قاۋىمداستىق وكىلى بوتاكوز  ۋاتقانعا ايتار ءۋاج

جاقىندا حالىقارالىق «قازاقستان-Zaman» گازەتىن وقىپ وتىرىپ «جات ەلدەردەگى 5 ميلليون باۋىر اتاجۇرتقا ورالۋى ءتيىس!» دەگەن ماقالاعا كوزىم ءتۇستى. ماقالا دوڭگەلەك ۇستەل تۇرىندە بەرىلىپتى. شەتتەن كەلگەن قازاق بولماسامدا الىستاعى اعايىنعا الاڭداپ جۇرەتىن قىزۋ قاندى قازاقتىڭ ءبىرى ەدىم. ەلەڭدەي وقىپ شىقتىم. جاقسى وي-پىكىرلەر ورتاعا سالىنعان. دوڭگەلەك ۇستەل «رەسپۋبليكالىق وتانداس-ەل» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باس حاتشىسى قايرات بايتوللا مىرزانىڭ ەل باسىنا اشىنا جازعان  اشىق حاتىمەن باستالىپتى. بۇكىل وي وسى اشىق حات نەگىزىندە وربىگەن ەكەن.

قاۋىمداستىق وكىلى بوتاكوز  ۋاتقانعا ايتار ءۋاج

جاقىندا حالىقارالىق «قازاقستان-Zaman» گازەتىن وقىپ وتىرىپ «جات ەلدەردەگى 5 ميلليون باۋىر اتاجۇرتقا ورالۋى ءتيىس!» دەگەن ماقالاعا كوزىم ءتۇستى. ماقالا دوڭگەلەك ۇستەل تۇرىندە بەرىلىپتى. شەتتەن كەلگەن قازاق بولماسامدا الىستاعى اعايىنعا الاڭداپ جۇرەتىن قىزۋ قاندى قازاقتىڭ ءبىرى ەدىم. ەلەڭدەي وقىپ شىقتىم. جاقسى وي-پىكىرلەر ورتاعا سالىنعان. دوڭگەلەك ۇستەل «رەسپۋبليكالىق وتانداس-ەل» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باس حاتشىسى قايرات بايتوللا مىرزانىڭ ەل باسىنا اشىنا جازعان  اشىق حاتىمەن باستالىپتى. بۇكىل وي وسى اشىق حات نەگىزىندە وربىگەن ەكەن.

جينالىسقا قاتىسۋشى ازاماتتارىمىز بەن ازاماتشالارىمىزدىڭ ءتۇرلى وي-پىكىرلەرى ادامدى تولعاندىرادى. ورەلى وي سانامىزدى العا جەتەلەدى. دەگەنمەندە دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ وكىلى بوتاكوز حانىمنىڭ پىكىرلەرىنە كوڭىلىم تولمادى. كوڭىلىم تولعاندى قويىپ، ءتىپتى ورالمانداردىڭ وزىنە قارسى قويىلعان ادام رەتىندە كورىندى. مۇنىسى قالاي؟ كەشە عانا وسى بىلدەي مەكەمەنى باسقارىپ وتىرعان تالعات ماماشەۆ - مينيسترلىك وكىلدەرىنىڭ، شەتەلدەن كەلگەن قازاقتاردىڭ، جۋرناليستەردىڭ كوزىنشە جاۋتاڭكوز اعايىنعا «ورالمانداردى ۇرعانىم بار. سىيلاسىپ ءجۇرمىز بە، سىيلاسىپ، ادام سياقتى جۇرىڭدەر. ءجونى جوق ەسىرىپ، قۇتىرماڭدار!» دەپ دۇرسە قويا بەرىپ ەدى. بۇل - جەر بەتىندەگى قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جيناۋعا شاقىرعان پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءوزى توراعالىق ەتەتىن ۇيىمنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارىنىڭ ءسوزى بولعاندىقتان جاعاسى بارى جاعاسىن، جاعاسى جوعى كەڭىردەگىن ۇستاعان بولاتىن. كەيىننەن ت. ماماشەۆ، ورالمانداردان كەشىرىم سۇراعانسىپ: «نەگىزىندە بۇل ءسوزىمدى راحىم، اۋىت دەگەن ورالمان جىگىتتەرگە قاراتىپ ايتىپ ەدىم» دەگەنى دە بار. ىزىنشە ەلىنە تانىلعان بەلگىلى جازۋشى ازامات ءجادي شاكەنۇلىن دا قارالاۋعا باردى. ماماشەۆتىڭ وسىنداي ويسىز ايتىلعان سوزدەرى مەن قازاق كوشىنە قامقورسىعان بولىپ ۇكىمەت اقشاسىن جىمقىرىپ جاتقانى جايلى تالاي ايقاي-شۋ بولعان-دى. دەسەدە، وسى ماڭعاز باسشى ورىن تاعىندا ءالى جالپيىپ وتىر. كوش توقتادى. كىنالى كىم؟ حالىق ءالى دە بولسا ماسەلەنىڭ مانىنە جەتە الماي اڭ-تاڭ.

ەندى مىنە، كوشى-قون كوميتەتى بۇرىنعى ورنىنا قايتا كەلسە، توقتاعان كوش جالعانا ما دەپ ۇمىتتەنە باستاعاندا، الدىمىزدان بوتاكوز حانىم كولدەنەڭدەپ شىقتى. ءبىر ءوزى سىرتقى ىستەر، ىشكى ىستەر سىندى بارلىق ورگاننىڭ جاۋاپتىسىنداي كەسەك سوزدەرگە بارىپتى.

اتالعان دوڭگەلەك ۇستەلدە بوتاكوز: «قىتايدىڭ ءۇرىمجى قالاسىنداعى قازاقستاننىڭ ۆيزالىق ءتارتىپ ءبولىمى قازاقتارعا كەزەكسىز ۆيزا اشۋدى جولعا قويسا دەگەنگە ايتارىم، بۇل ماسەلە بويىنشا ۇكىمەتكە 10 رەت حات جازدىق، سونىڭ ناتيجەسىندە ونىڭ باسشىسى 4 رەت اۋىستى. سونىڭ وزىندە نەبارى 3-اق ادام قىزمەت ەتەدى. اپتاسىنا ميلليارد قىتاي مەن بۇكىل قازاققا ولاردىڭ شاماسى جەتپەيدى. جاي ۆيزالىق پاسپورتتىق جۇمىس دەپ اشىلعان. بۇل - ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ دارمەنسىزدىگى. ۇرىمجىدە ءوزىنىڭ كونسۋلدىعىن اشا الماي وتىر. شانحاي، گۋانچجوۋدا كونسۋلدىق بار، بىراق وندا قازاق جوق» دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپتى. ءبىر قاراعاندا كەلىسۋگە بولادى. دەگەنمەندە بوتاكوز بۇل ارادا ءوزىنىڭ ن.نازارباەۆ توراعالىعىنداعى قۇزىرلى ورگان اتىنان سويلەپ وتىرعانىن مۇلدەپ ۇمىتىپ، جەكە باستىق وي عانا بىلدىرگەن ەكەن. ءارى ءوزى جۇمىس اتقارىپ وتىرعان ۇيىمنىڭ جانە قر ۇكىمەتىنىڭ دارمەنسىزدىگىن اشىق مويىنداعان. ال وسىنداي دارمەنسىزدىك تۇرعان جەردە جوعارى-تومەنگە كوپىر بولاتىن قاۋقارسىز قاۋىمداستىقتىڭ قانشا قاجەتى بار، قاڭتارىلعان قازاق كوشى قالاي قوزعالادى؟! ءتىپتى وزدەرىنىڭ 10 رەتكى حاتىمەن ەلىشىلىك قىزمەتكەرىن اۋىستىرعانىن ايتىپتى. ءسوزى جوعارىدا جەلگە، تومەندە سەلگە كەتىپ وتىرعان ۇيىمنىڭ «مۇنداي ەرەكشە قۇقىعىن» كىم بەردى؟ ءتىپتى سولاي بولعان كۇندە دە باقانداي 20 جىلدا 10 حات جازدىق دەگەنى ۇيات ەمەس پە! ەل تاعدىرىنىڭ كۇرمەۋى كۇردەلى تۇيىندەرى شەشىلگەنشە كۇندە قوڭىراۋلاتسا دا از ەمەس قوي. ال وسىنداي ءىرى ماسەلەلەرمەن ماماشەۆ قايسى قۇزىرلى ورگاننىڭ بوساعاسىن توزدىرىپتى؟ جەكە باستىق اۋرەدەن قاشىپ ەرنىنىڭ ۇشىمەن بوتاكوزگە جازعىزعان حات قانشا قانداسىمىزدىڭ تاعدىرىن شەشە الادى؟

سودان كەيىنگى ءوتىنىش-تالاپتارعا وراي ب.ۋاتقان: «6-16 جاسقا دەيىنگى، وقۋ جاسىنداعى بالالاردى اتا-اناسىنا تىركەۋدى قالپىنا كەلتىرسە دەگەنگە قىتايدىڭ ىشكى ىسىنە قازاقستان كىرىسە المايدى. ول سول جاقتىڭ تارتىبىمەن جۇرەدى. ونى قىتايداعى قازاقتار وزدەرى شەشۋى كەرەك» دەپ كەسىمدى جاۋاپ بەرەدى. شىن مانىندە بۇل ماسەلە جايىندا كەزىندە قر تاراپىنان قىتايدىڭ سىرتقى ىستەرىنە قاراتا ءوتىنىش بولىپ، ولاردىڭ: «كەتەمىن دەگەن قازاقتىڭ جولىنداعى بارلىق كەدەرگىلەر الىنىپ تاستالادى» دەگەن ءسوزىن دە اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ەستىگەنبىز. ال مىنا حانىم سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ورنىنا جاۋاپ بەرەدى. وسىعان جالعاس جاۋاپتارىن ول تاعى: «قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ بالالارى مەكتەپتەردە قوعامدىق پاندەردى قازاق تىلىندە وقىسا، ال جاراتىلىستىق پاندەردى قىتاي تىلىندە وقىتسا دا بولا بەرەدى. قازاقستان تاراپىنان «سەندەر بالالاردى قازاقشا وقىتىڭدار» دەپ ايتۋعا قۇقىعى جوق. ەكى ەل اراسىندا «ىشكى ساياساتىنا قول سۇقپايدى» دەگەن حالىقارالىق كەلىسىم بار. مۇنى دا سونداعى قازاقتار كوتەرۋى قاجەت» دەپ ءوزى «ءاتپۋش» دەپ، ءوزى «بەر ءتاڭىرىن» ايتادى.

قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا قانداستاردى كوشىرىپ الۋعا قاتىستى مەملەكەتارالىق كەلىسىم-شارتتىڭ جوقتىعىن ءبارىمىز دە جاقسى بىلەمىز. دەگەنمەندە، ۇكىمەتارالىق، مينيسترلەر ارالىق، بەيرەسمي كەزدەسۋلەردە شەشىلىپ جاتاتىن ماسەلەلەر قانشاما. ەندەشە، «ويباي، قىتايعا ولاي دەپ ايتۋعا بولمايدى، بىلاي دەپ ايتۋعا بولمايدى» دەيتىندەي بوتاگوز حانىمعا قانشىلىقتى قۇقىقتار بەرىلىپ ەدى. «جەر بەتىندەگى قازاقتىڭ جالعىز عانا وتانى بار. ول - قازاقستان!» دەپ ەلباسىمىز تالاي ايتىپ ەدى عوي. جالعىز وتانىنان جاۋتاڭداپ مەيىر كۇتكەن قازاققا «ءوز ماسەلەڭدى ءوزىڭ شەش!» دەيتىندەي ءبىز كىمبىز!؟ ەگەر ولاردىڭ ماسەلەسىن قىتاي تاراپى شەشىپ بەرسە، بىزگە جۇگىنىپ نەسى بار؟ بۇل ءتىپتى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى وكىلىنىڭ اۋزىنان شىعاتىن ءسوز ەمەس قوي!

ب.ۋاتقان ودان ارى: «قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسى ءۇرىمجى قالاسىنان «قازاقستان مادەنيەت ورتالىعى» قۇرىلسا. ول جاقتا شىڭجاڭ ءتىل، مادەنيەت، عىلىمي ورتالىعى بار. تەك ونىڭ باسشىلارى قىتاي پارتياسى باسشىلارىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ وتىرعاندىقتان، وزدەرى ەشتەڭە شەشە المايدى» دەگەن ەكى ۇشتى جاۋاپ بەرەدى.

حالىقارالىق «كەنەسارى قوعامدىق قورىنىڭ» جۇمىستارىنا بايلانىستا شەتتەگى اعايىنمەن ءجيى بايلانىسامىن. بىراق قىتايداعى اعايىندار اراسىنان، ءۇرىمجى قالاسىنان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ مادەنيەت ورتالىعىن تابا المادىم. اندا-ساندا بىرەر ازاماتتى تويعا شاقىرىپ، تويدىرىپ: «ءسىز ءبىزدىڭ سونداعى وكىلىمىزسىز» دەپ شاپان جاۋىپ، قولىنان كوپ ءىس ىستەلگەنى جايىندا انىقتامالار الىپ قايتارادى ەكەن. حاتتا ايتىلعان «قازاقستان مادەنيەت ورتالىعىن» بوتاگوز مۇلدە قاتە تۇسىنگەنى كورىنىپ-اق تۇر.  ال ەۋروپاداعى قازاقتارعا حابارلاسسام ولاردىڭ دا وكپەسى قارا قازانداي: «ماماشەۆ ورنىندا ءالى وتىر ما، ونى نەگە الىپ تاستامايسىزدار؟» دەپ وزىمە سۇراق قويادى. ال ونداعى «مادەنيەت ورتالىعى» دەگەندەرگە دە ەش ءىس تىندىرماسا دا ءوز ايتقاندارىن ورىندايتىن «ماقۇلبايلاردى» قويىپتى. قاۋىمداستىتققا ەڭ كەرەكتىسى ولاردىڭ قولىنان مورلەنىپ بەرىلەتىن ءارتۇرلى انىقتامالار ەكەن. انىعىن ايتقاندا، اتالعان ۇيىمنىڭ ۇكىمەتتەن تەندەرلەر ارقىلى العان اقشاسىن جابۋ جانە «ءارتۇرلى گازەت-جۋرنال، كىتاپ الدىق» دەگىزىپ، اسىرىپ جالعاننان جازىلعان انىقتامالار. ولار جينالىپ «قاۋىمداستىق ەڭبەگى» رەتىندە اقپارات جانە مادەنيەت ميسترلىگىنە ۇسىنىلادى ەكەن.

وسى ارادا ايتا كەتۋ كەرەك، قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزگى مىندەتى - شەتەلدەردە تۇراتىن قازاقتارمەن مادەني-رۋحاني، وقۋ-ءبىلىم جانە ىسكەرلىك بيزنەس سالاسىندا بايلانىس جاساۋ. كۇندەلىكتى جۇمىسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەتەلدەرمەن مادەني-رۋحاني، وقۋ-ءبىلىم جانە ەكونوميكالىق سالادا جاسالعان كەلىسىم-شارتتاردى، باسقا دا حالىقارالىق قۇجاتتار مەن اكتىلەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، سىرتتا جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ كۇندەلىكتى تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ بارلىق سالالارىنا قاتىستى ءىرىلى-ۇساقتى ماسەلەلەردىڭ بارىمەن تۇراقتى شۇعىلدانۋعا ءتيىس.  سونداي-اق رەسپۋبليكادان تىسقارى، شەتەلدەردە جۇرگەن قازاق دياسپوراسىمەن جان-جاقتى بايلانىس ورناتۋ، مادەني جانە ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرى جونىنەن جاردەمدەسۋ دە قاۋىمداستىق قىزمەتىنىڭ ءبىر سالاسى بولىپ ەسەپتەلەدى. تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلگەن ورالماندارعا الەۋمەتتىك قامقورلىق جاساپ، قايىرىمدىلىق شارالارىن ۇيىمداستىرۋ، شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ مادەني ورتالىقتارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، بىرلەسكەن باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ ولاردىڭ جارعىسىندا كورسەتىلگەن ايقىن مىندەتتەرى. ءارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  جانە شەتەلدەردىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىمەن، قوعامدىق ۇيىمدارىمەن، مادەني-عىلىمي ورتالىقتارىمەن بايلانىس جاساۋعا قۇقىلى.

ولار وسىنىڭ ءبارىن جاقسى بىلەدى. جوعارعى جاققا دا: «ءبىز انانى تىندىرىپ جاتىرمىز، مىنانى تىندىرىپ جىتىرمىز» دەپ جالعان مالىمەتتەر بەرەدى ەكەن. 2000 دانامەن شىعاردىق دەگەن كىتاپتارىنىڭ ءوزى نە ءبارى 500 دانامەن شىعاتىندىعىن سوندا جۇمىس اتقارعان ازاماتتار باق-تا اشىق جازعان ەدى. ال ماماشەۆ مىرزانىڭ سۇحباتتان قاشىپ، جينالىسقا بوتاگوز حانىمدى جىبەرە سالۋىنان كوپ نارسەنى اڭعارعاندايمىز.

بوتاگوز حانىم ەندىگى جاۋاپتارىندا تاعى دا «شەشەندىك» تانىتىپ، بىلاي دەيدى: «قازاقتا «شىمشىق سويسا، قاساپشىسى سويسىن» دەگەن اتالى ءسوز بار، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءسوزسىز ەلگە ورالعان جاس، تاجىريبەلى، باتىل، زيالى ازاماتتاردان بولۋى كەرەك دەپ بىلەمىز دەگەنگە ايتارىم، مەنىڭ ويىمشا، ورالماندى ەشكىم دە كەرەك قىلمايدى. ءسوزى وتەتىن، ءوزىن تىڭداتا الاتىن، ونى قولدايتىن بەدەلدى جەرگىلىكتى ازامات وتىرعان دۇرىس. ورالماندار اشىپ العان بىرلەستىكتەر كوپ. ءبىز تەندەرگە قاتىسساق، ونى بىزگە بەرمەيدى. ورالمان ونى الىپ جۇرە المايدى» دەۋى ءتىپتى ۇيات.

نەگىزىندە بۇل تالاپ-تىلەكتەردى قويۋشى «ورالمان» دەپ ورالمان وكىلىنەن شىققان ازاماتتار مەن ازاماتشالاردى مەڭزەيدى. ال بوتاگوز كەشەگى كۇنى ءوزىنىڭ دە سول قاۋىمنىڭ وكىلى ەكەنىن مۇلدەم ۇمىتىپتى. ب.ۋاتحاننىڭ ويىنشا ورالمان اتالعان قانداستارىمىزدىڭ قولىنان ەشتەمە كەلمەيدى، جەرگىلىكتى ورىن، ورگاندار دا ولاردى كوزگە ىلمەيدى ەكەن. ءبىزدىڭ «بار قازاق - ءبىر قازاق» ۇعىمىمىز قايدا قالدى. ءوز توركىنىن ءوزى جامانداعان قىزداي حانىمنىڭ، حانىم ەمەس-اۋ، شەتتەن ورالعان شەرلى قازاقتى جامانداعان قاۋىمداستىق وكىلىنىڭ مىنا ءسوزىن تۇسىنسەم بۇيىرماسىن! بۇگىنگى كۇنى كەشەگى سول ورالمان قاۋىمىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان قانشاما عىلىم دوكتورى، كانديداتى، اقىن-جازۋشى، باسقادا ونەر جۇلدىزدارى مەن جوعارى ماماندىق يەلەرى ۇلت ءۇشىن ۇلاعاتتى ەڭبەكتەر ەتىپ جاتىر. الىستاعى اعايىننىڭ ورالۋى ءبىزدىڭ زاتتىق، رۋحاني كۇيىمىزگە قاتارىنان مول قازىنا بولىپ قوسىلعان جوق پا؟! بۇل ارادا اتالعان حانىم ءبىر قاراعاندا، ورالماندى كىنالايمىن دەپ ءوزى وتىرعان مەكەمەنىڭ ورالمانعا دەگەن كوزقاراسىن اشىق ءبىلدىرىپ وتىر. ءارى بيلىكتىڭ ورالمانداردى ادام قۇرلى كورمەيتىنىن دە اشىق كورسەتىپ العان. ءتىپتى ت. ماماشەۆقا «شاڭ جۋىتقىسى» كەلمەي، «وسى ورنىندا وتىرا بەرسە، مەندە جىلى ورنىمدى سۋىتپاسام» دەگەن پەندەشىلىك تە قىلاڭ بەرەدى. جوعارىداعىداي كەلەڭسىزدىكتەردەن كەيىن، وسىنداي قۇزىرلى مەكەمە باسقارۋىنداعى - الىستان ورالماقشى نەمەسە ورالعان اعايىننىڭ جاعدايى نە بولادى دەگەندى ويلاساڭىز، كوڭىلىڭىز بۇزىلادى.

ەلباسى سەنىپ جۇمىس تاپسىرعان، الىستاعى اعايىنمەن رۋحاني بايلانىستى تەرەڭدەتىپ، مەملەكەتتىك مەكەملەرگە تىكەلەي ىقپال ەتەدى دەگەن قۇزىرلى ورگاننىڭ جىلان جىلعى جاڭالىعى مىنە وسىنداي.

قازاق بالاسى قايدا جۇرسەدە ءوزىنىڭ وتانىنان - بىزدەن مەدەۋ، ءۇمىت كۇتەدى. ال ءبىز سول ءۇمىتتى اقتاي الىپ جاتىرمىز با؟ جانىما كەلگەن قانداس باۋىرىم قابىرعاسى قايىسىپ، الىستا جىلاپ قالعان اعا-باۋىرىنىڭ اۋىر تاعدىرىن ايتىپ مۇڭايىپ وتىرسا، مەنىڭ كەڭىردەگىمنەن قالاي اس وتەدى!

اعايىن، اينالايىن قازاعىم، الىستا جاتقان باۋىرلارعا مەيىرلى بولايىقشى! بۇل مەنىڭ ەمەس، قانىندا قازاقى قاسيەت ساقتالعان بارلىق قانداستارىمىزدىڭ ءوتىنىشى!

مۇحتارحان اباعان

«كەنەسارى حان» قوعامدىق

قورىنىڭ ديرەكتورى،

قوعام  قايراتكەرى

Abai.kz