىتتاعى يدەولوگيالىق جۇمىس ءالى ءالسىز.

ءار نارسەنىڭ ارتىقشىلىعى دا، كەمشىلىگى دە بولادى. سونداي دۇنيەنىڭ ءبىرى - جاھاندانۋ. كەز كەلگەن اقپاراتتىڭ قاس-قاعىم ساتتە تارالۋىنىڭ، جوعارعى تەحنو­لوگيالاردىڭ كۇن ساناپ قارىشتاپ دامۋىنىڭ ادامزاتقا تيگىزەر پايداسىن جوققا شىعارۋ ابەستىك بولار. دەسەك تە، كەز كەلگەن ۇلتتىڭ يممۋنيتەتى جوعارى بولماسا، ونىڭ ەتنوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى وسى جاھاندانۋدىڭ «جۇتقىنشاعىندا» كەتۋى عاجاپ ەمەس. ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا كوپ ۋاقىت وتە قويعان جوق. كەسەلدەي بولعان كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ كەسىرىنەن قازاق ۇلتىنىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى، مادەني مۇراسى، رۋحاني قۇندىلىقتارى تۇرالاپ قالدى. ءالى دە بوداندىق سانادان تولىقتاي ارىلا قويعان جوقپىز.

- ءسىزدىڭ ارقالىق قالاسىنا اكىم بولىپ تاعايىندالعانىڭىزعا ءبىر جىلداي ۋاقىت بولدى. ادەتتە، باسشى اۋىسقاندا حالىق كادىمگىدەي ەلەڭدەپ، تىڭ سەرپىلىس، سونى باعىت، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جاڭا كەلگەن ادامنان ەلەۋلى وزگەرىستەر كۇتەدى. ونىڭ ۇستىنە ءسىز ەلگە بەلگىلى ازاماتسىز. حالىق ۇلىتاۋدا، جەزقازعاندا تىندىرعان ىستەرىڭىزدەن حاباردار. دەگەنمەن، ءانشى ءمادي «سەنەن بۇلت، مەنەن قايعى تارقامادى» دەگەندەي، كەڭەس زامانىندا قايتا-قايتا «ءسۇرىنىپ»، سودان وڭالا الماي كەلە جاتقان ارقالىقتىڭ ءجونى بولەك قوي...

- ارقالىققا اتتانار ساتتە مۇندا شارۋا شاش ەتەكتەن ەكەنىن ءبىلدىم. ارقالىققا اكىم بولىپ تاعايىندالۋ مەن ءۇشىن ءارى سىن، ءارى ابىروي بولدى. نەگە سىن دەسەڭىز، ارقالىق تالاي قيىندىقتى كوردى. توقسانىنشى جىلدار تۇسىنداعى داعدارىس قالانىڭ كوپ زارداپ شەگۋىنە اكەپ سوقتىردى. قالانىڭ ينفراقۇرىلىمى ابدەن توزعان، جىلۋسىز، جارىقسىز قالعان تۇتاستاي مولتەك اۋداندار ىقشامدالىپ، سىنىپ-قيراعانى دا بارشاعا ءمالىم. سودان بولۋى كەرەك، بۇگىندە ارقالىقتىڭ اتىمەن شوشىتاتىندار بار. بىردەڭە دۇرىس بولماسا، «ەكىنشى ارقالىق» بولاسىڭ دەپ، توزۋدىڭ تۇبىنە جەتكەن قالا دەگەن سارىندا ساقتاندىرا سويلەيدى. الايدا، ارقالىقتا ادام شوشيتىنداي ەشتەڭە دە جوق. پروبلەماسى از بولماسا دا، رەت-رەتىمەن شەشىلىپ كەلەدى. دەپرەسسيالىق قالا دەپ ايتۋعا ەش نەگىز جوق.

بۇگىنگى كۇنى قالانىڭ وزىندىك قۇرىلىمى قالىپتاسىپ، بىرتە-بىرتە شارۋاسى وڭالىپ كەلە جاتقان جايى بار. مۇنى ۇكىمەتتىڭ مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسىنىڭ شاپاعاتى دەپ تۇسىنسەك تە بولادى. «ارقالىق - شۇباركول» تەمىر جول قۇرىلىسىنىڭ دا ءۇمىتىن ۇكىلەپ وتىرعان ەل سەنىمىن نىعايتا تۇسكەنى ءسوزسىز.

ارقالىقتىڭ ءبىر وزەكتى پروبلەماسى - قيراعان اپاتتى ۇيلەر. ۇكىمەتتىڭ «مونوقالالاردى دامىتۋ» باعدارلاماسى بويىنشا جىلىنا 500 ميلليون تەڭگەدەن استام قاراجات بولىنەدى. سونىڭ 100 ميلليونى وسى ۇيلەردى بۇزىپ تاستاۋعا باعىتتالىپ وتىر. بيىل قالا ىشىندەگى 160 قيراندى عيماراتتىڭ 17-ءسىن بۇزباقپىز. قۇداي قالاسا، تاياۋ ۋاقىتتا بارلىعىنان دا قۇتىلامىز.

ارقالىق - سان قاتپارلى تاريحى بار تورعاي ءوڭىرىنىڭ ورتالىعى. الاش الىپتارىن، اتاقتى اقىن-جازۋشىلاردى، باتىرلار مەن دانالاردى دۇنيەگە اكەلگەن شەجىرەلى ولكەنىڭ گۇلدەنۋىنە ۇلەس قوسۋ - ابىروي دەپ وتىرعانىم سودان. احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆ سياقتى الاش قايراتكەرلەرىنەن باسقا دا تالاي-تالاي ەسىمى ەلگە تانىس تۇلعالار - وسى ءوڭىردىڭ پەرزەنتتەرى. تورعايدىڭ تاريحىنا زەر سالا قاراساق، كوپتەگەن تاعدىر شەشەرلىك تاريحي وقيعالاردىڭ شيەلەنىسى وسى وڭىردە بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز. تورعاي - ۇلتتىق جىگەر، ۇلتتىق نامىس قالىپتاسقان ورتا دەسەم جاڭىلىسپاعان بولارمىن.

ودان قالدى، مۇندا ساقان قۇسايىنوۆ، ەركىن اۋەلبەكوۆ، ورازبەك قۋانىشەۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ، ماقتاي ساعديەۆ، قاراتاي تۇرىسوۆ سىندى ەلىنە ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعان. وسىنداي ماڭدايالدى ازاماتتاردىڭ جاساعان ءىسىن جالعاستىرۋ - مەن ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە. سوندىقتان، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك احۋال ءبىر بولەك، مۇندا رۋحاني ماسەلەلەرگە كوپ كوڭىل بولىنۋگە ءتيىس.

- ەلباسىنىڭ جاڭا جولداۋىندا اكىمدەردى سايلاۋ تۋرالى ايتىلدى. ءسىز وسىعان قالاي قارايسىز؟ بۇل سۇراقتى قويىپ وتىرعان سەبەبىم، ەسىڭىزدە شىعار، كەزىندە كەڭشارلاردىڭ باسشىلارىن سايلاۋ قولعا الىنىپ، ءبىر دۇرلىككەن ەدىك قوي. سونىڭ اياعى نە بولدى. اركىم «كورپەنى» وزىنە قاراي تارتىپ، ەل اراسى ءبۇلىندى. ىردۋ-دىردۋ كوبەيدى. حالىق سايلادى دەگەن كوپتەگەن باسشىلاردىڭ باسقارۋ قابىلەتى تومەن بولىپ شىقتى. تاعى دا سونىڭ كەبىن كيىپ جۇرمەيمىز بە؟ اكىمدىكتەردىڭ باسشىلىعىنا شىن مانىندە ىسكەر، تالاپشىل، جاڭاشا ويلايتىن ادامدار كەلۋى ءۇشىن قانداي تەتىكتەردى ىسكە قوسقانىمىز ءجون؟

- جالپى، وڭىرلەردەگى جاعداي كوبىنە بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان باسشىلارعا بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى. اكىمدىك جۇمىسىندا ادامي فاكتور ماڭىزدى ءرول اتقارادى. نيەتىڭ بولسا، مۇمكىندىك تابۋ قيىن ەمەس. سول سەبەپتەن، اكىمدەردى سايلاۋ رەفورماسىن حالىقپەن مۇددەلەس باسشى بيلىككە كەلۋىنىڭ دەموكراتيالىق تەتىگى رەتىندە قابىلداعانىمىز ءجون. اكىمدەردى سايلاۋ جونىندە از پىكىر ايتىلىپ جاتقان جوق. مەنىڭشە، اۋىل اكىمدەرىنەن كەيىن اۋدان اكىمدەرىن دە سايلاعان دۇرىس. سەبەبى، اۋىلدىڭ جاعدايى اۋدان اكىمدەرىنە تىكەلەي بايلانىستى.

دەسەك تە، بۇگىن ەنگىزىلىپ جاتقان سايلاۋ رەفورماسىنىڭ بۇرىنعى جۇيەدەن ايىرماشىلىعى شامالى. ۇمىتكەرلەر بەلگىلى ءبىر كريتەريلەر بويىنشا ىرىكتەلۋى - قاجەتتىلىك. ونىڭ باسقارۋ قابىلەتى دە، تاجىريبەسى دە قىزمەتىنە لايىقتى دەڭگەيدە بولعانى ءجون. كەزدەيسوق ادام باسشىلىقتا بولماسا عانا سايلاۋدان ۇتارىمىز كوپ بولادى. ەكىنشىدەن، حالىق تەك تۇلعاعا ەمەس، ونىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىنا دا سۇيەنە وتىرىپ داۋىس بەرگەنى قۇبا-قۇپ بولار ەدى. بۇرىنعى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن اكىمدەر قايتا سايلانىپ، ەشقانداي وزگەرىس بولماسا، ونىڭ اقىر اياعى حالىقتى الداعاندىق بولىپ شىعادى.

اۋىل اكىمدەرىنىڭ قولىندا مۇمكىندىك جوق دەۋىمىز دۇرىس ەمەس. بىرىنشىدەن، اۋىل اكىمىنىڭ وزىنەن تاباندىلىق قاجەت. سەبەبى، اۋداننىڭ قاراجاتى - اۋىلدىڭ دا قاراجاتى. حالىقتىڭ اماناتىن، ونىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن اۋدان، وبلىس باسشىلارىنا جەتكىزىپ، اۋىلدىڭ دامۋىنا ءتيىستى قاراجات ءبولىنۋىن ۇيىمداستىرا ءبىلۋى ءتيىس. ىسكەر، تالاپشىل، جاڭاشا ويلايتىن اكىمدەر ەلىمىزدە اۋاداي قاجەت.

ءبىز وتكەننەن ساباق الۋعا ءتيىستىمىز. ءسىز ايتىپ وتىرعان كەشەگى جاعدايدى قايتالاماۋ ءۇشىن اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋدى بىرنەشە ساتىلى جۇرگىزگەن ءتيىمدى مە دەيمىن. اۋىل قاريالارىنان، زيالى قاۋىمىنان، بەلسەندى ازاماتتارىنان ارنايى القا قۇرىپ، سولاردىڭ ورتاق شەشىمىمەن ۇمىتكەرلەر ۇسىنىلسا، ول ۇمىتكەرلەردى اۋدان باسشىسى ماقۇلداپ، ماسليحاتقا جولداسا، سايلاۋدىڭ تيىمدىلىگى ارتا تۇسەتىن سياقتى. ءوزىم وسىنداي تاجىريبەنى ارقالىقتا ەنگىزبەك ويدامىن. تاعى ءبىر ايتپاعىم - ەگەر اكىمنىڭ قولىنان تۇك كەلمەسە، ونى الىپ تاستاپ، مەرزىمىنەن تىس سايلاۋ جۇرگىزۋگە قۇقىقتىق نەگىز قاجەت. ول ءۇشىن سايلاۋ القاسى اكىمنىڭ جۇمىسىن قوعامدىق باقىلاۋعا الىپ، ءار ءىسىن تارازىلاپ وتىرۋى كەرەك.

- بەرىك ابدىعاليۇلى، قالاي دەسەك تە، كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ ويداعىداي شەشىلۋى اكىمدەرگە بايلانىستى. بيلىك تە، قارجى دا سولاردىڭ قولىندا. ەشكىمگە جالىناتىن ەمەس. نيەت بولسا، قولدا بار مۇمكىندىكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، كوپ ماسەلەلەردى شەشۋگە بولادى. ونى ءوزىڭىز دە دالەلدەپ ءجۇرسىز. ۇلىتاۋ اۋدانىنا اكىم بولىپ تاعايىندالعاننان كەيىن جەزدى اۋىلىنىڭ ورتالىعىندا مىزعىماي تۇرعان «كۇن كوسەمنىڭ» قولا ءمۇسىنىن جۇلىپ تاستاپ، ورنىنا كەنەسارى حاننىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتتىردىڭىز. سول سياقتى، اۋدانداعى مەكتەپتەرگە حانداردىڭ اتتارىن بەرگەنىڭىزدەن دە حابارىمىز بار. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ تاريحقا دەگەن قۇرمەتىڭىز بە، الدە...

- بۇل تاريحقا دا قۇرمەت، ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ دە ءبىر جولى. وتكەنىمىزدى جاڭعىرتىپ، رۋحاني، مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى قاستەرلەي الماساق، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولارى ءسوزسىز.

ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن تاريحتىڭ ءرولىن تولىققاندى تۇسىنبەي كەلەمىز. تاريح - ۇلت دىڭگەگى، ارقا سۇيەر تىرەگى. الاش بالاسى ازاتتىق ءۇشىن سان عاسىر شايقاسقان، تارتىسقان، جۇلىسقان. ۇلتتىق جىگەر مەن وتانشىلدىق رۋح تاريحقا تاعزىم ەتۋدەن باستالادى. بۇگىن قازاققا ۇلتتىق ارمان-مۇراتىڭ نە دەگەن سۇراق قويساڭ، ويلانىپ قالادى. بىزگە ۇلتتىق ارمان كەرەك. باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن تالپىنۋ كەرەك، نامىستانۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا قازاق قوعامىنىڭ پسيحولوگياسىندا ءبىر قاراما-قايشىلىق بار. ءبىر جاعىنان، جالعان ماقتانشاقتىق بەلەڭ السا، ەكىنشىدەن، ءوز-ءوزىن كەمسىتۋشىلىك، ءوز كۇشىنە سەنبەۋشىلىك تە بار. وسى ءبىر پارادوكستى قۇبىلىستىڭ سەبەپ-سالدارىن تالدايتىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ءجون سياقتى.

ەلدى مەكەن، كوشە، مەكتەپتەرگە اتى اڭىزعا اينالعان باتىرلاردان، قازاق حاندارىنان باستاپ الاش ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرىنە دەيىن قانشاما تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرىن بەرۋگە بولادى. مىسالى، مەكتەپارالىق ءتۇرلى دودا-بايقاۋلاردا بالالار وسىنداي تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرىن ۇرانداتىپ شىقسا قانداي جاراسىمدى. بۇل ەسىمدەردىڭ ۇلتتىق رۋحتى، سانا-سەزىمدى وياتىپ، ءبىر سەرپىلىس بەرەتىن قاسيەتى دە بالالارعا وڭ ىقپالىن تيگىزەدى.

ءبىر مىسال كەلتىرەيىن، جەزقازعاندا جۇرگەندە مەكتەپكە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قاھارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ەسىمىن بەرگەن بولاتىنبىز. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ سول مەكتەپكە قايتا بارىپ، ارالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. وقۋشىلار قايراتتىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتىپ جاتىر ەكەن. مەكتەپتىڭ ىشىندە سۋرەتىن، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستى دەرەكتەردى ءىلىپ قويىپتى. وسىنىڭ ءبارى وسكەلەڭ ورەندەردى پاتريوتتىققا ۇندەپ، وتانىن، ۇلتىن قادىرلەۋگە تاربيەلەپ جاتقانىن كورىپ قۋاندىم.

- وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى الاساپىراندا حالقىمىز نەبىر اسىل ۇلدارىنان ايىرىلىپ قالعانىن ەسكە العاندا وزەگىمىز وتقا ورانادى. ولاردى اقتاپ الۋ، حالقىنا قايتارۋ وڭاي بولعان جوق. قازىر تاۋبە، تاۋەلسىز ەلمىز، ەشكىمگە جالتاقتامايمىز، جوعالتقانىمىزدى تۇگەندەپ جاتقان جايىمىز بار. ءسىز قالاي ويلايسىز، ءبىز سول قازاق ەركىندىگىن ارمانداپ، كورە الماي كەتكەن، «ۇلت» ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن اسىلدارىمىزدى ەلگە، حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىنە قاراي قۇرمەتتەپ وتىرمىز با؟

- ءالى دە ادىلەتتى باعاسىن الا الماي كەلە جاتقان تۇلعالار، ارينە، بار. الاش قوزعالىسىن ايتار بولساق، ەڭ الدىمەن احمەت بايتۇرسىنوۆتى، ءاليحان بوكەيحانوۆتى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى، ماعجان جۇماباەۆتى اتايتىنىمىز راس. بىراق، وسى ارىستارمەن بىرگە مۇراتتاس، مۇددەلەس بولعان ءبىرسىپىرا الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرىن، ءار وڭىردە الاش كوميتەتتەرىن باسقارعان ۇلتجاندى ازاماتتاردى حالىق تاني قويمايتىنى شىندىق. ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسقان وسىنداي ازاماتتاردىڭ ءومىربايانى، ولاردىڭ اتقارعان ىستەرى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق زەرتتەلىپ، ەلگە جەتكىزىلمەي كەلەدى. الاشتان باسقا، اشارشىلىق جىلدارى قولىنا قارۋ الىپ، قازاققا قاستىق ەتكەندەرگە قارسى كوتەرىلىسكە شىققان كەيبىر ازاماتتار ءالى كۇنگە اقتالعان جوق. سوزاق، وسى وڭىردەگى باتپاققارا كوتەرىلىسى، ماڭعىستاۋداعى، اقسۋداعى، ابىرالىداعى حالىق كوتەرىلىستەرىنىڭ كوشباسشىلارىن ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيتىنىمىز تاعى شىندىق.

جوعارىدا ايتقانىمداي، قازەكەڭ ءالى دە سول رۋشىلدىقتان اسا الماي ءجۇر. رۋباسىلارعا، اۋلەت باسشىلارىنىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش، مازار سالامىز. ول دۇ­رىس تا شىعار. بىراق، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان، التى الاشتىڭ باسىن قوسقان ءىرى تۇلعالارعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتىلمەي كەلەدى. مىسالى، كەرەي - قازاقتىڭ تۇڭعىش حانى، ورنى بولەك، ساياسي ۇلت باسشىسى، ال جانىبەك - قازاق تاريحىنداعى ايرىقشا تۇلعا، سوڭعى بۇكىل قازاق حاندارى وسى جانىبەكتىڭ ۇرپاقتارى. قۇدايعا شۇكىر، استانادا ەسكەرتكىش تۇرعىزىلدى، دەگەنمەندە ورتالىق ەمەس ءبىر كوشەگە ەكەۋىنىڭ اتى بەرىلدى. ەكەۋىنە ەكى بولەك كوشەنى قيمادىق.

شىنايى ۇلتتىق اۋقىمداعى ءىس-شارالار وبلىس نە اۋدان باسشىسىنىڭ قالاۋىمەن ەمەس، مەملەكەتتىڭ بەكىتۋىمەن، تىكەلەي نۇسقاۋىمەن جۇرگىزىلۋى كەرەك دەگەن ويدامىن. سوندىقتان، ۇكىمەت تاراپىنان ءبىر كونتسەپتسيا قابىلدانىپ، وسىنداي تاعىلىمى مول شارالار جۇرگىزىلسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

- سىزبەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسىن وراپ وتە المايمىز. ەرتەرەكتە بەرگەن ءبىر سۇحباتىڭىزدا «قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى قا­راجاتقا، وقۋلىققا، ادىستەمەگە، مامانعا ەمەس، ساياساتقا تىرەلىپ تۇر»، ودان كەيىن ءبولىنىپ جاتقان قارجى ءوز ماقساتىنا جۇمسالمايدى دەگەن سياقتى پىكىرلەر ايتقان ەدىڭىز. ەلباسىنىڭ جاڭا جولداۋىندا كوڭىلگە ءۇمىت ۇيالاتاتىن تۇستار بار سياقتى. ايتەۋىر، حالىق قۋانىپ جاتىر. ءسىز جولداۋدا تىلدەردى دامىتۋعا بايلانىستى جاسالعان تۇجىرىمداردان قانداي وي ءتۇيدىڭىز؟

- ەلباسىنىڭ جولداۋىندا جىل سايىن قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جايىندا از ايتىلىپ جاتقان جوق. وسى تاپسىرمالار قالاي جۇزەگە اسىرىلۋدا، ماسەلە وسىندا.

وكىنىشكە وراي، قازىر قازاق ءتىلى ماسەلەسى ۇرانعا اينالىپ كەتكەن سياقتى. ايتىلۋى ايتىلادى، بىراق، ناقتى ءبىر ناتيجەسى كورىنبەي كەلەدى. ەلباسىنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ ءۇشىن تاباندىلىق، قۇلشىنىس بايقالمايدى. قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى بارشامىزعا ورتاق، ارقايسىمىز اتسالىسۋعا ءتيىستىمىز. «قازاقپەن قازاق قازاقشا سويلەسۋى كەرەك» دەسەك تە، ءالى دە بۇگىنگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسى كوڭىل كونشىتپەيدى. «قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە» دەسەك تە، ونىڭ انا تىلىمىزدەن الشاقتاپ بارا جاتقان قازاقتارىمىزعا ىقپالى كۇشتى بولىپ تۇرعان جوق.

بولاشاقتا مەملەكەت يەسى - قازاقتار قازاقشا سويلەيتىنىن قالايتىن بولساق، ءبىز بۇگىننەن باستاپ بالاباقشالاردا جانە مەكتەپتە قوسالقى پاندەردى مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋىمىز قاجەت. ورىس ءتىلدى مەكتەپتەرىندەگى ەڭبەك، ءان، دەنە- شىنىقتىرۋ، العاشقى اسكەري دايىندىق سياقتى پاندەردى تولىق مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزەتىن مەزگىل جەتتى. بۇل ۇسىنىستى مەن جەزقازعاندا جۇرگەندە باستاعان بولاتىنمىن. ارقالىقتا دا قولعا الىپ جاتىرمىن.

- ءوزىم سۇحباتتاسىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ بارىنە قوياتىن ءبىر ساۋالىم بار. ول بۇگىنگى اۋىل تىرشىلىگىنە قاتىستى. بىرەۋلەردىڭ اۋىلدىڭ، اسىرەسە، قازاق اۋىلدارىنىڭ جۇدەگەنىنە، تۇرعىنداردىڭ ەجەلگى مەكەندەرىن تاستاپ كوشىپ جاتقاندارىنا قابىرعالارى قايىسپايتىن سياقتى. ءوز باسىم وسىعان قارسىمىن. اۋىل وڭالماي، قازاق وڭبايدى. ءبىز اۋىلدىڭ قادىر-قاسيەتىن، ولاردىڭ ۇرپاق تاربيەسىندەگى ءرولىن تومەندەتىپ جىبەرگەن سياقتىمىز. ءسىز قالاي ويلايسىز؟ اسىرەسە، شالعايداعى شاعىن اۋىلداردىڭ جاعدايى ناشار. ولاردىڭ بولاشاعى قالاي بولار ەكەن؟

- مەن سىزبەن تولىق كەلىسەمىن. اۋىل - قازاق مادەنيەتىنىڭ، سالت-ءداستۇرىنىڭ اجى­راماس بولىگى. اۋىلدىڭ اماندىعىن ويلاماۋ ءوز تامىرىڭا بالتا شاپقانمەن پارا-پار. اۋىلدىڭ جۇدەپ-جاداپ بارا جاتقانىنىڭ ءبىر سەبەبى - ونداعى جاعدايدىڭ تومەندىگى. جاعدايدىڭ تومەندىگى اۋىز سۋ تاپشىلىعىنا، جىلۋ، كارىزدىك جۇيەلەردىڭ جوقتىعىنا، ويقى-شويقى جولداردىڭ جارامسىزدىعىنا، ءبىلىمنىڭ ساپاسىزدىعىنا كەلىپ تىرەلەتىنى بارشاعا ايان. ارينە، بۇگىنگى تاڭدا ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلمەي جاتقان جوق. اۋىلداردى ۇستاپ تۇرعان - اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا مەملەكەت ءبىرشاما سۋبسيديا ءبولىپ جاتىر. «سىباعا» باعدارلاماسى ارقىلى مال باسىن اسىلداندىرۋعا، كوبەيتۋگە جەڭىلدەتىلگەن نەسيەلەر بەرىلۋدە. ايتسە دە، اۋىلداردان كوشۋ ءۇردىسىن توقتاتۋ وڭاي بولماي تۇر.

اۋىلعا بۇگىن كەرەگى - تۇرمىستىق دەڭگەيدى كوتەرۋ. الدىمىزعا باسەكەگە قابىلەتتى 30 ەلدىڭ قاتارىنا ەنەمىز دەگەن مەجە بەلگىلەپ قويدىق. ەگەر اۋىلداردا قاراپايىم كوممۋنالدىق يگىلىكتەر بولماسا، ءبىز قالايشا جارتى الەمدى وزىپ جەڭبەكپىز؟ مىسالى، گەرمانيادا ءحىح عاسىردىڭ وزىندە بارلىق ەلدى مەكەندەردە كارىزدىك جۇيە ورناتىلعان بولاتىن. ال ءبىزدىڭ اۋىلداردا بۇل ءالى كۇنگە دەيىن ارمان بولىپ كەلەدى.

ەكىنشىدەن، اۋىلدىڭ مادەني-رۋحاني ءومىرىن جانداندىرۋعا كومەكتەسۋ كەرەك. مەشىت، مادەني كلۋبتار، كىتاپحانالارمەن شەكتەلمەي، ءتىپتى، سول اۋىلدىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن مۇراجايلار دا اشۋ كەرەك.

اۋىلدى امان ساقتاپ قالۋ اۋىلداعى اعايىنعا دا بايلانىستى. ەگەر ەڭبەككە بىلەك سىبانا كىرىسۋگە دايىن ازاماتتار كوپ بولسا، اۋىلدىڭ دا جاعدايى بىرتە-بىرتە وڭالارى ءسوزسىز.

- ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الىپ، دەربەس مەملەكەت رەتىندە دامي باستاعانىنا 21 جىل تولدى. وسى ۋاقىت ىشىندە اتقارىلعان ىستەر شىن مانىندە ۇشان-تەڭىز. ال وسى جىلدار ەل يەسى، جەر يەسى - قازاقتىڭ ساناسىنا قانداي وزگەرىستەر اكەلدى دەپ ويلايسىز؟ قازاق قالىپتاسقان جاعدايدى، جاھاندانۋ تالاپتارىن دۇرىس باعالاپ، ۋاقىت تالابىنا ىلەسە الىپ وتىر ما؟ بىرەۋلەر قازاق جۇرتىنىڭ ەتەك-جەڭىن جيناپ، وزىنە-ءوزى كەلۋى ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقانىنا الاڭدايدى. قازاقتىڭ ۇلت بولىپ تۇتاسۋىنا كوڭىلى تولمايتىندار دا بار. جالپى، ءبىز ورتاق ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى تاپتىق پا؟ بۇگىنگى تاڭدا قازاققا بارىنەن دە نە جەتپەي تۇر دەپ ويلايسىز؟

- ءسىزدىڭ بۇل سۇراعىڭىز - ءبىر عىلىمي ينستيتۋت اينالىساتىن تەرەڭ تاقىرىپ. تاۋەلسىزدىك العان شاقتان باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى قازاق قوعامىنداعى قۇبىلىستاردى عىلىمي نەگىزدە زەرتتەپ، قازاق ۇلتىنىڭ دامۋ ستراتەگياسىن بەكىتۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.

ازىرشە ءبىز ورتاق قۇندىلىقتارىمىزدى تاپتىق دەپ تاپ باسىپ ايتا المايمىز. نەگە دەسەڭىز، قازاققا بىرلىك جەتىسپەيتىن سياقتى. بىلايشا ايتقاندا، قازىر ەلىمىزدە ءارتۇرلى توپتار كوپ. ءبىرىنىڭ ەكىنشىسىندە شارۋاسى جوق ءارى ءوز توبىنىڭ قۇندىلىعىن وزگە توپتىڭ كوزقاراسىنان جوعارى قويادى. ءدىني نانىم-سەنىمى بويىنشا جىك-جىككە ءبولىنىپ جاتقاندار دا از بولىپ تۇرعان جوق. سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىزدە بەلەڭ العان ءتۇرلى ءدىني اعىمدار ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ السىزدىگىنەن كەڭ تارالىپ جاتىر. ءبىز وزىمىزدىكىنەن وزگەنىكىن جوعارى قويامىز، بۇل اقىر اياعى جاقسىلىققا اپارمايتىنى انىق.

بۇگىنگى تاڭدا عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنا ميللياردتاعان قاراجات قۇيىلۋدا. ال بۇل باعىتتا جۇمىس اتقارىلىپ جاتىر ما؟ ول جۇمىسقا كوڭىل تولا ما؟ جالاڭ ۇراندارعا بەرىلمەي، ءبىر ستراتەگيالىق قۇجات بەكىتىپ، سول بويىنشا تاريح اقتاڭداقتارىن اشۋعا، ۇرپاق تاربيەسى ماسەلەسىنە جەتە ءمان بەرىلۋى كەرەك. قازىردە قازاققا كەرەگى - اۋىزبىرشىلىك، ورتاق مۇددە. مەملەكەتتىك، ۇلتتىق، وتاندىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن يدەولوگيالىق تۇعىرناما بولسا، ىرگەسى بەرىك، مەملەكەتتىگى بەكەم ەل بولارىمىزدا داۋ جوق.

- «مەنىڭ ءپىرىم ءسۇيىنباي» دەمەكشى، اركىمنىڭ دە ۇلگى تۇتار تۇلعالارى بولاتىنى انىق. ءسىزدى ءومىر جولىندا ءوز ونەگەسىمەن دەمەگەن وسىنداي تۇلعالار بار ما؟

- وزىمە ءپىر تۇتقان، ۇلگى ساناعان تۇلعالاردىڭ ءبىرى دەپ قازاقتىڭ جارىق جۇلدىزى شوقان ءۋاليحانوۆتى ايتار ەدىم. ازعانتاي عۇمىرىندا قازاقتىڭ ءبىلىم مەن عىلىم كوكجيەگىندە جارق ەتىپ وتكەن جۇلدىزدىڭ كەيىنگىگە مۇرا ەتىپ قالدىرعان ەڭبەكتەرى ەرەسەن. تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىمدى ەسەلەي تۇسىرگەن قازاق كەمەڭگەرىنىڭ بەينەسىن ءاردايىم پاراساتتىلىق پەن پاتريوتتىقتىڭ نىشانى رەتىندە ءوز جادىمدا ساقتاپ جۇرەمىن.

ءومىر اعىمىمەن ءارى قاراي جوعارعى وقۋ ورنىنا تۇسكەنىمدە دە وزىمە باعىت-باعدار بەرىپ، جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەگەن بىرقاتار ازاماتتاردى دا ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. جاڭاشا ويلاۋعا، ليبەرالدىق كوزقاراستىڭ قالىپتاسۋىنا، كوشپەندىلەر وركەنيەتىن، تۇرمىس-سالتىن، شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋگە ىقپال ەتكەن بەلگىلى عالىم نۇربولات ماسانوۆتىڭ ەسىمىن ەرەكشە اتاعىم كەلەدى. اعامىزبەن پىكىرلەسەتىن، سىرلاساتىن، ايتىساتىن ساتتەرىمىز از بولعان جوق. ناتيجەسىندە مەنىڭ ساياساتقا دەگەن كوزقاراسىم، جالپى ازاماتتىق ۇستانىمىم قالىپتاستى.

كەيىن وقۋدى ءبىتىرىپ، پرەزيدەنت جانىنداعى ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا قىزمەتكە ورنالاسقانىمدا ينستيتۋت ديرەكتورى ومىرسەرىك قاسەنوۆتەن العان ءتالىم-تاربيە دە زور بولدى. حالىقارالىق قاتىناس، گەوساياسي جاعدايلارعا قاتىستى كوپتەگەن نارسەلەردى ۇعىندىرىپ، بىرقاتار حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا جولداما بەرۋى وي-ءورىسىمنىڭ كەڭەيۋىنە سەپ تيگىزدى. ودان كەيىن ۇلكەن ساياساتقا ارالاسۋىما التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ ىقپالى دا بولدى.

اكىمدىك قىزمەتكە مەن 29 جاسىمدا كەلىپپىن. باسقارۋ تىزگىنىن العاش ۇستاعانىمدا حالىقپەن جۇمىس جاساۋدى، ەل سەنىمىن اقتاي ءبىلۋدى ۇيرەتكەن - قازىرگى ۇكىمەت باسشىسى سەرىك احمەتوۆ. ول تۇستا، بىلەسىزدەر، سەرىك نىعمەتۇلى تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ اكىمدىگىن باسقاردى. سوندا اكىمنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالعانىمدا اكىمدىك جۇمىسىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى العاش سەزىنگەن ەدىم.  ەلباسىنىڭ تەمىرتاۋدان كەلە جاتقان ءتول شاكىرتى سەرىك نىعمەتۇلى كەز كەلگەن ىستە «حالىققا جانىڭ اشۋى كەرەك» دەگەن ۇستانىمىن العا تارتىپ وتىراتىن. شىن مانىندە، ءوز حالقىنا اكىمدەردىڭ جانى اشىماسا، ولاردىڭ جاعدايىن دۇرىستاۋعا نيەتى بولماسا ونداي اكىمنەن نە پايدا؟

- حالىق اراسىندا «اكىم بول، حالقىڭا جاقىن بول» دەگەن ءسوز بار، وتكەن ۋاقىتتا ءسىز حالىققا قانشالىقتى جاقىنداي الدىڭىز؟

- جۇمىس بابىمەن دە، جۇمىستان تىس ۋاقىتتا دا قاراپايىم حالىقپەن جۇزدەسۋدەن ەشقاشان تارتىنعان ادام ەمەسپىن. ءبىر جاعىنان وسىنداي اشىقتىقتىڭ ناتيجەسىندە بولار، جەكە ەلەكتروندىق پوشتاما، اكىم بلوگىنا، عالامتورداعى الەۋمەتتىك جەلىلەردە حالىق تاراپىنان كوپ حاتتار كەلەدى.

اسىرەسە، جەزقازعان قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنان كەلىپ جاتقان تىلەكتەر كوپ. ولاردىڭ بارلىعىن ءوزىم جيناپ وتىرامىن. بۇل جاي عانا ەرمەك ەمەس، جۇمىسىمنىڭ قانشالىقتى ناتيجەلى بولعانىن ايعاقتايتىن كورسەتكىش دەسەم ارتىق ايتپاعان بولارمىن. ەكىنشىدەن، حالىقتىڭ العىسى جۇمىسىڭا تىڭ سەرپىن بەرىپ، جاڭا جوبالارعا، حالىققا وڭتايلى جاعدايلار تۋعىزۋعا، تۇرمىسىن جاقسارتۋعا جىگەرلەندىرەدى.

ارقالىق قالاسىنا كەلگەنىمە ءبىر جىلعا تولماس ۋاقىت بولسا دا، مۇندا دا ايتارى بار اعايىن جەتەرلىك. وسىندا كەلگەنىمدە اكىمنىڭ جەكە قابىلداۋىن اشىق فورماتقا اۋىستىرىپ، جەرگىلىكتى مەكەمە باسشىلارىنىڭ، باق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكىزۋگە كوشتىك. اكىمنەن ادىلدىك ىزدەپ كەلەتىن حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى از ەمەس. وكىنىشكە وراي، بارلىعىنىڭ ماسەلەسىن شەشىپ بەرۋگە مۇمكىندىك شەكتەۋلى. دەسەك تە، اكىمنىڭ قولىنان كوپ نارسە كەلەدى. بەلگىلى ءبىر ءتۇيىندى تىكەلەي شەشىپ بەرە الماساق تا، جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ كومەگىمەن، باسقا دا جولدارمەن جاردەمدەسۋگە مۇمكىندىك بار. تەك حالىقپەن جاقىن بولۋعا، حالىقتىڭ ءحالىن دۇرىستاۋعا نيەتىڭ بولسا بولعانى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن

جاراسباي سۇلەيمەنوۆ،

«ەگەمەن قازاقستان»