ەۋروپا وركەنيەتى ورىس حالقى، جالپى ورىس مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. مەن "ورىستى ورىس قىلعان ەۋروپا، باتىس وركەنيەتى" دەپ سەنىمدى تۇردە ايتا الامىن.

ەگەر تاريحتا بۇرىن ەۋروپا ۋكراينعا نەمەسە قازاققا سونداي جاردەم قىلسا، بۇل ەكەۋى دە تاپ رەسەي سەكىلدى يمپەريا قۇرىپ الاتىن ەدى.

1420 جىلى قىرىم حانى مۇقاممەت كەرەي موسكوۆيتتەر ەلىنە جورىققا شىقسا كەرەك. ونى ەستىگەن ماسكەۋ كنيازى ۆاسيلي قورقىپ قالادان قاشىپ شىعىپ، ءبىر اۋىلداعى مايا ءشوپتىڭ استىنا تىعىلىپ جان ساقتاپتى. مۇقاممەت كەرەي ورىس قالالارىن شەتىنەن قىرىپ، 800 مىڭ ورىستى قۇلدىققا ايداپ اكەتىپتى.

سول جورىقتا ريازان تۇبىندەگى ورىستىڭ ءبىر قالا جۇرتى قامالعا بەكىنىپ تۇرىپ الىپتى. مۇقاممەت كەرەيدىڭ كوشپەندىلەر اسكەرى قالاعا جاقىنداپ كەلگەندە قالاداعى ءبىر يوگانن دەگەن نەمىس شىعىپ "يا ولدىك، يا قالدىق، باسقا امال جوق" دەپ ولارعا قارسى زەڭبىرەكتەن وقتى گۇرس ەتكىزگەندە، كوشپەندىلەردىڭ اتى ۇركىپ باسىن الا قاشىپ، حان اسكەرى تارقاپ كەتىپتى. قالالىقتاردىڭ ءسويتىپ جانى قالىپتى.

ونى كەيىن ەستىگەن كنياز ۆاسيلي ءشوپتىڭ استىنان شىعىپ الگى نەمىستى ماقتاپ، وعان باقىر تيىن ۇستاتىپ، ماراپاتتاپتى. بۇل وقيعانى ماڭگى ەسىندە ساقتاپ قالعان موسكوۆيتتەر كەيىن كوشپەندىلەردىڭ جاندى جەرىن تاۋىپ الىپ، سول زەڭبىرەكتى بىزگە كەزەنىپ وتىرىپ ءبارىمىزدى جاۋلاپ العانداي بولدى. بۇل وقيعادان سوڭ موسكوۆيت كنيازدەرى ەۋروپادان نەبىر نەمىس زەڭبىرەكتەرىن اتتاي قالاپ الدىرىپ، داۋىسى جەر جاراتىن زەڭبىرەكتەر جاساتاتىن كورىنەدى.

جالپى ورىس تاريحىن قاراپ وتىرسام، وتە كوپ نەمىس كورەمىن. استى-ءۇستى تولعان بايلىق ءسىبىردى ورىسقا الىپ بەرگەن دە قاپتاعان نەمىس. زەرتتەگەن دە نەمىس.
ورىس تاريحىنىڭ اتاسى — گەرحارد فريدريح ميللەر دەيدى. ول تاريح پەن گەوگرافيا اكادەمياسىن ورىسقا قالاپ بەرگەن ادام. سىبىردە قانداي وسىمدىك وسەدى، مەتالى بار، قانداي حالىقتار تۇرادى، ءتىلى، ءدىنى، ءبارىن حاتتاپ بەرگەن.
جانە جازعاندا بۇل پىسىق نەمىستەر ءبارىن تاپتىشتەپ ادامزات بالاسى ءۇشىن كوپ ماعلۇمات تاستاپ كەتتى.

گمەلين، مەسسەرشميدت، ستراللەنبەرگ، پاللاس، بەرينگ وسى قاپتاعان نەمىس جاتا جاستانا زەرتتەپ ءسىبىردى ورىسقا يگەرىپ بەردى دەسە بولادى. شاحتاسىن دا سالىپ بەردى، بايلىعىن دا ودان توننالاپ شىعاردى. بىزدەگى ريددەر قالاسى دا سودان قالعان ءبىر ءىز. ول دا فيلليپ ريددەر دەگەن نەمىس كەلىمسەكتەرىنىڭ ءبىرى.
نەمىستەر اسكەرىن دە قۇرىپ بەردى. ورىس پاتشالارىنىڭ اسكەرباسى، گەنەرال گۋبەرناتورلارى دا تولعان كىل نەمىس — فون كاۋفمان، فون مينيح، شۆابەر. ءتىپتى ورىسقا ءبىزدىڭ ماحامبەتتى دە تالقانداپ بەرگەن گەككە دەگەن پولكوۆنيك نەمىس ەكەن.

ەكاتەرينا، ەليزاۆەتا دەگەن ورىستىڭ نەمىس پاتشايىمدارى تۇسىندا رەسەي اسكەري كانتسەليارياسى، اكادەميا، جالپى عىلىمي ورىنداردىڭ بارىندە نەمىستەر وتىرعان ەكەن، ورىس قوعامى ول كەزدە قاتتى نەمىستەنگەن كورىنەدى. و زامان ورىس قالالارىندا تۇتاس نەمىس سلوبودالارى ورنالاسىپ، پاتشا شاقىرتۋىمەن ەۋروپادان مىڭداعان ەۋروپالىقتار كوشىپ كەلەدى ەكەن.
اناۋ ورىستىڭ ۇلى عۇلاماسى دەلىنەتىن لومونوسوۆتار ول كەزدە تەك وسى ميللەردىڭ بالاعىنا جارماسقان كوپ كۇندەستىڭ ءبىرى عانا بوپتى. ورىستىڭ انا بەرگى لەنيندەرىن دە كەزىندە نەمىس بارلاۋ قىزمەتى قالتاسىنا قاراجاتىن باسىپ، قارۋلاندىرىپ بەر جاققا جىبەرگەن بولاتىن. سوعان ورەكەڭ جەتپىس جىل سيىندى.

ءيا، كەزىندە وسى ورىسقا يمپەريا قۇرىپ بەرگەن ەۋروپا بولاتىن. سول ەسىكتى پۋتين تارس ەتكىزىپ جاپقانداي بولدى. ەندى باتىس ەلدەرى قازىر ۋكراينانى قولعا الۋدا. وسى ۋاقىتقا شەيىن كولەڭكەدە جۇرگەن بايعۇس ۋكرايناعا سۇيەۋ بولۋدا.

نە كورمەگەن ۋكراينا ەدى بۇل...كەزىندە لەرمانتوۆ، تولستوي سىندى ورىس كلاسسيكتەرىنە دەيىن ۋكراين ءتىلىن "مالوروسسكي گوۆور، نارەچيە" دەپ مەنسىنبەي جوعارىدان تومەن قاراي وتىرىپ جازعان ەدى كىتاپتارىن. تۇتاس ۇلت پەن ونىڭ ءتىلىن سولاي جوققا شىعارا سالاتىن.

شىن مانىسىندە ۋكراين ءتىلى ەسكى كيەۆتىك سلاۆيان تىلدەرىنىڭ ءبىرى، تازا سلاۆيان موۆاسى ەدى. كەزىندە وسى ۋكراين تىلىنە تيىم سالماعان ورىس پاتشاسى بولماعان ەكەن. ورىس بيلىگى عاسىرلار بويى ۋكراين تىلىمەن كۇرەسىپ كەلىپتى، بەرگى سوۆەت زامانىنا شەيىن كۇرەستى. بىراق بۇل موۆاسىن جانى ءسىرى ۋكراين حالقى ورىسپەن جاعالاسا وتىرىپ ساقتاپ قالدى، بۇگىندە سونىڭ ارقاسىندا ۇلت بوپ تا ساقتالىپ وتىر.

ەندى بۇگىن وسى ۋكراينانىڭ باعى جانىپ ەۋروپانىڭ قولداۋىنا تولىق يە بوپ وتىر. ورىستىڭ باسىنان باعى تايدى، زامان وزگەرۋدە. ەندىگى شىعىس ەۋروپانىڭ ماڭىزدى، بەدەلدى ورتالىعى كيەۆ قالاسى بولۋى مۇمكىن.

ولجاس ءابىل

Abai.kz