(2022 جىلدىڭ قاراشاسى)

ءبىراز جۇرگەن جەرلەرىم، ەلدەرىم، كورگەندەرىم تۋرالى بىرەر كۇندەلىكتەر دە جازعان ەدىم. سونداي جازبالارىمدا وزىمە ءپىر-كۋمير سانايتىن شوقانعا ەلىكتەگىم كەلەتىنىن دە بىرنەشە رەت ايتقان بولاتىنمىن...

بيىلعى جىل ماعان وتە اۋىر جىل بولدى، ءۇش رەت اۋرۋحاناعا تۇسكەنىم بار، سوسىن جەكە باسىمداعى جۇيكەنى ابدەن جۇقارتاتىن وقيعا، قويشى، سول قۇرعىر جۇيكە ابدەن-اق سىر بەردى. اقىرى، اسىعا كۇتكەن ەڭبەك دەمالىسى دا كەلىپ-جەتىپ، ءۇي-ىشىممەن اقىلداسا وتىرىپ، مىنانداي شەشىمىمدى ايتتىم: «شايقالعان جۇيكەنىڭ ەڭ دۇرىس ەمى ساياحات، ولاي بولسا، مەن ستامبولعا بارىپ قىدىرىپ كەلەمىن»... ونىما ۇيدەگىلەردىڭ «نە اعىلشىنشا بىلمەيسىز، ونىڭ ۇستىنە دەن-ساۋلىعىڭىزدىڭ ءتۇرى مىناۋ، الىس جولدى كوتەرە الماسسىز...» دەپ شىر-پىر بولعاندارىنا قارامايتىنىمدى ءبىلدىردىم.

اقىرى، تۋراگەنتتىكتەن جولداما ساتىپ الىپ («ماعان ايا-سوفياعا، سۋلەيمانيا، جانە دولموباحچەگە ت.ب. جەرلەردىڭ اتىن اتاپ، ارالاۋ ءۇشىن جاقىن اۋدان كەرەك دەسەم، ونداعىلار، «ءبارىن، بىلاي دا ءبىلىپ تۇرسىز، نەمەنەگە باراسىز» دەپ كۇلگەنى بار...), الماتىنىڭ اەروپورتىنا دا كەلىپ جەتكەنىمدە بارىپ، كوڭىلىمە الدەبىر كۇماندار ورالعانى راس. سوندا، شىعارىپ سالعان ءىنىمنىڭ بولعانى قانداي جاقسى بولدى، ايتپەسە جۇك وتكىزۋ، تەكسەرىستەردەن ءوتۋ، تىركەلۋ ت.ب. بىلمەيتىن ماسەلەلەردە قينالىپ تا قالار ما ەدىم (شەتەلگە العاش ۇشۋىم)?! ايتەۋىر، ءساتىن سالعاندا كۇتۋ زالىنا دا جەتتىم.

ەندى سول ساپارىم تۋرالى ەستەلىكتەرىمدى، الدەبىر سوزدىكتەرگە، انىقتامالىقتارعا قاراماي-اق ءوز كورگەنىمدى، قۇلاعىممەن ەستىگەندەرىمدى شاما كەلگەنشە بايانداپ، جاريالاپ شىعارماقشىمىن.

...الدىمدا تۇرعان مونيتوردان ۇشۋ كارتاسىن تاۋىپ الىپ، قاراپ كەلەمىن، كەرەمەتتىڭ كەرەمەتى مىناۋ دەر ەدىم: 11000 مەتر بيىكتىككە دەيىن كوتەرىلىپ، 750-950 كم/ساعات جىلدامدىقپەن ۇشقان 6 ساعاتتىق ۇشاق جولىنىڭ تەڭ جارىمى قازاق دالاسىنا كەتتى! ولاي بولسا، عاجاپ دەمەي، نە دەر ەدىڭىز باسقاشا! الماتى-ستامبول باعىتىنا «بوينگ» 6 ساعات ۇشسا، قايتاردا 5 ساعاتتان ءسال استام ۋاقىت ۇشادى، ءسىرا، ۇشۋ باعىتىنداعى جەر بەدەرىنىڭ جوعارى-تومەن ورنالاسقانى بولار! ال، قايتاردا جەڭىلدەيتىندەي. الماتىدان كەيىن جامبىل-قىزىلوردا وبلىستارىنىڭ جەرى كورىنىپ، ارال تەڭىزىنىڭ ۇستىنەن وتكەن سوڭ، قارت كاسپي باستالدى. رەسەيلىك داعىستاننان وتكەن سوڭ، گرۋزيا، ودان كەيىن تۇركيە جەرىنە ەندىك. اناۋ دەگەن كاۆكازدى ءبىر ساعاتتان ءسال اسقان ۋاقىتتا ۇشىپ وتتىك. قالعان ۋاقىت قارا تەڭىز جانە تۇركيە تەرريتورياسىنىڭ ەنشىسىندە بولدى. وسىدان-اق قازاق دالاسىنىڭ ۇلىلىعىن تۇسىنە بەرىڭىز!..

تۇركيەلىك اۆياكومپانيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇتۋىندە، ادامعا دەگەن ىقىلاستارىندا گاپ جوق، بەرگەن تاماقتارى ءدامدى (بۇل تۋرالى كەيىنىرەك توقتالا كەتەمىز), سۇراعانىڭدى بەرەدى.

ستامبولدا حالىقارالىق ءۇش اەروپورت بار ەكەن، سونىڭ ەۆروپا بولىگىنە ورنالاسقانىنا كەلىپ تە جەتتىك، ءبىز كورگەن الماتى اەروپورتى بۇنىڭ قاسىندا تورتتەن ءبىر عانا بولىگىندەي بولار! اەروپورت كەيىنىرەك جاڭادان سالىنعان، سالۋ ءۇشىن ورنى، اۋا-رايىنىڭ قولايسىزدىعى سياقتى ماسەلەلەرگە ءبىرتالاي تارتىستار ورىن الىپ، اقىرى، شەشىم قابىلدانعان دەسەدى. تەكسەرۋ، تىركەلۋ ت.ب. دەگەندەرىڭىزدەن ءبىر-اق رەت وتەسىز، پاسپورتىڭىزعا بەلگى سوعىلدى، سوسىن سەنىمەن ەشكىمنىڭ دە جۇمىسى جوق! ۇزاعىنان سوزىلعان ەسكالاتور جولدارمەن، بۇرىلىستارمەن جۇرە بەردىك، جۇرە بەردىك، ءتىپتى 4-5 شاقىرىمداي وتكەن بولارمىز. ايتەۋىر، وزىممەن ساپارلاس بولىپ كەلگەن ءبىر-ەكى جولاۋشىلاردان قالماي مەن دە ىلەسە بەردىم. اقىرى، تابلوعا قاراپ، قولداعى تالونمەن سالىستىرىپ، جۇكتى قاي سەكتوردان الاتىنىمىزدى دا بىلدىك. مۇقيات بولماساڭ، ونداي سەكتوردى تابۋدىڭ ءوزى دە ماشاقات، قويشى، ارەڭ دەگەندە اينالىپ تۇرعان ورىننان ءوز باگاجىمدى تاۋىپ تا الدىم! ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟! قاراسام، ءبىر قازاقتى سول جەردەگى بالالارى قارسى الىپ تۇر ەكەن، سولارعا تۋراگەنتستۆونىڭ جاۋاپتى ادامىنا زۆانداتقىزىپ ەدىم، «13-ءشى شىعاتىن جەرگە بارساڭىز، سول جەردە قارسى الاتىندار تۇرادى» دەدى! ونىسىن دا تاۋىپ، سىرتقا شىقسام، شىنىمەن، ءبىراز ادامدار ءار تۋرفيرمانىڭ اتى جازىلعان تاقتايشالارمەن قارسى الىپ تۇر ەكەن. ورىسشا سويلەيتىن تۇرىك قارسى الىپ، اسىقپاۋىمدى، ءالى دە باسقالار بار ەكەنىن ءتۇسىندىردى. بۇل جەردە دە قىزمەتىن ۇسىنۋشى تاكسيستەر، باسقالار جەتكىلىكتى، الايدا، بىزدەگىدەي اسا جالماڭداپ، قورشاپ، جۇلقىلاپ، ءبىر-بىرىمەن كەرىلدەسىپ، شۋىلداپ ەسىڭدى شىعارمايدى! بۇنىسى جاقسى ەكەن...

مەن بارعان ۋاقىتتا ستامبولدا بىرنەشە تەررورلىق اكتىلەر ورىن العان بولاتىن، الايدا، اسىپ-ساسقان ەشكىمدى بايقامادىم، تەك ءار-ءار جەردە سيرەكتەۋ بولسا دا مۇزداي قارۋلانعان ارنايى ءبىردى-ەكىلى جاساقتار اينالانى ءجىتى باقىلاپ تۇردى. قۇداي ساقتاسىن، ەگەر بىزدە سونداي وقيعالار بولىپ جاتسا، قالانىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپ قيقۋلاتىپ، ايعايعا اتتان قوسىپ، ەلدىڭ زارەسىن الاتىنى ءسوزسىز ەدى.

اقىرى، ادامداردى تىزىمنەن تۇگەندەپ العان الگى تۇرىك، كەلگەن ميكرواۆتوبۋسقا ءبارىمىزدى وتىرعىزىپ جىبەردى، ءبىرازىمىز قازاقستاندىق، جانە قىرعىزدار ەكەنبىز. بۇل اەروپورت قالادان 50 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقانىمەن جول تاماشا، ماشينا قاتتى جىلدامدىقپەن جۇيتكي جونەلدى، بىراق، قالاعا كىرە سالىسىمەن كەپتەلىستەرگە ابدەن ۇشىرادىق، قويشى، ايتەۋىر، ءتۇس كەزىندە تۇسكەنىمىزبەن قوناقۇيگە كەش قارايا جەتتىك اۋ! اكەلگەن ماشينا ارقايسىمىزدى ءتيىستى جايلارعا تاراتىپ ءتۇسىرىپ كەتتى. جۇرگىزۋشى ورتا جاستاعى تۇرىك، كوڭىلدى، سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ بەرىپ وتىردى.

ءتىل، ەل ماسەلەسى. بۇندا بارلىعى دا ءوز انا تىلىندە سويلەيدى، تەك جاستاردىڭ اعىلشىنشاعا ەرەكشە قۇمار ەكەنى بايقالىپ تۇرادى، ال، كەز كەلگەن تۇرىك بىرەر اۋىز بولسا دا بىزدەرگە «داۆاي-داۆاي، حوروشو...» دەگەن سياقتى ورىسشا قوسىپ قوياتىنى بار. قۇرىعاندا ءوزىمىزدىڭ كەي قارا كوزدەرىمىزدى ايتساڭشى، تۋىس ەلدە ءجۇرىپ، ورىسشا سويلەيتىندەرىن قايتەرسىڭ! وعان قاراعاندا قازاقشا ايتساڭ، تۇرىكتەر ىقىلاستانا تىڭداپ، جاۋاپ قاتاتىنىن ءبىزدىڭ كەيبىر ورىس ءتىلدى ءدۇبارالار تۇسىنبەيدى دە! نەگىزى، قازاقي ادامدارىمىزدى دا كوپتەپ كەزدەستىردىم، بىردەمە كەرەك بولا قالسا، «اۋ، بار ما مىندا مەنىڭ قارا كوزدەرىم...» دەسەڭ، مىندەتتى تۇردە قازاقتار كەلە قالادى، كوبىنە باتىس جانە وڭتۇستىك وڭىرلەردەن كەلگەندەر. ولارعا «ءاي، قازاقتار اۋىلدا جۇرگەندە عانا ءبىر-بىرىمەن ۇرسىسادى، ال سىرتتا جۇرگەندە اۋىزبىرلىكتى بولادى...» دەپ قالجىڭداپ قويسام، «بولدى كوكە، نە كەرەك ايتىڭىز، كومەكتەسمىز» دەپ جاندارى قالمايدى! ال ءدۇبارا تۋىستارىمىز سول ءدۇبارا، قاشقالاقتايدى، كەيىن بايقاعانىمداي كەيبىر افريكالىق نەگرلەر (بۇرىنعى كولونيالىق) فرانتسۋزشا عانا سويلەگەندەي، ءبىزدىڭ سولارىمىز ورىسشا سويلەپ، ونىسىنا ەش قىسىلمايدى دا عوي، كەرىسىنشە ماقتانىش كورگەندەي...اتتەڭ سول اتتەڭ-اي! سوندايلارعا ايرىقشا نۇقىپ ءبىر ءسوز ايتقىم كەلەدى: «وۋ اقىماقتارىم، سەن ۇيىڭنەن شىقساڭ، فاميلياڭدى كورسەتەسىڭ، باسقا جەرگە بارساڭ، قاي جەردەن ەكەنىڭدى كورسەتەسىڭ، ال شەتەلگە شىققاندا بار ەلىڭدى كورسەتەسىڭ!»... ءاي، ۇعار دەيسىڭ بە!..

زەر سالا تىڭداساڭىز تۇرىكتىڭ كوپتەگەن سوزدەرىن ۇعاسىز دا، اسىرەسە، بۇرىنعى ەسكى تۇركى سوزدەردىڭ جانە سانداردىڭ ءتۇبىرى ءبىر ەكەنىن اڭعاراسىز، مىسالى، «بۇردا، بۇيىرىم، ايران، سورپا، بالىك، تاۋىك...» دەگەن سوزدەر قازاققا ەش قيىندىق تۋدىرماسى انىق. بۇنداعىلار قىزىعى، تۇرىڭە قاراپ، الدىمەن قىرعىزسىڭ با دەپ سۇرايدى، سوسىن قازاقپىن دەسەڭ، جاقسى قارسى الادى. سوعان قاراعاندا قىرعىز باۋىرلارىمىز ءبىزدىڭ الدىمىزدا كوپتەپ بارعان اۋ دەيمىن.

تۇرىك ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى از ايتىلعان جوق، مەنىڭ دە ءبىراز جازعاندارىمدا وسى ۇلتقا قىزىعا ۇلگى تۇتا قارايتىنىمدى الدەنەشە رەت ايتقان بولاتىنمىن. سونىڭ ىشىندە وسمان يمپەرياسى كوپتەگەن يەلىكتەرىنەن ايرىلىپ قۇلاعان ساتتە (مىسال رەتىندە سالىستىرساق، رف تاراپ، جاڭا قۇرىلعان رەسپۋبليكاعا موسكۆا وبلىسى عانا قالار ەدى دەگەنىم بار), حالىقتىڭ تۇرىكتەر سانى بار بولعانى 34% قۇرادى. قازىرگى كۇندە بۇل كورسەتكىش 75%-تەي، قالعاندارى كۋرد، اراب، ەۆرەي، تاتار ت.ب. ال ەندى وسى كورسەتكىشكە جاقىنداۋ بولا وتىرىپ، ءوزىمىزدى ۋنيتارلى مەملەكەتپىز دەپ اتا زاڭىمىزعا جازىپ قويا وتىرىپ، تىلىنە يە بولا الماعان ءبىزدى نە دەۋگە بولادى؟!. سول اتتەڭ...

سوناۋ ەرتەرەكتەگى ەۆروپالىق وريەنتاليستەر جازىپ كەتكەندەي تۇرىكتەردىڭ ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ قىزدارىن ۇرلاپ، تارتىپ، ت.ب. جاعدايلارمەن كوپتەپ الىپ وتىرعاندىعى جانە باسقالاردى اسسيميلياتسيالاپ، مىقتى حالىق رەتىندە وزدەرىنە سىڭىرە بىلگەندىكتەرى بۇلاردىڭ قازىرگى ۇرپاقتارىنا مول ءىز قالدىرعانى ءسوزسىز (بۇل ۋاقىتتا دا ارالاس نەكەلەر جەتكىلىكتى، بىراق، ولار تۇرىك بولادى!). قاراپ تۇرساڭىز ازياتتىق قارا، تورى، قوڭقاقتاۋ مۇرىندى تۇرىكتەرمەن قاتار، اقشىل، سارى ەۆروپالىق تيپتەس تۇرىكتەر دە كوپتەپ كەزدەسەدى. ءبارى دە ءبىر تۇرىك!

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جاعداي، بۇندا رەسەي فەداراتسياسىنداعىداي ەلدى «ليتسا كاۆكازسكوي ناتسيونالنوستي، تاتارين، چۋكشا، چۋركا ت.ب.» دەپ بولمەيدى. ءبارىن دە تۇرىكتەر، ءتىپتى، ەستۋىمشە كۋردتاردى دا «تاۋلىق تۇرىكتەر» دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. ءبىز دە قازاقستاندىقپىز، قازاقپىز دەگەن كۇنگە جەتكىزسە عوي دەگەن ارمان ويعا ورالا بەردى...

تۇرىكتەر پاتريوتتى حالىق دەپ كوپ ايتىلادى، ونىڭ دا راس ەكەنى بىردەن بايقالىپ تۇرادى. كورنەكى جەرلەردىڭ بارىندە جەلبىرەگەن تۇرىك تۋى، ول تۇرماق، شاعىن عانا دۇكەندەرگە دە كىرسەڭ، رەسپۋبليكا اتريبۋتيكاسىنىڭ ءبىرىن مىندەتتى تۇردە كورەسىڭ. حالقى وزدەرىن تۇرىكپىز دەپ ماقتانىشپەن اتايدى...

تاريحي جەرلەر. ماسەلەنىڭ ءوزى دە سول ادامزات تاريحىنان ويىپ ورىن العان وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇندى جادىگەرلەرىن كوزبەن كورۋ ەمەس پە؟! ولاي بولسا، مەن اسىقپاستان، تەلەفونىمنىڭ ءبىر سيم-نە سول جەردىكىن سالعىزىپ الىپ (بايلانىس بىزدەگىدەن ارزانداۋ) جەرگىلىكتى ورىسشا ناۆيگاتور-كارتاسىن ورناتقىزىپ الدىم (وسىلاي ىستەگەنىڭىز دۇرىس، ويتكەنى روۋمينگ قولدانساڭىز اسا جاقسى حابارلاسا المايسىڭ). سودان كەيىن-اق كوزىم اشىلعانداي بولدى، تۋرفيرمانىڭ قىمباتتاۋ قىزمەتتەرىن پايدالانباي-اق ءوز بەتىڭمەن جۇرە بەرەسىڭ، ءبىرىنشى بارعان جەرىم، ارينە، الەمگە ايگىلى ايا-سوفيا مەن توپكاپە بولدى (كارتادان ءبىزدىڭ قوناقۇيدەن 1,5 كم ەكەنىن بىلگەن سوڭ، اسىقپاي ارالاپ جاياۋ تارتتىم)! ماعان دا كەرەگى سول! بۇنداعى جان-جاقتان، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن ادامداردان كوز سۇرىنەدى، كىمدەر جوق دەسەڭشى، ستامبولدا! كىمسىڭ، قالاي كيىنگەنسىڭ...وعان قاراپ جاتقان ەشكىم دە جوق، تەك قانا ءتارتىپ بۇزباساڭ بولدى، ساقشىلار مۇلدە جولامايدى دا...

ال ەندى ايا-سوفيا ول ايا-سوفيا! ايتپاقشى، مەنىڭ بىلۋىمشە (ولاي بولماسا تۇزەتەرسىڭدەر) «چەرنىي يۆان» اتىمەن جۇرگەن قاجىمۇقان اتامىزعا ستامبولدىڭ شاحارباسشىسى مەن يمامى وسى جەردە «سەن ورىس ەمەسسىڭ، مۇسىلمانسىڭ، تۇرىكسىڭ...» دەپ مەككەسىز-اق، «قاجى» اتاعىن بەرگەن!

جاقىندا پرەزيدەنت ەردوعانننىڭ باستاما-شەشىمىمەن، الەمنىڭ كوپتەگەن حريستياندىق باعىتتاعى توپتارىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان مۋزەي ستاتۋسىنان قايتادان مەشىت قالپىن العان بۇل ورىنعا كىرۋدىڭ ءوزى ءبىرتالاي ءتوزىمدى قاجەت ەتەدى، كەزەكتەگى ادام ساپى دا، سانى دا بىتپەيتىندەي، ۇزىن-سونار!

ايا-سوفيانى ودان كەيىن ايا-يرينانى تاڭىرقاي ارالاپ، كورىپ بولعان سوڭ، ايگىلى توپكاپەگە اياڭدادىم. ءدال وسى جەردە يمپەريانىڭ 25 سۇلتانى الەمنىڭ جارىمىن باسقاردى ەمەس پە، ولاي بولسا، ەرىكسىزدەن، تاڭقالا قارايتىنىڭ ءسوزسىز! بۇنداي الەمدىك تاريحي جادىگەرلەردى كەرەمەت قالپىندا ۇستاپ وتىرعان تۇرىك اعايىندارعا قانداي قۇرمەت بولسا دا جاراسىپ تۇر! ايا-يرينا حريستياندىق سوبور، الايدا، كۇتىمى كەرەمەت...

توپكاپەدەن شىققان سوڭ ايا-سوفياعا قاراي اياڭداپ كەلە جاتسام، ايگىلى ستامبول ماقامىمەن ازان شاقىرۋ باستالدى! سوندا بارىپ، بۇگىن جۇما ەكەنى ەسىمە ساق ەتە قالعانى، وسىلاي قۇداي وڭداپ، اياق استىنان الەمگە ايگىلى ايا-سوفيادا جۇما نامازىن وقىپ، جاقىندارىمنىڭ اماندىعىنا ارناپ دۇعا جاساۋدىڭ ءساتى ءتۇستى! ءاۋمين، شۇكىر دەلىك!

ايا-سوفيا قايتادان مەشىت بولعالى جاماعاتى وتە كوبەيگەن ەكەن، وعان شەتەلدىكتەردى قوسىڭىز! ءبارىن ىشكە سيعىزۋ مۇمكىن ەمەس، كەلگەن جۇرت اركىم وزىنە عانا ەمەس، توپتالا قولداناتىن جاينامازدارعا سىرتتا تۇرىپ-اق نامازدارىن اتقارىپ جاتتى. جالپى العاندا، ستامبولدا مەشىتتەر سانى جەتكىلىكتى، بارلىعى دا تاماشا كۇتىلىمدە، تاعى ءبىر بايقاعانىم، بىزدەگىدەي ساداقا تاستايتىن ورىنداردىڭ بولماعانى، نەگە ەكەنىن (پىسىق تۇرىكتەر وندايدى قالاي جىبەرىپ قويعاندارىن)?!. كوپتەگەن جەرلەرگە كىرۋ، كورۋ تەگىن...

ەرتەڭىنە سۇلەيمانيا مەشىتىنە تارتتىم، ول قوناق ۇيدەن 2 كم جەردە. سۇلتان احمەت اۋدانىنان شىققان سوڭ، ءبىر-ەكى ۇلكەن كوشەلەردەن وتسەڭ، اتاقتى ستامبول تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىن كورەسىڭ (ونىڭ ىشىنە كىرمەدىم), سونىڭ اتشاپتىرىم اۋماعىن اينالىپ وتسەڭ (ۋنيۆەرسيتەت اينالاسى جاپ-جاسىل باۋ ءتارىزدى، مالىنىپ تۇردى), سۇلەيمانياعا تىرەلەسىڭ.

سۇلەيمەنيا دەگەنىمىز قازاق كورەرمەندەرىنە «سۋلەيمان ۆەليكولەپنىي ي حيۋررەم سۋلتان» تەلەسەريالى ارقىلى جاقسى تانىس سۇلەيمەن سۇلتان كانۋنيدىڭ مەشىتى جانە جاتقان جەرى. مەشىت ارحيتەكتۋراسى كەرەمەت! ودان شىققان سوڭ، وتىز مەتردەي جەردە سۇلتان سۇلەيمەننىڭ قابىرستانى، ىشىنە كىرسەڭىز، ءوزى جانە بىرنەشە بالالارىنىڭ، قىزى ميحريماحتىڭ تابىتتارى ورنالاسقان. وسى الەمدىك تۇلعاعا ارناپ دۇعا جاساپ، بولعان سوڭ، «ءومىر وتپەلى-اۋ، قانشاما پاتشالار ءوتتى دۇنيەدەن» دەگەن ويعا قالدىم. ايتپاقشى، ءبىزدىڭ قازاق (كەيبىرى شاتاسادى) مىسال ەتىپ ايتاتىن، ياعني «...سۇيەگىمدى ەڭ اتاقتى دارىگەرلەر كوتەرسىن، ءبىر قولىمدى كەبىنىمنىڭ سىرتىنا شىعارىپ قويىڭدار...» دەگەن مىسال ءدال وسى سۇلەيمەن پاتشادان قالعان (بۇل تاريحي تۇلعا تۋرالى ەل ءبىرشاما بىلەدى عوي، مەنىڭ دە شىڭعىسحانمەن ەكەۋىن سالىستىرا جازعان ارنايى ماقالام بار ەدى... تاپتىشتەپ ايتپاسام دا بولار).

وسى ارادان اسا الىس ەمەس جەردە سۇلەيمەن زامانىنداعى ونەرتاپقىش، عالىم، اتاقتى سينان ساۋلەتشىنىڭ قازىرگى كۇندە جاقسى ساقتالعان وقىتۋ ورنى بار. بۇل دا سۇلتان سۇلەيمەننىڭ كەزىندە عىلىمعا، ونەرگە دەگەن وتە وڭ كوزقاراسى ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى (بەلگىلى تەلەسەريالدى تۇگەل كورمەسەم دە، بۇل ساۋلەتشى تۋرالى ايتىلعانىن، كورسەتىلگەنىن بايقاعام).

ودان جيىرما مەتردەي جەردە ايگىلى حيۋررەم سۇلتاننىڭ (تۇرىكتەر پاتشايىمدارىن دا سۇلتان اتاعان، ءبىزدىڭ قازاقتا ونداي اتاق تەك ەرلەرگە عانا بۇيىرعان) بىرنەشە بالالارىمەن بىرگە جەرلەنگەن قابىرستانى. ىشىنە كىرگەنىمدە ءوزىمدى ءبىراز جايسىز سەزىنىپ، ءبىر بۇرىشقا بارىپ وتىردىم (بۇنداعى تاريحي ورىندارعا كىرسەڭىز، بولەكتەۋ وتىراتىن ورىندار تابىلادى، مەشىتتەردە دە باسقالارعا كەدەرگى كەلتىرمەي دۇعا جاسايتىن ارنايى ورىندار قاراستىرىلعان). وزىممەن بىرگە الىپ جۇرگەن سۋىمنان ءىشىپ، ءبىر جارىم ساعاتتاي وتىرىپ قالىپپىن. نەگىزى، تاريحشىلاردىڭ بۇل ايەل تۋرالى پىكىرلەرى ءارتۇرلى عوي، قالاي بولعاندا دا اتى اڭىزعا اينالىپ، دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ ەسىندە قالعان تۇلعا! تالاي ويلارعا باتىپ، دۇعا جاسادىم.

ودان شىعىپ ءجۇرىپ كەلە جاتسام، كەرەمەت بازارعا تاپ بولا قالعانىم، نە جوق دەسەڭشى! مەن ساۋداعا جوق ادام بولعانمەن دە ءبىراز جەرىن ارالاپ تا كوردىم. ۇلكەن-گراند بازارىڭىز وسى ەكەن. تۋرا التىن قاتارىنا ءتۇسىپپىن، ەلدە تۇرىك التىنى دەپ كوپ ايتىلادى ەمەس پە، بىلمەسەم دە، ءبىراز بۇيىمداردى قاراپ تا كوردىم. ۇققانىم، شىنىمەن تۇرىك التىنى وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ەكەن جانە يتاليان تەحنولوگياسىمەن بىردەي دەسەدى. بۇل دەرەكتەردى ساتۋشىلاردىڭ ءوز اۋىزدارىنان ەستىدىم، كەلە جاتىپ ساۋدالاسىپ تۇرعان قىزدىڭ قازاق ەكەنىن كورىپ، توقتاي قالىپ، امانداسىپ، بىرگە قاراپ تۇردىم. ەكى ەركەك جانە بىزدەگى وڭتۇستىكتىڭ سولتۇستىكتىڭ جىگىتىنە تۇرمىسقا شىققان جەرلەسىمىز، بار نارسەنى تاقىلداتىپ، ساتۋشى تۇرىكتەرىڭنىڭ ەسىن شىعارماسا، جەڭىلىپ تۇرمادى. التىننىڭ دا پروباسى، گرامى، ءتۇرى، ونىڭ تەڭگەگە شاققانداعى گرامم باعاسى دەيسىڭ بە، ايتەۋىر، نەشە ءتۇرلى سيپاتتارى بولادى ەكەن عوي! سونىڭ ءبارىن جەرلەس قىزىمىز تالداپ تۇردى. قىزىعىپ، تۇرىكتەر بەرگەن شايدى (مەنى دە سولارمەن بىرگە دەسە كەرەك، جالپى، ساتىپ الۋشىلارعا ساتۋشىلار قۇرمەتپەن قارايدى، تەگىن شايلارىن بەرەدى، اڭگىمەگە تارتادى، ساۋدالاسادى...ايتەۋىر زاتىن الساڭ بولدى) ءىشىپ، مەن دە قاراپ، تىڭداپ وتىردىم. قىزىمىز جاراپ تۇر، قازاقشاسى، تۇرىكشەسى بار ارالاستىرىپ، ايتارىن انالارعا تۇگەل ءتۇسىندىرىپ شىعادى...

دەمالىپ، تاماقتانىپ العان سوڭ، قايتا سۇلەيمانياعا قاراي قايتا شىعىپ، تەڭىز جاعالاۋىنا ءتۇستىم. بوسفوردى، ازيا مەن ەۆروپانى جالعاپ تۇرعان كوپىرلەردى، سۋ ساياحاتىن كورمەي كەتە المايسىڭ عوي! ەرىنبەي كوپىرمەن (بۇنداي كوپىرلەر بىرنەشەۋ) ءبىراز جەرىنە دەيىن كوتەرىلىپ ۇستىنەن، بۇعازدى تاماشالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى، نەشە ءتۇرلى شەتەلدىك ءتۇرلى-ءتۇرلى الىپ كەمەلەر دە ءوتىپ جاتتى. ونداي كەمەلەردى استىنان وتكىزۋگە ارنالعان كوپىرلەردىڭ بيىكتىگى كەمىندە 120 مەتردەن كەم بولماۋى ءتيىس ەكەن. كەرەمەت اسەر الاسىڭ!..

بۇعاز، ويلاساڭىز، تۇرىك ەلىنە قۇدايدىڭ بەرگەن سيىنداي ەمەس پە، ءوتىپ جاتقان شەتەلدىك ءتۇرلى كەمەلەر، ىشكى ساياحاتتا جۇرگەن ءوز كەمەلەرى ەل ەكونوميكاسىنا قوماقتى قاراجات اكەپ جاتقانى ءسوزسىز! الەمدىك ساياساتتىڭ دا ءبىر بولىگى وسى جەردە!

كوپىردەن سوڭ، ساياحات كەمەسىنە ءمىنىپ، ستامبولدىڭ بۇعاز جاعالاۋىنىڭ ءبىرتالاي جەرىن (تۇگەلدەي دەۋ مۇمكىن ەمەس) ارالاپ شىقتىم. ساياحات قۇنى 150-170 ليرا، الىپ بارا جاتقان قىمبات تا ەمەس (وسى كەزدە بىزدەگى دەمالىس ورىندارىنىڭ وتە ناشار سەرۆيسىنە قاراماي، باعانى اسپانداتانى ەسكە ءتۇسىپ، قىنجىلىپ قالدىم). كەمە ىشىندە شاي، سۋسىندار، كەرەك بولسا جەڭىلدەۋ تاماقتار تاراتۋ دا قاراستىرىلعان جانە باعالارى سول جاعالاۋداعىمەن بىردەي اق! ۇمىتپاسام، ازيا مەن ەۆروپا بولىكتەرىنىڭ التى-جەتى تاماشا جەرلەرىن كورسەتتى. جاعالاۋدىڭ كورنەكتى جەرلەرىندە جەلبىرەگەن تۇرىك تۋلارى قايدا جۇرگەنىڭدى كورسەتىپ تۇرعانداي. بۇعاز سۋى، كادىمگى تەڭىز سۋىنداي وتە اششى، اينالا قاپتاعان شاعالا! بارلىق ىڭعايلى دەيتىندەي جەرلەردە بالىق ۇستاپ، قارماق ساپ وتىرعان ەلدى كورەسىڭ (ايتپاقشى تۇرىكشە دە بالىق، بۇعاز، قايىق ت.ب.!). بۇعازدىڭ ەنى ءارتۇرلى ءبىر-ەكى كم شاماسىندا، تەرەڭدىگى 100 مەتردەن استام (ناعىز تەڭىز دەۋگە دە بولادى).

بوسفوردا جۇزسەڭ كوز الدىڭا اتاقتى تۇرىك كوكجال كاپيتاندارى، وسى ارادا بولعان تالاي-تالاي قاندى-درامالى وقيعالار، ارينە، تەڭىز جاعالاي قىدىرعان باقىتتى جاندار دا كوز الدىڭا ەرىكسىزدەن ەلەستەيتىندەي... وكىنىشكە وراي ۋاقىتىما بايلانىستى بۇل جولى، كاپيتانداردىڭ كاپيتانى اتاعى جەر جارعان كاپۋدان پاشا حايرەددين كاپيتان-بەيلەربەيدىڭ مەشىتىنە جانە جاتقان جەرىنە بارۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى...

...سۇلەيمەن كانۋنيدىڭ (كانۋني زاڭ شىعارۋشى دەگەن ءسوز) باس ءۋازىرى (قازىرگىشە پرەمەر-مينيستر), قولباسشىسى، دوسى ت.ب.، اقىرىندا ءوزى ولتىرتكەن اتاقتى يبراگيم پاشا مەن سۇلەيمەننىڭ قارىنداسى حاتيدجە سۇلتاننىڭ كەرەمەتتەي ەكى قاباتتى سارايى تۋرا سول قالپىندا ساقتالعانداي (ارينە، بىرنەشە رەستاۆراتسيادان وتكەن) اسەر ەتەدى. بىردەن قاراپ قالعاندا تەرراسا-بالكون-لودجيالاردان (بىزدەگىدەي اۋدارما جاساپ مازاق بولماي، تۇرىكشە بالكون جانە لودجيا ەكەنىن ايتا كەتكىم كەلەدى) سۇلتانشا قاراپ تۇرعانداي كۇيگە ەنەسىڭ!

ول سارايدىڭ الدى ۇلكەن تاس الاڭ، ورتاسىندا ماياك قىزمەتىن دە اتقارعان بيىك مۇنارا. سارايدىڭ ءوزى وسى كۇندە مۋزەي رەتىندە قولدانىستا، ەكسپوناتتارى وتە تارتىمدى! يبراگيمنىڭ پروگرەسسيۆتى كوزقاراستاعى ادام بولعانى بەلگىلى، سارايعا كىرە بەرىستەن-اق ارىستان ءمۇسىنى، ت.ب. باررەلەفتەر كوزدىڭ جاۋىن الادى. ايەل جاندىلار سۇلتانشالاردىڭ (وسىلاي جازعىم كەلەدى، تۇرىكشە ايەلدى دە سۇلتان دەمەي) كويلەك-كيىمدەرى، ىدىس-زاتتارى ت.ب. قولدانعان بۇيىمدارىنا قىزىعا قاراپ، قاسىنان كەتە الماي قالادى. سارايدىڭ تومەنگى جەراستىقاباتىن (نەگىزى، زىندان) دا تۇرىكتەر شەبەرلىكپەن اياقاستىنا اينەك ارقىلى كورۋگە مۇمكىنشىلىك جاساپ قويىپتى. ويلاناسىڭ، قارايسىڭ!.. سۋرەتكە، ۆيدەوعا تۇسىرۋگە تيىم سالىنعانمەن دە، كەيبىرەۋلەردەن قالىسپاي مەن دە ءبىراتالاي جەرىن وڭاشالاي بەرىپ، ءتۇسىرىپ ۇلگەردىم.

...باعدارلامادان قاراپ وتىرىپ، 15 دوللارلىق قالاىشىندەگى تۋرعا تاپسىرىس بەرىپ ەدىم، بارلىعى دا دايىن، ءورىستىلدى باستاۋشىسى دا بار ميكرواۆتوبۋس ەرتەمەن جەتىپ كەلدى. قالانىڭ تالاي جەرىن ارالادىق-اۋ! ال جالپى العاندا ستامبولدى تۇگەل بىلەم، تۇگەل كوردىم دەۋ مۇمكىن ەمەس نارسە، تەك بوسفوردىڭ ۇزىندىعى 32 كم استام، سوعان قاراپ-اق قالانىڭ ۇلكەندىگىن، الىپتىعىن باعامداي بەرۋگە بولار. ەسكى قورعانداردىڭ سول كەزدەردە، قوسىمشا قىزمەتى اكۆەدۋك ەكەنىن دە كوزبەن كوردىم.

بۇل ارالاۋدا بىردەن ەستە قالعانى، ستامبولدىڭ ەڭ بيىك جەرىنە پرەزيدەنت ەردوعاننىڭ (حالىق اراسىندا ەل باسىنىڭ بەدەلى وتە جوعارى ەكەنى سەزىلىپ تۇرادى) باستاماسىمەن سالىنعان كەرەمەت، ايشىقتى، باي دۇنيەلى ۇلكەن مەشىت ەكەنى ءسوزسىز. مەشىت بيىك توبەدە تۇرعاندىقتان جول بويىنان باستاپ ەسكالاتورلار ەكى باعىتتا زىرىلداپ تۇر، كوتەرىلسەڭ، ۇلكەن، جارقىراعان ءمارمار توسەلگەن الاڭعا شىعاسىڭ، ونىڭ ورتاسىندا 72 تەرەزەلى ءزاۋلىم مەشىت. نەگە ولاي دەگەنىمدە گيد، «ويتكەنى تۇركيەدە 72 ۇلت وكىلدەرى تۇرادى» دەدى. مەشىتتى اسىقپاي ارالىپ، دۇعا جاسادىم. بۇندا (باسقا قاسيەتتى جەرلەردە دە) كەلگەن سان ءتۇرلى ءنوپىر حالىقتاردىڭ ايەلدەرى باستارىنا جامىلعىش سالىپ، بىردەن ءتارتىپ ساقتايتىنى كورىنىپ تۇرادى. اياق كيىمدى شەشكىڭ كەلمەسە تەگىن باحيلدەر ەسىك الدىندا تۇر، كيەسىڭ، شىققان كەزدە تاستايتىن ورىن كورسەتىلگەن. كەرەمەت مەشىت ورنالاسقان جەر شىنىمەن ەڭ بيىكتەگى ورىن-اۋ، كوزىڭ تالعان جەرگە دەيىن ستامبولدىڭ ءار شەتى مۇنارلانىپ كورىنىپ تۇردى.

...الدىندا ايتقان توپكاپەدەن 26-شى سۇلتان جاڭا ومىرگە لايىقتاپ سالدىرعان دولموباحچە-پاتشا سارايىنا الىستاۋ بولعان سوڭ ترامۆايعا ءمىندىم، تەكسەرىپ جاتقان ەشكىم جوق، ءبارى دە اۆتوماتتاندىرىلعان. بىراق رەت مىنەتىن بولعان سوڭ، تولىق جول كارتاسىن العىم كەلمەي تۇر ەدى، شەشىمى تەز تابىلدى. ءبىر ساۋساعىمدى شوشايتىپ مىنەم دەگەندەي يشارا جاساپ ەدىم، تۋرا سىعان تيپتەس جاس بالاڭ جىگىت جەتىپ كەلىپ، بولار بولماس پۇلعا ءوز كارتاسىمەن كىرگىزىپ جىبەردى (سولاي ەڭبەك ەتىپ تاپقان پايداسى شىعار).

پاتشالار سارايىنا دا كىرۋ ادام كوپتىگىنەن ءبىرتالاي ۋاقىت الادى، كىرۋ اقىلى، (جالپى اقىلى جەرلەردىڭ ەڭ قىمباتى وسى جەر سياقتى، ال نەگىزىنەن باسقا كوپتەگەن ورىندارعا كىرۋ تەگىن).

دۇنيەجۇزىلىك ساياسات-حالىقتار-جەر ت.ب. ماسەلەلەر كەزىندە تۋرا وسى جەردە شەشىلگەندىگىن ويلاساڭىز، پاتشالار سارايىنا تامسانا قارايتىنىڭ ءسوزسىز! ءوزى دە سۇستى دا، سۇلۋ دا تارتىمدىلىعىمەن مىسىڭدى باسقانداي كەيىپكە تۇسىرەدى. پاتشالار سارايى، نەگىزى سارايلار دەگەن دۇرىس بولار، ءبىر-بىرىمەن تەرراسسالار ارقىلى جالعاسقان بەس-التى ەڭسەلى ەكى قاباتتى عيماراتتاردان تۇرادى. ورنالاسقان جەرى كەرەمەت، اۋلاسىنىڭ ءبىر جاعىندا تەڭىز جاعاسىندا قىدىرىپ كەلسەڭ دە بولادى.

كىرەتىن الاڭنان باستاپ نەشە ءتۇرلى عاجاپ ەكسپوناتتاردى كورە باستايسىڭ، اسىرەسە، سول كەزدەگى دۇركىرەپ تۇرعان وسمان يمپەرياسىنا ءار ەلدەردىڭ بەرگەن تارتۋلارى (ارينە، ەڭ كەرەمەت دۇنيەلەرىن جىبەرگەن) سول زاماننىڭ جەتىستىك ۇلگىلەرى ەكەنى ءسوزسىز (اعىلشىن كورولىنىڭ – اسپالى شامدارى، ۆەنەتسيانىڭ – شىنىلارى، قىتايدىڭ – فارفورلارى، فرانتسۋز – جيحازدارى ت.ب. ت.ب.).

سارايلاردىڭ ءىشى قازىرگى كۇندە سول زامان قالپىنا كەلتىرىپ قويعاندىعىمەن قۇندىلانا تۇسەدى، شەتەل ەلشىلەرىن قابىلدايتىن سۇستى زالدار; قوناقتار قابىلدايتىن ءزاۋلىم دە ءساندى اسحانالار; مۋزىكا-ونەر زالدارى; جاتىن بولمەلەر...ءتىپتى جۋىناتىن جەر، حامامدار ت.ب. كارىز جۇيەسى... ءبارى دە، ءبارى كوز الدىڭدا! كەرەمەت جيحازدار، اسپاپتار، ت.ب. تولىپ جاتقان بۇيىمدار قاز-قالپىندا ساقتالعان! سول زاماندى كوز الدىڭا ەلەستەتكەندەي اسەر بەرەدى.

كەيبىر ءوتۋ كوريدورلارى نەگە ەكەنىن تارلاۋ سالىنعان، بارلىق جەرلەرگە اينالار قويىلعان، سۋرەتكە، ۆيدەوعا تۇسىرۋگە بولماسا دا، كەيبىر كىسىلەردىڭ ءتۇسىرىپ جاتقانىن كورىپ، مەن دە قالىسپاي ءبىراز دۇنيەلەردى ءتۇسىرىپ ۇلگەردىم.

سول زامانعى عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەردىڭ بارلىعىن دا قولدانا وتىرىپ سالىنعان ءزاۋلىم سارايلار، ناعىز پاتشالار سارايى دەۋىڭە ابدەن بولادى. سارايلاردىڭ بايلىعى دا، بارلىعى دا، ادەمى-سۇستىلىعى دا كوزگە ۇرادى، قانشا قاراساڭ دا، كوز الماي قاراي بەرگىڭ كەلەدى...

ستامبول گەوگرافياسى. ستامبول ازيا مەن ەۆروپادا بىراق ورنالاسقان، اراسىن بوسفور بۇعازى ءبولىپ جاتقانىن بارشاڭىز بىلەسىڭدەر. ورنالاسقان جەرى توبەلى-قىراتتى بولىپ كەلەدى، ەستۋىمشە باسىندا ۇلكەن جەتى توبە بولعان دەسەدى. بۇندا جەر تاپشىلىعى بىردەن كوزگە ۇرادى، سالىنعان ۇيلەردىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىندىعى سونداي، اراسىنا ينە شانشار ورىن قالماعان. وكىنىشكە وراي، كەيبىر تاريحي، ەسكى قۇرىلىستار جاڭادان سالىنعان ءزاۋلىم ءۇي-عيماراتتاردىڭ تاساسىندا قالىپ قويىپ تا جاتىر ەكەن.

وسى جەردە ءبىر نارسەنى تۇسىندىرە كەتكىم كەلەدى، كوپشىلىك ەل ستامبولدى بۇرىنعى كونستانتينوپول دەپ ويلايدى! الايدا، ول تولىقتاي ولاي ەمەس، راسىمەن، شىعىس ريم يمپەرياسى قۇلاۋعا اينالعاندا ول قامال (قورعاننىڭ اينالدىرعان ۇزىندىعى 42 كم) تۇرىك مەملەكەتىنىڭ تولىقتاي قورشاۋىندا قالعان ارال سياقتى بولاتىن. ونداي دوستىق ەمەس كوزقاراستاعى انكلاۆتى سول قالپىندا قالدىرۋ، ساياسي بولسىن، ەكونوميكالىق جاعىنان بولسىن، وسماندارعا ءتيىمسىز بولعانى جانە ونىڭ الىنۋى، بار جاعىنان العاندا وزىنەن-ءوزى قاجەت دۇنيە بولىپ تۇردى! الىندى دا، ول وقيعانى بار تۇرىك ماقتانىشپەن ەستەرىنە الادى، ءتىپتى ول قامالدى شىڭعىسحان اسكەرى دە الا الماعان دەپ قوياتىندارى دا بار...

اۋا-رايى تەڭىز جاعاسىنداعىداي قوڭىرقايلاۋ-جانعا جايلى، بىزدەگىدەي قاتاڭ كونتينەنتالدى ەمەس. ەرتەڭگىسىن تۇرعاندا وگىز شاعالانىڭ قيقۋىنان وياناسىڭ. ولار بۇندا قۇستار الەمىندە تولىقتاي قوجايىن سياقتى، انشەيىندەگى قاپتاعان قارعا-تورعاي-كەپتەرلەر كورىنبەيدى، سولار ىعىستىرىپ جىبەرگەن بولار. جالپى العاندا جان-جانۋارعا تۇرىكتەردىڭ قامقورلىق-ىقىلاستارى ەرەكشە. بىزدە ءبىر تەۋىپ قۋىپ جىبەرەتىن دالانىڭ يت-مىسىقتارى ادامنان قورقۋدى بىلمەيدى. مەشىت، باسقا دا ايتۋلى ورىنداردىڭ اينالاسىندا تولىپ جۇرگەنىن كورەسىڭ، سەمىزدىكتەن جۇرۋگە ەرىنەدى ء(تىپتى كەيبىرىنىڭ سىرعالانعانىن دا بايقادىم). تۋريستەر ەركەلەتىپ، تاماقتاندىرىپ جاتادى.

جولدار مەن كولىكتەر. سىرتقى جولدارعا، ۇلكەن كوشەلەرگە ايتار ءسوز جوق، جاقسى كۇتىمدە، ساپالى ء(سىرا، ەۆروستاندارتتارعا سايكەس تە شىعار). ال قالانىڭ ەسكى بولىگىنە كەلسەك، مىنە، قىسىلىستىڭ كوكەسىن سوندا كورەسىڭ! كوشەلەر قيقى-جيقى، وتە تار، تروتۋار دەگەنىڭ بار بولعانى جارتى مەتردەي عانا. ولاردىڭ كوپشىلىگى اسفالتتەلمەگەن، باياعى تاستان ورىلگەن قالپىندا. جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە ارنالعان تاس باسپالداقتار بار، ايتكەنمەن، جوعارى-تومەن جۇرە بەرسەڭ ءبىراز ىعىرىڭ شىعىپ، القىنىپ قالاسىڭ.

ءدال سونداي يقى-جيقى جەرلەرمەن ىزعىتىپ جۇرگەن تۇرىك جۇرگىزۋشىلەرىن ناعىز شەبەرلەر دەۋگە بولادى. جەڭىل-جەلپى جۇك، پيتسا-پوچتا جەتكىزۋگە شاعىن ەلەكترلى سكۋتەر-موتولار كوپتەپ قولدانىلادى. ولاردىڭ كۇنى-ءتۇنى تىنىم تاپپاي زىرىلداتىپ جۇرگەنىن كورەسىڭ. قوناقۇيدىڭ تەرەزەسىنەن ەر بالالارعا ارنالعان جاتاقحانا كورىنىپ تۇردى، كورىنىپ تۇرعانداي سول جەرگە توقتاماستان جاڭاعىداي تاسىمالداۋشىلار قاتىنايدى. بۇنداي سەرۆيس وتە جاقسى جولعا قويىلسا كەرەك. جالپى العاندا، كوشەلەردە الىپ بارا جاتقان قىمبات، ۇلكەن ماشينالارعا قاراعاندا ورتاشا-شاعىن ەكونوم-كلاستى اۆتوماشينالار كوپ. كولىكتەردىڭ كوبى جاڭا، جاپون-نەمىس ماركالارى، مەنىڭشە وزدەرىندە قۇراستىرىلاتىن سياقتى.

ۇنەمدى كولىك جونىنەن العاندا تۇرىك اعايىندار ءبىزدىڭ داڭعويلىققا قاراعاندا الدەقاشان تۇسىنگەن سياقتى! جانار-جاعار ماي باعاسى بىزدەگىدەن اجەپتەۋىر قىمبات، ديزەل كولىكتەرى كوبىرەك. تۋريستەردى تاسيتىن اۆتوبۋس-ميكرواۆتوبۋستاردى جۇرگىزۋشىلەرى وتە تازا ۇستايدى. كوشەدە بىرەن-ساران بولماسا ايقايلاسىپ، بوقتاسىپ جاتقان جۇرگىزۋشىلەردى بايقامايسىڭ. سونداي قيىن جەرلەردە جۇرە تۇرا جول اپاتتارى تىپتەن كەزدەسپەيدى دە دەۋگە بولادى. بۇلارى جاقسى ەكەن. جولدارداعى، كوشەلەردەگى قوزعالىس ءار مەگاپوليسكە ءتان سياقتى كۇنى-ءتۇنى توقتامايدى.

جالپى لوگيستيكاعا كەلسەك، ستامبولدا ول ماسەلە تولىقتاي شەشىلگەن سياقتى، اۆتوكولىكتەردەن باسقا، ترامۆاي، مەترو جەلىلەرى دە بار. تاكسيستەر (ول ەندى بارلىق جەردە دە بىردەي-اۋ), كوبىرەك پايدا تاپقىسى كەلىپ تۇرادى. دولموباحچەدەن شىققاندا ءوزىمدى ءبىراز جايسىز سەزىنىپ، تاكسيگە وتىرماقشى ەدىم، العاشقىسى 500 ليرا دەدى، وعان تەلەفونىمنان كارتانى كورسەتىپ، 5,5 كم جەرگە ونداي سۇراعانىڭ ۇيات دەپ قويدىم! ەكىنشىسى ءبىرتالاي ءتۇسىردى، ال ءۇشىنشىسى قۇلاققا نانىمدى باعانى ايتىپ، زىرىلداتىپ الىپ كەلدى. سوندىقتان تاكسي جالداعاندا بايقاۋ كەرەك، ەڭ دۇرىسى قوناقۇي قىزمەتشىلەرىنە ايتىپ، سولار ارقىلى تاپسىرىس بەرگىزگەن ابزال.

تاماقتانۋ ماسەلەسى. ستامبولدا تاماقتىڭ قاي كەزدە بولماسىن ءتۇر-ءتۇرىن كورەسىڭ. كوشە بويى قاپتاعان شاعىن بولسىن، ورتاشا بولسىن تولىپ جاتقان كافەلەر. نەگىزى، كوبىنە ءسۇت تاعامدارىن ء(تۇرلى سىر-ىرىمشىكتەر، قۇرت ءتارىزدى تۆوروگتار، ايران، يوگۋرت ت.ب.) ءتۇرلى كوكونىستەر (تەڭىز، باسقا دا كاپۋستالارى، قىزاناق، قيار ت.ب. كوكشوپتەر), سان ءتۇرلى جەمىستەر، شۇجىق-سوسيسكالار، تاۋىق-قۇس ەتتەرىن كوبىرەك پايدالانادى. شاۋىرما، دونەرلەردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن كورەسىڭ. شايدىڭ دا سان ءتۇرى تولىپ جاتىر، وعان مىندەتتى تۇردە كوپتەگەن تاتتىلەر، كرەم، پاستالار بەرىلەدى. شاعىن ىدىس-پاكەتتەرگە سالىنعان پەچەنە، تورت ت.ب. جەتكىلىكتى. ناندارىنىڭ ءبىز بىلەتىن لاۆاشتان باسقاسى دا تولىپ جاتىر.

قاساپحانا دەگەن جازۋدى كورىپ، ىشىنە كىرىپ كوردىم، سيىر-قوي ەتتەرىن سۇرىپتاپ وراپ جاتتى (ەتتىڭ مرامورلىق ءتۇرى), ارىراقتا بىرەۋى ءار سۇيەكتەن قىزىلدىڭ دىمىن قالدىرماي سىلىپ جاتقانىن بايقادىم.

كافەلەرگە جاندارى قالماي شاقىرىپ تۇرادى، ءتىپتى، بىرەۋىنىڭ قىزمەتى سول شاقىرۋ بولسا كەرەك، كوشەدەن-اق استى-ۇستىڭە ءتۇسىپ كۇتەدى. ونىڭ مىندەتى جالپى ءتارتىپتى قاداعالاۋ دا بولسا كەرەك، بىردە (العاش رەت كوردىم، سىعان با، كۋرد پە) بىرەۋلەر قايىر سۇراپ قاسىما كەلىپ ەدى، الگىلەردى شاقىرۋشى زەكىپ قۋىپ جىبەردى. ال نەگىزىنەن العاندا، قايىرشىلاردى، ماستاردى كورمەيسىڭ! كەي جەرلەردە تۇرىك تاعامدارىن ءپىسىرىپ جاتقان وزبەك، ۇيعىر اسپازدارىن دا بايقادىم، بىزدەرگە جاندارى قالمايدى. تاعى ءبىر بايقاعانىم، ءوزى شاعىنداۋ كافەدە قىزمەتشىلەرىنىڭ كوپتەۋ ەكەندىگى! ءبىر داياشى جەتەتىندەي جەردە، ەكى-ۇشەۋى جۇرەدى، ولاردىڭ ءبىر ۇلكەنى بولادى. نەگە ەكەنىن تۇسىنبەدىم، الدە تۋىستار ما؟! اسپازداردىڭ، قىزمەتكەرلەردىڭ دەنى ەركەكتەر، بۇندايعا بۇرىن ءبىز قازاق بالاسى كۇلە قاراۋشى ەدىك، قازىر ءوزىمىزدىڭ دە بالالار سونداي جۇمىستار ىستەگەن سوڭ، ۇيرەنىپ تە كەتتىك قوي. ءومىر زاڭى...

داياشىلار نە سۇراساڭ تاۋىپ بەرەدى، بىردە وڭشەڭ قۋىرىلعان، قاقتالعانداردى جەگىم كەلمەي، سوزىمە ىمدارىمدى قوسىپ، سۇيىق تاماق ىشكىم كەلەتىنىن ايتىپ ەدىم، سول ساتتە داياشىنىڭ  «سورپا ما» دەگەنى! ءبىزدىڭ ءسوزدى ەستىپ قۋانىپ تا قالدىم، ال سورپاسىنا كەلسەك، بۇرشاقتان ەزىلگەنشە قايناتىپ جاساعان سۇيىق بىلامىق، وتە ءدامدى جانە وتە ارزان.

تۇرىكتەردىڭ تاعى ءبىر سۇيىكتى اسى بالىق ەكەنى ءسوزسىز، ونى دايىنداۋدىڭ دا ناعىز شەبەرلەرى. ۇساق سۇيەگى كوپ تۇتاستاي شاعىنداۋ تابان بالىقتى جەپ كورگەنىمدە سودان سەنسەڭ، قىلتاناق بايقالمايدى ء(سىرا، الدىن-الا دايىنداۋ-مارينادتاۋدىڭ تۇرلەرى، سوسىنعى قۋىرۋ-ءپىسىرۋ-بۋلاۋدىڭ ادىستەرى كوپ-اۋ). گارنيرلەرى ءتۇرلى كوكونىستەر، بۇرشاقتارىزدەستەر، سوۋس، مىندەتتى تۇردە ليمون بەرىلەدى. تاماق سوڭىنان شاي، ءتۇرلى شىرىندار، قالاعانىڭدى ىشە بەر...

تۋريستەرگە كوزقاراس. بۇل الەمنىڭ تالاي جەرىن، ەلىن بيلەگەن، جاۋلاعان وسمانداردىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى ەلگە تۋريزمنەن اقشا قۇيىلىپ جاتاتىنىن جاقسى ۇققان، سەزىنگەن. سەن كىمسىڭ، قايدان كەلدىڭ، ماقساتىڭ نە...وعان قاراپ جاتقان ەشكىم جوق! سولار ساعان ادام ەمەس، اقشا-پۇل رەتىندە قارايتىنداي-اۋ وسى. نەگىزى، وتە دۇرىس قوي! تەك قانا ءتارتىپ بۇزباساڭ بولدى، ءتۇن ورتاسىندا ما، كۇندىز بە قاي جەردە بولسىن ەركىن جۇرە بەرەسىڭ. قىدىڭداپ كەپ ءتيىسىپ، تەكسەرىپ جاتقان ساقشىلاردى دا كورمەيسىڭ. شىن ەركىندىك ورناعانداي كۇيگە ەنەسىڭ.

تۋريستەرگە جاعداي جاقسى جاسالعان. ارزانقولدى وتەلدەرىنىڭ وزىندە ادامدى كۇتۋ، سىيلاۋ جوعارى ورىندا. قاي ۋاقىتتا بولسىن،  تەگىن (پاراسىز) شايلارى استى سۋ، ءۇستى شاينەك ىدىستا بۇرقىلداپ قايناپ تۇرادى. قىزمەتشىلەرى سەبەپسىز مۇلدە مازالامايدى.

ستامبولدى مارشرۋتپەن ارالاعان تۋردا ەسكى، تاريحي جەرلەرمەن قاتار، زاماناۋي كيىم تىگەتىن فابريكا، ءتاتتى كومبيناتى سياقتى جەرلەرگە دە اپاردى. كەلىسىپ قويعاندارى بەلگىلى، استى-ۇستىگە ءتۇسىپ قارسى الىپ جاتىر، ارينە، ءبىراز ساۋدالارى دا ءجۇردى. سوڭىنان بالىق جەۋگە رەستورانعا اپاردى، وندا دا جىك-جاپار بولىپ قارسى الىپ، ءتىپتى تاماقتان سوڭ، قوناقۇيلەرگە ءوز ەسەپتەرىنەن تاكسيمەن جەتكىزىپ تە سالدى...

بىزدە دە تاريحي ورىندار جەتكىلىكتى، ءتۋريزمدى دامىتۋ تۋرالى جىلدان-جىلعا كەرەمەتتەي باعدارلامالار قابىلدانىپ، قاراجات ءبولىنىپ تە جاتادى! الايدا، سول جۇمسالعان قارجىلاردىڭ قايتارىمى قانداي، قانشالىقتى ءتيىمدى جوبالار ىسكە استى، ول جاعىنا جانە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ باسقاعا دەگەن كوزقاراستارى وزگەرمەي سول ەل ەكونوميكاسىنا وتە جاقسى پايدالى اسەر ەتەتىن وسى ماڭىزدى سالانىڭ دامىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەمەس قوي. قاشان تۇسىنەمىز...بۇل رەتتە تۇرىك اعايىندارىمىزدان الاتىن ۇلگىمىز جەتكىلىكتى-اق...

...تۋراگەنتتىكتىڭ ماشيناسى قوناقۇيگە ۋاقتىلى كەلىپ، اەروپورتقا اپارىپ تاستادى دا، ارى قاراي ۇشۋ ارەكەتتەرىن باستادىم. اسا قينالعان جوقپىن، ساتاتىن زاتتارىن سۇيرەتكەن بىرگە ۇشاتىن جەرلەستەر كەزدەسە كەتتى دە، سولاردان قالماي ءجۇرىپ وتىردىم...

...قايتار كەزدە، بىزدەگى ۋنيۆەرسيتەتتە تۇرىكشە-قازاقشا ساباق بەرگەن دوسىما (بۋرسادا تۇرادى) تەلەفون شالدىم، «العان اسەرلەرىڭىز قالاي؟» دەپ سۇراپ جاتىر، مەن: «N-بەي، ءبىزدىڭ قازاقتا كورگەن دە ارماندا، كورمەگەن دە ارماندا دەگەن ءسوز بار ەدى، تۇرىكشەسى قالاي ەكەن؟..» دەيمىن. ول «كۋرگان دا پۇشايىم، كۋرماعان يام پۇشايىم عوي» دەپ كۇلىپ جاتىر. «وۋ، پۋشايىمىڭدى ءبىز دە تۇسىنەمىز، بىراق، پۇشايمان دەپ ايتامىز، سولاي ما...» دەپ جىلى قوشتاستىق...

ازكەن التاي

جەتىسۋلىق

Abai.kz