ەكى جىلدىق جاۋىنگەرلىك مىندەتىمدى سوناۋ Cىبىردە - ساحاليندەگى  كرىلەن مۇيىسىندە زەنيتتىك-راكەتالىق اسكەري بولىمشەسىندە اتقاردىم. ديۆيزيونىمىزدىڭ تۇمسىعى تەڭىزگە تىرەلىپ تۇراتىن. جاپونياعا ارقاسى تيە جازداعان اسكەري بولىمشەمىزدىڭ باستى مىندەتى – جاۋ ۇشاقتارىنىڭ مەملەكەتتىك شەكارانى بۇزۋىنا جول بەرمەۋ. «گوتوۆنوست №1» دابىلى قاعىلعاندا ءتاتتى ۇيقىعا باتقان جەرىمىزدەن اتىپ تۇرىپ، 45 سەكۋندتتا اپىل-عۇپىل كيىنىپ ۇلگەرىپ، كازارمادان ەكى شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان راكەتامىزعا جۇگىرىپ جەتىپ، مۇزداي قارۋلانىپ، ەنتىگىمىزدى باسا الماي سوعىسۋعا دايىن  وتىرامىز. 

730 كۇن بويى كەرزى ەتىك كيگەن سولدات كەزىمدە مەن ءبىر نارسەگە - اسكەري بورىشىن وتەۋگە كەلگەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ توزىمدىلىگىنە، قايسارلىعىنا، باتىلدىعىنا، العىرلىعىنا، نامىسىن قولدان بەرمەيتىن وجەتتىگىنە ءدان ريزا بولدىم. سىنىق سويلەم ورىسشا بىلمەيتىن اۋىلدىڭ قارا دومالاقتارىنىڭ ەكى-ءۇش ايدا ءتىلدى ۇيرەنىپ الىپ، ەمىن-ەركىن سويلەپ كەتەتىن العىرلىعىنا كومانديرلەرىمىز اۋىزدارىن اشىپ تاڭ قالاتىن. وزبەك باۋىرلارىمىز اسحاناعا قاراي ۇمتىلسا، ءبىزدىڭ جىگىتتەر اسكەري تەحنيكانىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن زەرتتەپ، قۇلاعىندا وينايتىن.

بۇگىنگى تاڭدا اۋزىنا كەلگەنىن ساندىرىقتاپ، جەرىمىزگە كوزىن  الارتقان ورىستار اسكەردە جۇرگەندە مۇسىلمانداردان، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە، قازاقتاردان قاتتى قايمىعاتىن. وقۋ-جاتتىعۋ دايىندىعىنا وراي ساحالينسك قالاسىنداعى پولكتا بولعانىمدا «سەنىڭ جەرلەستەرىڭ شەتىنەن مىقتى جىگىتتەر» دەپ قازاقتارعا ءدان ريزا بولعان ءبىر وزبەكتىڭ ىشىنە مەيىز قوسىلعان ءدامدى پالاۋ ءپىسىرىپ، سىيلى قوناعىن كۇتكەندەي قۇرمەت كورسەتىپ، ءىليپات تانىتقانى ەسىمدە.

العاشقى ەتىگىمىزدى التى ايدا توزدىرىپ، جاڭاسىن الۋدىڭ ۋاقىتى جەتكەن مەزگىلدە جاريالىلىقتىڭ جىلى لەبى ەسىپ، جاقسىلىقتان دامەلى كوڭىلىمدى كۇپتى ەتىپ قويدى. جەلتوقسانشىل ستۋدەنتتەرگە كەشىرىم جاسالىپ، ولار وقۋلارىن جالعاستىرۋ ءۇشىن جوعارى ءبىلىم الىپ جاتقان جىلى ۇيالارىنا قايتىپ ورالىپتى. ۇزىنقۇلاقتان ەستۋىمىزشە، سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ قىزىل يمپەريامەن ءبىرجولاتا ات-قۇيرىعىن كەسىسپەك  نيەتى بار ەكەن.

ءار ۇلتتىڭ وكىلدەرى ازاماتتىق بورىشىن وتەپ جاتقان اسكەري بولىمشەمىز ون بەس وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ ءبىر باس گازەتىن جازدىرىپ الاتىن. ىشىندە «سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») دا بار. سەنبى، جەكسەنبىدە قاراۋىلدان نەمەسە كەزەكشىلىكتەن قولىم  بوساعاندا ەلدەن كەلگەن باسىلىمنىڭ ءار سانىن جىبەرمەي وقىپ،  جاقسى جاڭالىقتارمەن جانىمدى جىلىتامىن. بوزبالا بولىپ قالىپ، كوشەدە كوپ قىدىرىپ كەتكەن ءىنىم مەن جۇمىس پەن ءۇي تىرلىگىنەن قولى بوسامايتىن انام حاتتى سيرەك جازادى. اجەم مەن اكەمنەن حات ءجيى  كەلەدى. تەنتەك نەمەرەسىنىڭ مىنەزىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن اجەم «باستىقتارىڭا مىنەز كورسەتۋشى بولما. اڭعالاقتاپ جۇرگەندە باسىڭا تەمىر-تەرسەك ءتۇسىپ كەتپەسىن. قىزىق كورىپ، اپتوماتتى قولىڭا  بەيسەۋبەت ۇستاما، اتىلىپ كەتىپ، جازىم بولىپ قالارسىڭ.  اباي بول، جارىعىم، اباي بول. ءوزىڭدى ءبىر اللاعا سەنىپ تاپسىردىم»،  دەگەندى ەرىنبەي-جالىقپاي قايتا-قايتا جازادى. اۋىلداعى اجەمدى ساعىنعاندا جازعان حاتتارىن ەشكىمگە بىلدىرمەي وقىپ، كوڭىلىم كوتەرىلىپ، راحاتتانىپ كۇلىپ الامىن. حاتىنىڭ ىشىنە كەيدە زەينەتاقىسىنان جىرىمداپ ءۇش سوم سالىپ جىبەرەتىنى  بار.

بارىنەن بۇرىن مەن اكەمنەن كەلەتىن حاتتى اسىعا كۇتەمىن.  ويتكەنى، ول ءۇي-ىشىندەگى ۇساق-تۇيەك تىرلىكتەن گورى، ەلدىڭ رۋحاني ومىرىندەگى وقيعالاردى تۇك قالدىرماي تاپىشتەپ جازادى.

قۇستاي ۇشاتىن ۋاقىت اسكەردە جۇرگەندە كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن قالىپتى ومىردەگىدەن دە قاتتى زىمىرايدى. تاڭنىڭ اتىسىنان، كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن دامىل تاپپاي زىر قاعىپ، كۇن ارتىنان كۇننىڭ، اي ارتىنان ايدىڭ قالاي زىمىراپ وتە شىققانىن بايقاماي قالاسىڭ. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءبىر جارىم جىلدىڭ قالاي زۋ ەتە تۇسكەنىن مۇلدە  اڭعارماپپىن.

ۇيگە كەتۋگە جارتى جىلداي  عانا ۋاقىت قالدى. العاشقىدا سۋىققا شىدامايتىن دەنەمىز بىرتە-بىرتە شىنىعىپ، ءساحاليننىڭ سارشۇناق ايازىن شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيتىن بولىپ كەتتىك، ءتىپتى، ءسان ءۇشىن اسكەري فورمامىزدىڭ جوعارعى تۇيمەسىن سالماي، اعىتىپ جۇرەتىن ادەت شىعاردىق. ەلدى ەمەشەگىم ۇزىلە جازداپ ساعىنىپ جۇرگەن كۇندەرىمنىڭ ءبىرى 1988 جىلدىڭ 4 جەلتوقسانىندا اكەمنەن جانىمدى جادىراتقان ەرەكشە حات الىپ، قۋانىشتان جۇرەگىم جارىلىپ كەتۋگە شاق قالدى.

«قىمباتتى بالام امان! قالاي، امان-ساۋ ءجۇرىپ جاتىرسىڭ با؟ دەنساۋلىعىڭ جاقسى ما؟ ەندى «ءتىسى سارعايعان» تاجىريبەلى سولداتسىڭ عوي، قاشان قايتامىن دەپ كۇن سانايتىن سىڭايىڭدى حاتىڭنان بايقادىم.

ماعان جازعان حاتىڭداعى كوپ اڭگىمەلەرىڭ ماعان ۇنادى، كوكەيىمە قوندى. ولجاستىڭ تۆورچەستۆولىق جاعدايىن سۇراۋىڭ، اقسەلەۋدى سۇراۋىڭ – ول حالقىڭنىڭ اتپال ازاماتتارىن ءسۇيۋىڭ، ونىڭ مادەنيەتىنە جانىڭ اشۋىڭ. بۇل – ادامدى ادام ەتەتىن، ءىرى ادام ەتەتىن قاسيەت.

ولجاس ورنىندا. جاعدايى جاقسى. باياعى قاڭقۋ سوزدەردىڭ ءبارىنىڭ باسىنا سۋ قۇيعان. كەمشىلىكتەرى دە جەتكىلىكتى. قازاقشا كۇرەسە بىلمەيدى: ىشتەن شالۋدى، توبىقتان قاعۋدى... ۇنەمى قويتاقىمعا باسادى... سەن «قويتاقىم» دەگەن ءادىستى بىلە بەرمەيتىن شىعارسىڭ. «قويتاقىم» دەگەن اياقتى بەلگە جاقىن جەردەن سالىپ، قارسىلاسىن ومىرىپ تاستاۋ دەگەن ءسوز.

اقسەلەۋ اعاڭ «ءبىلىم جانە ەڭبەكتىڭ» رەداكتورلىعىنان تۇسكەن. قاڭقۋ ءسوز كوپ بولدى. قىسقاسى، وعان رەداكتورلىقتى قيمادى. سونىمەن قازىر ول اكادەميادا (اۋەزوۆ ينستيتۋتىندا) عىلىمي قىزمەتكەر. كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى دايىن بولىپ قالىپ ەدى. جەتەكشىسى مىرزابەك دۇيسەنوۆ بيىل كۇزدە قايتىس بولىپ كەتتى. «ءبىلىم جانە ەڭبەكتە» قازىر ەسەنعالي راۋشانوۆ دەيتىن جاس اقىن. ەرتەڭ (5.ءحىى) سول ەسەنعالي ەكەۋمىز ىسساپارعا بارا جاتىرمىز.

ايتپاقشى، اكەڭ ماي ايىنىڭ سوڭعى شەنىنەن باستاپ «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىن باسقارادى. «دانەكەر» دەگەن ايدار اشىپ، باسقا رەسپۋبليكالاردا تۇراتىن مىقتى-مىقتى مادەنيەت قايراتكەرلەرىمەن سۇحبات جۇرگىزىپ جاتىرمىن. قاراقالپاق جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى تولەپبەرگەن قايىپبەرگەنوۆپەن سۇحبات جۇرگىزدىم. الدا مۇستاي كارىم، راسۋل عامزاتوۆتارعا بارامىن دەگەن وي بار. اكەڭ ەۆگەني ەۆتۋشەنكونى اۋدارىپ بىتىرگەن. 10 باسپا تاباق بولدى. 1989-دا شىعادى. اللا اماندىق بەرسە، سەن كەلەتىن كۇزدە.

بيىلعى جازدىڭ ەڭ ۇلكەن جاڭالىعى – شاكارىم قۇدايبەرديەۆ دەگەن ۇلكەن اقىن اقتالدى. ابايدىڭ شاكىرتى. اباي اۋلىندا تۋعان. مەن سەمەيدەگى تويىنا بارىپ قايتتىم.

الداعى ۇلكەن ءۇمىت – ماعجان جۇماباەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ (تورعايلىق، «اقكول» سوۆحوزىنان، وتەتس ميروۆوي تيۋركولوگي بولعان), جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ – جازۋشى- دراماتۋرگ، وسى ۇشەۋى اقتالا ما دەگەن ۇمىتتەمىز. پراۆيتەلستۆەننايا كوميسسيا قۇرىلىپ، ماسەلەلەر قارالىپ جاتىر.

مىنە، قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى ازدى-كوپتى جاڭا لەپ وسىلار.

قىركۇيەكتە ۋكرايناداعى قازاق مادەنيەتىنىڭ كۇندەرى ءوتتى. اكەڭ قاتىستى. ولجاستىڭ گرۋپپاسىندا بولدىم. چەركاسسك وبلىسىندا، دنەپردە ارمانسىز جۇزدىك.

بالام-اۋ، ءومىر دەگەن سۋشا زىمىراپ ءوتىپ جاتىر عوي. ايتاتىن جاڭالىق كوپ، ونىڭ مىناۋ اق قاعازعا قايسىسىن سيعىزارسىڭ....»

حاتتى وقىپ شىعىپ مىنا قۋانىشتى حابارعا سەنەرىمدى-سەنبەسىمدى بىلمەي اڭتارىلىپ قالدىم.  شىنىمەن دە شاكارىم اقتالىپ، جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن ماعجان، احمەت، جۇسىپبەكتەردىڭ شىعارمالارىن  ەشكىمنەن قورىقپاي وقۋعا بولاتىن كۇننىڭ  تۋعانى ما؟  بۇل نە دەگەن ۇلكەن قۋانىش، نە دەگەن زور باقىت. قازاقتىڭ باعى جانىپ، ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتىپ، شەكسىز قۋانىشقا بولەنەتىن كۇندەر دە الىس ەمەس ەكەن-اۋ، الىس ەمەس. ورىس وتارشىلدىعىنىڭ قۇلدىق قامىتىنان قۇتىلاتىن ۋاقىت تا كەلەدى ءبىر كۇنى. كوڭىلىم الىپ-ۇشىپ، جانىم جادىراپ، جۇرەگىم اتقاقتاپ كەتتى.  شىركىن-اي، مەنى شەكسىز باقىتتىڭ ءلاززاتىنا بولەپ تۇرعان قۋانىشىمدى بولىسەتىن ادام تابىلسا عوي، سۇيىنشىسىنە سۇراعانىنىڭ ءبارىن بەرەر ەدىم.

تۇندە قاراۋىلدا تۇرعاندا ءار نارسەنى ءبىر ويلاپ كوزىمە قايتا-قايتا مولتىلدەپ جاس كەلدى. ءتارتىپ بويىنشا، كۇزەتكە شىققاندا ەكى ساعات سەرگەك جۇرەسىڭ، ەكى ساعات مىزعىپ الاسىڭ، سوسىن ەكى ساعات اۆتومات اسىنىپ وق-ءدارى قويماسىنان كوز جازباي،  دىردەكتەپ توڭىپ،  ءارى-بەرى دالا كەزەسىڭ.

ۇيقىم قاشىپ، قانشا جۇمسام دا كىرپىكتەرىم جەلىمدەنبەي قويىپ، ءوز ورنىما قاراۋىلعا شىققان باسقا سولداتتاردى دەمالدىرىپ الىپ، ءتۇنى بويى بۇرقىلداتىپ شىلىم شەكتىم. الاڭ كوڭىلىمدى باسقىم كەلىپ، اششى ءتۇتىندى قايتا-قايتا سورىپ، ءبىر قوراپ تەمەكىنى جارتى تۇندە تاۋىسىپ تاستاپ، جىگىتتەردى كازارماعا جىبەرىپ، تاعى بىرەۋىن العىزدىم.

جەلتوقسان تۇگىل، جاز كۇندەرىندە ءساحاليننىڭ قارا سۋىعى دەنەڭ تۇگىل، سۇيەگىڭدى سىرقىراتىپ جىبەرەدى. الايدا، جاقسى جاڭالىقتان جادىراپ سالا بەرگەن  جانىم بۇگىنگى كۇننىڭ ىزعارىن مۇلدە سەزەتىن ەمەس. وق-ءدارى قويماسىن اينالىپ كەلە جاتىپ، تۇنگى اسپانعا قاراعانىمدا، دۇنيە كەڭىپ سالا بەرگەندەي بولىپ كورىندى ماعان. سولداتتىق ءومىردىڭ قىزىعىن قۋىپ ءجۇرىپ ۇمىتىلىپ، كوڭىلىمنىڭ الىس تۇكپىرىندە سارعايا باستاعان كەشەگى كۇننىڭ ەستەلىكتەرى توبە كورسەتىپ، قايتا ءتىرىلدى. ەكى جىل بۇرىنعى جەلتوقسان وقيعاسى ويىما ورالىپ برەجنەۆ الاڭىنداعى ۇلت نامىسى ءۇشىن ورىسشىل بيلىكتىڭ جاعاسىن جىرتىپ توبەلەسىپ، زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى تۇرعان زامانداستارىمنىڭ ەرلىگى كوز الدىما ەلەستەپ ويىم سان-ساققا جۇگىردى. «بەكەر توگىلمەپتى ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ قانى. بەكەر توگىلمەپتى. قۇداي قالاسا، ەندى التى ايدان سوڭ الماتىما امان-ەسەن ورالامىن. قۇستاي ۇشىپ استاناما جەتكەنىمدە ءبارى وزگەرىپ، ءبارى باسقاشا بولادى. ەلدىڭ ءبارى كوشەدە قازاقشا سويلەيدى. بالا كۇنىمدە «كانە ورىسشا سويلەسىڭدەر» دەپ ەسكەرتۋ جاسايتىن ورىس كەمپىرىن كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان جەرىنەن توقتاتىپ «عافۋ وتىنەمىن  ماريا يۆانوۆنا! ءسىز قازاق جەرىندە تۇرىپ جاتىرسىز. سوندىقتان دا ەلىمىزدىڭ زاڭىن  قۇرمەتتەپ قازاق تىلىندە سويلەسۋىڭىزدى سۇرايمىن» دەپ ول ەمەس،  ەندى مەن،  قايدا جۇرگەنىن ۇمىتىپ كەتكەن  بەيباقتى ساباسىنا تۇسىرەتىن بولامىن. ۋنيۆەرسيتەتتە دە ءالى تالاي-تالاي عىلىمي كونفەرەنتسيالار وتەدى. سوناۋ جىلى ولجاستىڭ «ازيا»-سىن قورعاپ ءسوز سويلەگەن كەزىمدە كوكەيىمدە قاتقان نانداي كەپتەلىپ قالعان شىندىقتاردى سول كەزدە ايتىپ، شەرىمدى تارقاتامىن. ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى توبە كورسەتكەن مۇرات اقىننىڭ  جالىندى جىرلارى، تولعاۋلارىنىڭ كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىعىپ، قولىما ۇستاپ وقيتىن كۇندەرىمنىڭ دە الىس ەمەس ەكەنىن جان-تانىممەن سەزەمىن. باسىمىزدان قاۋىپ-قاتەردىڭ بۇلتى سەيىلگەن سول ادەمى مەزگىلدە شىدەرىن ءۇزىپ كەتكەن ارعىماقتاي كوسىلىپ، جىر جامپوزىنىڭ «ەدىلدى تارتىپ العانى، ەتەككە قولدى سالعانى، جايىقتى تارتىپ العانى، جاعاعا قولدى سالعانى، ويىلدى تارتىپ العانى، ويىنداعىسى بولعانى»  دەگەن ولەڭ جولدارىن مىسالعا كەلتىرىپ، ورىستاردىڭ تۇگىن تارتسا مايى شىعاتىن قۇنارلى جەرلەرىمىزدىڭ ءبارىن  زورلىق-زومبىلىقپەن باسىپ العاندارىن بەتتەرىنە سالىق قىلىپ باسىپ، ارمانسىز ءىشىمدى ءبىر بوساتارمىن. شىركىن-اي، اقىندىقتىڭ اسىل مۇراتىنا جەتۋدى قيالداعان ارماندارىمدى ايالاعان مىنا ءتۇن قانداي جىلى، عاجايىپ، ءتاتتى ەدى.

ەلدىڭ حابار-وشارىنا ەلەندەگەن كوڭىلىم جاقسى جاڭالىقتاردى اسىعا كۇتكەنىمەن، 1988 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىنان كەيىن اكەمنەن حات كەلگەن جوق. ديۆيزيونىمىزدىڭ دا بەيبىت اسپاندى ءبىر اي كۇزەتەتىن مەزگىلى كەلىپ، اسكەري ءومىردىڭ تارتىبىنەن باسقاعا مويىن بۇرۋعا مۇرشامىز بولماي قالدى. ايتەۋىر، سول ايدا جاپونداردىڭ ەڭ قاۋىپتى اسكەري ۇشاعى  قاس قارايعاندا قايتا-قايتا شەكارا سىزىعىنا جاقىنداپ، ءتۇنى بويى ۇيىقتاتقىزباي قانىمىزدى ءىشىپ، يت-سىلىكپەمىزدى شىعارىپ شارشاتتى.  ول ازداي ءالسىن-ءالسىن بەت قاراتپايتىن بوران سوعىپ، دولدانىپ بىرنەشە كۇن قاتارىنان باسىلماي، قارعا ادىم جەرگە جەتۋ مۇڭعا اينالدى.

تۇنگى كەزەكشىلىكتەن كەيىن شارشاپ-شالدىعىپ  قاننەن-قاپەرسىز كازارمادا ۇيىقتاپ جاتىر ەدىم، سەرجانتتاردىڭ بىرەۋى وياتىپ الىپ: «سەنى كوماندير ىزدەپ جاتىر. تەز كەلۋىڭدى بۇيىردى. ۇيىڭدە ءبىر جاعداي بولىپ قالعان سياقتى» دەدى توبەمنەن دۇڭك ەتكىزگەندەي. اپىل-عۇپىل كيىنىپ، ءۇستى-باسىمدى جىلدام رەتكە كەلتىرىپ، جۇرەگىم ءبىر جاماندىقتى سەزىپ، قۇستاي ۇشىپ  شتابقا جەتتىم.

- جولداس مايور، قاتارداعى سولدات مىرزابەكوۆ ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزبەن كەلىپ تۇر، - دەدىم اسكەري ءتارتىپ بويىنشا وڭ قولىمدى شەكەمە تيگىزىپ. - - تۇيمەڭىزدى سالۋدى ۇمىتىپ كەتىپسىڭ، - دەپ،  سولداتتاردىڭ سىمداي تارتىلىپ جۇرگەنىن ۇناتاتىن كومانديرىم ماعان ەسكەرتۋ جاسادى.

-  عافۋ وتىنەمىن» - دەدىم مەن قاپەلىمدە ۇمىتىپ كەتكەن تۇيمەمدى سالىپ جاتىپ.

- مىرزابەكوۆ، ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىن مەن تولىق بىلمەيمىن. ەستۋىمشە ۇيىڭدە ءبىر جاعداي بولىپ قالعان سىڭايلى.  الماتىعا ەمەس، قوستاناي ارقىلى تورعايعا ۇشاسىڭ. سونى مەن دە اسا تۇسىنبەي تۇرمىن. پولككە جەتكەن سوڭ اكەڭنىڭ تانىسى مايور پورحۋنوۆ ساعان بار جاعدايدى تۇسىندىرەدى. بيلەت تاۋىپ بەرىپ، ەلگە امان-ەسەن جەتۋىڭە كومەكتەسەدى. وتباسى جاعدايىڭا بايلانىستى ءبىز ساعان ەكى اپتا دەمالىس بەرەمىز. ەكى ساعاتتان كەيىن ۆەرتولەت كەلەدى. جولعا جينالۋىڭا ءبىر ساعات ۋاقىت بەرەمىن. اسكەري بيلەتىڭدى ۇمىتىپ كەتپە. ۇيىڭنەن كەلگەن شۇعىل تەلەگراممانى پولكتاعى پوشتا بولىمىنەن الاسىڭ. ماسەلەنىڭ انىق-قانىعى سوندا جازىلعان، - دەپ، كومانديرىم  اسكەري ءتارتىپ بويىنشا ءبارىن قىسقا دا نۇسقا جەتكىزدى.

ەكى ساعات ىشىندە مىڭ-سان ويلار سانامدى شىرماپ، ميىمدى تەسىپ جىبەرە جازدادى. ءبارىن دە جاقسىلىققا جورىپ، جاماندىق اتاۋلىنى جانىما جولاتقىم كەلمەيدى. اشەيىندە زىرىلدايتىن ۋاقىتتىڭ دا وسىندايدا قىرسىعىپ، تاسباقاداي ورنىنان ارەڭ جىلجىپ، ءتوزىمى تاۋسىلىپ وتىرعان بايعۇستى ازاپقا سالىپ قويعانىن قاراسايشى. اكەمنىڭ، شەشەمنىڭ نەمەسە باۋىرىمنىڭ بىردەڭەگە ۇشىراپ قالعانىن ويلاۋدان قورقامىن. كىم بىلەدى؟ بالكىم تورعايعا باراتىنىما  قاراعاندا، سول جاقتا تۇراتىن تۋىستارىمىزدىڭ ءبىرى دۇنيە سالىپ، اكەم مەنى ەلگە العىزىپ، ۇلىن ءبىر كورۋدىڭ امالىن جاساعان شىعار.

پولككە جەتە سالىسىمەن، ۆەرتولەتتەن اتىپ ءتۇسىپ، ەكى وكپەمدى قولىما ۇستاپ، جەلمەن جارىسىپ، اسكەري پوشتاعا قاراي اياعىم جەرگە تيمەي جۇگىردىم. ەنتىگىمدى شاققا باسىپ، كەزەكشىلىكتە جۇرگەن سەرجانتقا ءىستىڭ ءمان-جايىسىن ءتۇسىندىردىم. ول ىشكە ەنىپ كەتتى دە كوپ كۇتكىزبەي تەز  شىعىپ، ءبىر ءتىلىم تەلەگراممانى قولىما ۇستاتا سالدى. «تاعدىرعا نە شارا؟ اكەڭ قايتىس بولدى ۇلىم. ەلگە تەزىرەك جەت. اناڭ زينۋرا» دەگەن سوزدەردى وقىعانىمدا اۋىر شوقپارمەن بىرەۋ باسىمنان پەرىپ جىبەرگەندەي ميىم سولقىلداپ، ەسەڭگىرەپ، ورنىمنان قوزعالماي تۇرىپ  قالدىم. ىشىمدەگى وكىسىگىم سىرتقا شىعا الماي، كەۋدە تۇسىما كەپتەلىپ، تىنىسىم تارىلىپ، اۋا جەتپەي تۇنشىعىپ بارامىن. دۇنيە تەڭسەلىپ، كوزىم قاراۋىتىپ كەتتى. «مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن ەمەس» دەيمىن ىشىمنەن كۇبىرلەپ. «كۇنى كەشە عانا حات الىپ، جاقسى جاڭالىعىمەن مەنى قۋانتقان اكەمنىڭ ءاپ-ساتتە دۇنيە سالۋى قالايشا مۇمكىن بولماق. ۇيدەن كەلگەن سۋىق حاباردىڭ شىندىق ەكەنىن اقىلىم  سەزىپ تۇرسا دا، اقىماق كوڭىلىم اكەمنەن ايىرىلعانىما سەنبەي، نە ىستەرىن بىلمەي قينالعان جانىمدى الدامشى ۇمىتپەن جۇباتقىسى كەلەدى. اقىلىم سەزگەن سۇمدىقتىڭ شىندىق ەكەنىنە كوزىم جەتكەندە ەسىمنەن تانا جازداپ، اسكەري پوشتانىڭ جانىنداعى ساياباقتا ساپتاي ءتىزىلىپ ءوسىپ تۇرعان اعاشتاردىڭ بىرەۋىن قۇشاقتاپ، كوزىمنىڭ جاسىن كولدەتىپ، توقتاي الماي، وكسىپ-وكسىپ جىلادىم. سابىر ساقتاۋعا تىرىسىپ، سەزىمىمدى تەجەپ، اينالاما قاراسام، ىشىندە سولداتتارى دا، وفيتسەرلەرى دە بار ءبىر توپ اسكەري   ادامدار جانىما جينالىپ قالىپتى. نە بولعانىن ايتپاي ءتۇسىنىپ، ءبارى دە جارىسقا تۇسكەندەي جىلى سوزدەرىمەن مەنى جۇباتا باستادى. ءبىر كەزدە اسكەري كولىك توقتاي قالىپ، ىشىنەن اكەمنىڭ تانىسى مايور پورحۋنوۆ پەن جۇبايى اتىپ شىعىپ، ماعان قاراي جۇگىردى. ەسەڭگىرەپ تۇرعان مەنى قولتىعىمنان دەمەپ كولىككە وتىرعىزىپ، شتابقا اكەلىپ ىستىق ءشاي بەردى. سالدەن سوڭ تەلەفون ارقىلى ءۇي-ىشىمەن سويلەسىپ، ارعى جاقتان زار جىلاعان تۋعان-تۋىستارىمنىڭ جوقتاۋلارىن قۇلاعىم شالعاندا  وكىنىش وزەگىمدى ورتەپ، قايعىنىڭ اۋىرلىعىن شىن سەزگەن جۇرەگىم ەزىلىپ كەتە جازدادى. مەن بايعۇستى اياپ كەتكەن پورحۋنوۆتىڭ ايەلى «سىنوك، نە پلاچ. ۆ جيزني ۆسياكوە بىۆاەت» دەپ انالىق مەيىرىمىن توگىپ، جۇباتپاق بولادى. بىراق وعان مەنىڭ جالعىز دوسىم جۇرەگىمنىڭ وڭايلىقپەن جۇبانا قوياتىن ءتۇرى جوق.

اكەمنىڭ سۇيەگىن ەلگە اپارىپ قوياتىنىن ەستىپ، سول كۇنى حاباروۆسكىنىڭ ۇشاعىنا وتىردىم. قۇداي قالاسا ودان ءارى نوۆوسيبيرسكىگە، سوسىن  قوستانايعا جەتەمىن. امان-ەسەن قوستاناي توپىراعىنا تابانىم تيسە، اكەمنىڭ دوسى اقىلبەك شاياحمەت مەنى تورعايدىڭ ۇشاعىنا وتىرعىزىپ  جىبەرەدى.

جول تىم الىس. شامامەن ون ساعاتتاي ۇشامىن. كەشە ءتۇنى بويى كەزەكشەلىكتە ءجۇرىپ مىزعىپ الۋدىڭ  ەش مۇمكىندىگى تۋماعانىنا  قاراماستان، جاستىققا باسى تيسە قور ەتە قالاتىن سولداتتىق ءتاتتى ۇيقىمنىڭ قايدا قاشىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن. ءار نارسەگە الاڭداعان كوڭىلىم العارجاقتانىپ، وكىنىشتىڭ شوعى شىداتپاي جانىمدى كۇيدىرىپ  بارادى. قايعىمدى جەڭىلدەتۋگە تىرىسىپ،  ويىمدى باسقا ارناعا  بۇرۋعا تىرىسسام دا اكەمنىڭ ءار ءىسى، ءار ءسوزى، ءار قىلىعى كوڭىلىمنەن كەتپەي كوز الدىمدا مۇنارلانىپ تۇرىپ الدى.

«مەن ءبارىن ىشتەن ءبىلىپ تۋعانمىن» دەپ كەيدە بالاشا ماقتاناتىن كەزدەرىڭ دە بار ەدى ماعان. بۇرىن سەنىڭ بۇل سوزىڭە اسا ءمان بەرمەي، مىرس ەتىپ، ىشىمنەن كۇلىپ قويا سالاتىنمىن. ەندى وي تارازىسىمەن ولشەپ قاراسام، شىنىندا دا ءسوزىڭنىڭ جانى بار ەكەن. ماعجان، احمەت پەن مىرجاقىپتاردىڭ ەسىمىن العاش رەت اۋزىڭنان ەستىپ، ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن سۇراعانىمدا «الاشتىڭ ارداقتىلارى. ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەردەي ولار دا اقتالادى» دەگەن اۋليەلىگىڭدى قالاي ۇمىتامىن. «كورەسىڭ، ولار اقتالعان كۇنى مەن ءالى تالاي مىقتى-مىقتى  داستاندار جازامىن. سوندا جاسىرماي، قازاقتاردىڭ ورىس وتارشىلدارىنان كورگەن قورلىعىنىڭ ءبارىن جەرىنە جەتكىزىپ جىرلايمىن. بالام-اۋ، سەن مەنىڭ ىشىمدە، ايتسام مىنا قوعامدى قوپارىپ تاستايتىن قانداي شىندىقتاردىڭ جانارتاۋى جاتقانىن بىلمەيسىڭ عوي. بىلمەيسىڭ» دەپ جان سىرىڭدى ماعان جۇمباقتاپ جەتكىزگەنىڭدە، نە دەرىمدى بىلمەي ءۇنسىز قالاتىنمىن.

قايران اكەم! ارماندا كەتكەن ابىزىم-اي! شىنىمەن دە ىشىڭدە جاتقان كوپ دۇنيەنى ايتا الماي، شەرمەندە كۇيدە ماڭگىلىك مەكەنىڭە اتتانىپ بارا جاتىرسىڭ با؟ سەنىمەن بىرگە جۇرگەن باقىتتى كۇندەرىمنىڭ قارلىعاش داۋرەندەي باسىمنان ۇشىپ كەتكەنىنە قالاي سەنەمىن؟

ورىستىڭ قۇلدىعىنان قۇتىلىپ، ەركىندىكتىڭ اۋاسىمەن تىنىستاپ، «شىندىقتىڭ شىلبىرىنا سۇيرەتىلىپ» (كەڭشىلىك) ءولۋدى ارماندايتىنسىڭ. ەندى مىنە اڭقامىز كەۋىپ اڭساعان ازاتتىق تاڭى الىستان ارايلانىپ، شىندىقتى ايتۋعا جول اشىلا باستاعان مەزگىلدە، جۇرەگىڭدەگى شەمەن بولىپ قاتىپ قالعان شەرىڭدى تارتقاتۋعا مۇرشاڭدى كەلتىرمەي قۇدايدىڭ سەنى الىپ كەتكەنى ادىلەتسىزدىك قوي. ادىلەتسىزدىك. اقىن ءۇشىن شىندىقتى ايتا الماي كەتكەننەن اسقان قاسىرەت بار ما،  مىنا جالعاندا. راسىندا دا تۋعان اعاڭداي جاقسى كورگەن  مۇقاعالي ايتپاقشى، جۇرەگىنىڭ تۇبىنە كىر جاسىرماي، ايتارىن ايتىپ كەتكەن  اقىننىڭ ارمانى جوق شىعار. بىراق، امال نەشىك، سەن دە كوپ شىندىقتى اشىق ايتا الماي ارماندا كەتىپ باراسىڭ.

كىمدە جوق دەيسىڭ بۇل ارمان،

مەندە دە بولدى ءبىر  ارمان،

سەندە دە بولدى ءبىر  ارمان،

اششى ىشەك بولىپ شۇبالعان

اششى كولىمىز سۋالعان.

اڭقامىز كەپكەن كۇندەردە،

اشىعان كوجە سەكىلدى

ارىلتىپ ەدى قۇماردان.

ارقامىز قوزىپ جۇرگەندە

القامىز ءسوزىن بەرگەندە،

تابىسىپ ەدىك دۋاننان.

اقسورپا بولىپ الشى اتتاي

تايپالىپ كەلىپ تامساتپاي،

بۋىنى كەتكەن ساۋساقتاي،

سۇيرىكتەي  ءسوزدىڭ سالاسىن

سالالاپ تۇرىپ سامساتپاي،

ايتىلماي قالعان كەۋدەمدە

مەندە بار ەدى ءبىر ارمان،

سەندە بار ەدى ءبىر ارمان.

مەسەلىمىزدى قايتارماي،

ايتاتىن كەزدە ايتا الماي،

ورمەكتىڭ قۇرى سەكىلدى

سەزىمدەرىمىز شايقالدى-اي…

كەۋلەگەن ارمان كەۋدەمدى،

تۇلا بويىمنىڭ تۇرعىنىن -

تولعايىن دەسەم ەندى-ەندى،

سەندە دە بار عوي ءبىر ارمان،

مەندە دە بار عوي ءبىر ارمان.

جانىعىپ كەتىپ ءبىر-ءبىرىن

جاندىرىپ جىبەرەدى دە،

قانامىز-داعى قۇماردان…

قالامىز بىراق ايتا الماي.

جانارىمنان قايتا-قايتا جاس مونشاقتاپ  توگىلىپ، كوزىم بۇلاۋداي بولىپ ءىسىپ كەتتى. العاشقىداي ەمەس، اقىماق كوڭىلىم دە اقىلعا كونىپ، بىرتە-بىرتە ايتىپ كەلمەگەن اجالدىڭ اقيقات ەكەنىن مويىنداعانداي ما، قالاي.

ءبىر ۇشاقتان سوڭ ەكىنشىسىنە، ۇشىنشىسىنە ءمىنىپ، قيان تۇكپىردەگى تورعايعا كەشكە ازەر جەتتىم. ۇيگە كەلگەنىمدە تۋىس-تۋعانداردىڭ بىرىنەن-سوڭ ءبىرى مەنى قۇشاقتاپ ايتقان جوقتاۋلارى جابىرقاعان كوڭىلىمدى ودان بەتەر كۇيزەلتىپ جىبەردى. اسىرەسە، ءۇي جاقتان شىققان اجەمنىڭ قۇلىنىن ىزدەپ زارلاعان اششى داۋىسىن ەستىگەنىمدە، قۇيقا تامىرىم شىمىرلاپ، ساي-سۇيەگىم سىرقىراپ كەتتى. اكەمنىڭ نەمەرە اعاسى تولەۋ كوكەم عانا جۇرەگىمدى جارالاعان دالاداعى جۇرتتىڭ جىلاپ-سىقتاۋىنان مەنى اراشالاپ «الىس جولدان كەلگەن بالانى شارشاتىپ الاسىڭدار» دەپ، قولىما سۋ قۇيعىزىپ، بەتى-قولىمدى جۋعىزىپ، ۇيگە كىرگىزىپ جىبەردى.

ەكىنشى كۇنى بۇكىل تورعاي جۇرتى تايلى-تۇياعى قالماي جينالىپ، اكەمدى اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالدى. سوندا سوڭعى رەت اكەمنىڭ اق  ديدارلى ءجۇزىن كورىپ، قاتتى تاڭ قالدىم. بەت-الپەتىندە قانداي دا ءبىر قايعىنىڭ، رەنىشتىڭ، الدەكىمدەرگە دەگەن وكپە-نازدىڭ تابى جوق، ادەمى ءتۇس كورگەن پەرىشتەدەي ءجۇزى بال-بۇل جايناپ كۇلىمسىرەپ جاتىر.

قۇران وقىلىپ، جانازاسى شىعارىلىپ بولعان سوڭ شىداي الماي اكەم جاققا سوڭعى رەت كوز قىرىمدى سالسام، ونىڭ جانى جەردەگىلەرمەن قوشتاسىپ بولىپ جىلدار بويى اقتالۋىن اسىعا كۇتكەن الاش ارىستارى  ماعجان،  احمەت، مىرجاقىپتاردىڭ ارۋاقتارى سالتانات  قۇرعان رۋح اسپانىنا قاراي بيىكتەپ بارادى ەكەن....

امانكەلدى مىرزابەكۇلى

Abai.kz