تۇرسىن جۇرتباي. ...ءسابيت مۇقانوۆ نەگە تۇسىنبەيدى (جالعاسى)
9.
شىعارماشىلىق كوركەم ويدىڭ تۇلەۋى مەن تۇتاستىعى العاش رەت - 1934 جىلى 17-تامىزدا اشىلعان جازۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق تۇڭعىش سەزىندە اشىق ايتىلدى. مۇندا ءبىرىنشى رەت پارتيادا جوق جازۋشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ، ولاردىڭ ەڭبەگىنە لايىقتى باعا بەرىلدى. ولاردىڭ شىعارماشىلىق ىستەن شەتتەتىلىپ كەلگەنى، ءتۇرلى تاپتاردىڭ تەگىنە قاراپ قاساقانا سىرتقا قاقپايلاعانى قاتتى سىنالدى. كوركەمدىك تاسىلدەردى، وقيعا تارتىسىنداعى ادامدىق فاكتوردى، ءتۇرلى فورمالىق قۇبىلتۋلاردى مويىنداماي، جاعىمدى-جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ اراسىن قارا سىزىقپەن ءبولىپ تاستاعان «تاپشىلدىقتى» جەلەۋ ەتۋدىڭ ناتيجەسىندە 1926-1934 جىلداردىڭ اراسىندا ادەبيەت دەڭگەيىنىڭ كۇرت قۇلدىراپ، سۇرقاي كىتاپتاردىڭ شىعۋىنا اكەپ سوقتىرعانىن سىناي كەلىپ بايانداماشى ماكسيم گوركي:
9.
شىعارماشىلىق كوركەم ويدىڭ تۇلەۋى مەن تۇتاستىعى العاش رەت - 1934 جىلى 17-تامىزدا اشىلعان جازۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق تۇڭعىش سەزىندە اشىق ايتىلدى. مۇندا ءبىرىنشى رەت پارتيادا جوق جازۋشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعاپ، ولاردىڭ ەڭبەگىنە لايىقتى باعا بەرىلدى. ولاردىڭ شىعارماشىلىق ىستەن شەتتەتىلىپ كەلگەنى، ءتۇرلى تاپتاردىڭ تەگىنە قاراپ قاساقانا سىرتقا قاقپايلاعانى قاتتى سىنالدى. كوركەمدىك تاسىلدەردى، وقيعا تارتىسىنداعى ادامدىق فاكتوردى، ءتۇرلى فورمالىق قۇبىلتۋلاردى مويىنداماي، جاعىمدى-جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ اراسىن قارا سىزىقپەن ءبولىپ تاستاعان «تاپشىلدىقتى» جەلەۋ ەتۋدىڭ ناتيجەسىندە 1926-1934 جىلداردىڭ اراسىندا ادەبيەت دەڭگەيىنىڭ كۇرت قۇلدىراپ، سۇرقاي كىتاپتاردىڭ شىعۋىنا اكەپ سوقتىرعانىن سىناي كەلىپ بايانداماشى ماكسيم گوركي:
«وسىدان ەكى جىل بۇرىن ادەبيەتتىڭ ساپالىق وسۋىنە نازار اۋدارعان يوسيف ستالين جازۋشى كوممۋنيستەرگە: «كوركەم جازۋدى پارتيادا جوق قالامگەرلەردەن ۇيرەنىڭدەر»،- دەگەن ەدى. كوممۋنيست قالامگەرلەردىڭ پارتيادا جوق قالامگەرلەردەن نە ۇيرەنىپ، نە قويعانىنا توقتالماي-اق قويايىن، بىراق پارتيادا جوقتار پرولەتارياتشا ويلاي ءبىلۋدى جامان مەڭگەرگەن جوق... بۇدان بىلاي «پارتيادا جوق ادەبيەتشى» دەگەن ۇعىمنىڭ تەك شارتتى تۇردە عانا ايتىلۋىنا وسى سەزد شەشىمى انىق كوز جەتكىزدى، ولاردىڭ ارقايسىسى وزدەرىن بار ىشكى جان دۇنيەسىمەن: پارتيادا جوق ادەبيەتشىلەردىڭ ارى مەن جۇمىسىنا دەر كەزىندە سونداي عاجاپ سەنىم ارتىپ، بۇكىلوداقتىق سەزگە قاتىسۋعا رۇقسات بەرگەن لەنيندىك پارتيانىڭ مۇشەسىمىن دەپ ەسەپتەيدى»,- دەپ مىنبەدەن اتاپ ايتتى.
وسى ءبىر سەنىمسىزدىك كوپتەگەن تاجىريبەلى جازۋشىلاردىڭ تاعدىرىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ، ولاردى قوعام ومىرىنەن ءبولىپ تاستاپ، كۇدىكپەن كۇنەلتۋىنە اكەپ سوققىزىپ ەدى. ولاردى كەز كەلگەن ۋاقىتتا، كەز كەلگەن جەردە، كەز كەلگەن ماقالادا سىناۋعا بولاتىن جانە قانداي پىكىر ايتسا دا ءوزىن-ءوزى قورعاي المايتىن، سوندىقتان ەرىكسىز كەلىسۋگە ءماجبۇر ەتەتىن، ەرىكسىزدەن ەرىكسىز «تارتىنشاق جازۋشى» اتاناتىن.
جازۋشىلار سول كۇدىكتى سىلىپ تاستادى. بۇدان بىلايعى ادەبي توپشىلدىقتىڭ ءبارىن دە ىسىرىپ، تەك كوللەكتيۆتى شىعارماشىلىق ماقسات جولىندا بىرىگۋدى ۇسىندى. ماكسيم گوركي:
«-جازۋشىلاردىڭ سەزى نە ءۇشىن ۇيىمداستىرىلدى جانە بولاشاق وداعىمىز الدىنا قانداي ماقسات قويىپ وتىر؟ وسىعان جاۋاپ بەرىڭىزدەرشى. ەگەر دە ادەبيەتشىلەردىڭ تەك قانا كاسىبي مۇددەسىن ويلايدى دەسەڭىزدەر قاتەلەسەسىزدەر، وندا وسىنشاما تەر توگىپ، ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ قاجەتى جوق ەدى. مەنىڭ ويىمشا، وداق تەك ادەبيەتشىلەردىڭ جەكەلەگەن كاسىبي مۇددەسىن قورعاۋمەن قاناعاتتانباۋ كەرەك، بۇكىل ادەبيەتتىڭ مۇددەسىن ويلاۋى ءتيىس. مەن سىزدەردى جولداستار، ءبىر-بىرىڭنەن ۇيرەنۋگە شاقىرام - ويلاي ءبىلۋدى، ەڭبەكتەنۋدى ۇيرەنىڭدەر، مايدان دالاسىنداعى جاۋىنگەرلەر ءبىر-ءبىرىن قالاي باعالاسا، سىزدەر دە ءبىر-ءبىرىڭىزدى سىيلاپ، باعالاي ءبىلۋدى ۇيرەنىڭىزدەر، تاريحتىڭ ءوزى سىزدەردى ەسكى دۇنيەمەن اياۋسىز كۇرەسكە شاقىرىپ تۇرعان كەزدە، تۇككە تۇرعىسىز ۇساق-تۇيەككە بولا بار كۇشتەرىڭىزدى بوسقا سارپ ەتىپ، ءوزارا قىرقىسقاندارىڭىزدى قويىڭىزدار»,- دەپ مۇلدەم تىڭ باعىت بەردى.
ىدىراعان كۇشتەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ بارلىق قۋات-كۇشىن ءبىر ماقساتقا - كوركەم ادەبيەتتىڭ دەڭگەيىن كوتەرىپ، بەدەلىن اسىرۋعا جۇمىلدىردى. جىكشىلدىككە، ءوزارا شەتتەتىلۋشىلىك پەن جىكشىلدىككە تىيىم سالىندى. ۇلتتىق ادەبيەت قاقىندا: «بىزگە وداقتىق رەسپۋبليكالاردىڭ وتكەن تاريحىن ءبىلۋ كەرەك»،- دەدى گوركي. بۇل: تونكەرىستەن بۇرىنعى تاقىرىپتى قوزعاعان تاريحي شىعارمالاردىڭ قاجەتى جوق، بىزگە جات دەگەن ۇعىمنىڭ قاتە ەكەندىگىنە تويتارىس بەرۋ ەدى. شىعارماشىلىق مۇمكىندىگىن تولىق كورسەتە الماي، اباي تۋرالى رومانىنا ىشتەي دايىندالسا دا باتىل كىرىسۋگە باتىلى جەتپەي جۇرگەن مۇحتار سەزدىڭ «ۇرانى مەن اڭعارىنان» قاناتتانىپ، تىڭ كۇش قوسىپ، ءوز كۇشىنە ءوزى سەنىپ، ماقساتىنىڭ ورىندالۋىنا مۇمكىندىك تۋعانىنا قاتتى اسەرلەنىپ، شابىتى شالقىپ قايتتى.
تىڭ اڭعار - ادەبيەتتىڭ تاريحى، كوركەم شىعارمالارعا قويىلاتىن تالاپپەن، وعان بەرىلگەن باعالار تۋرالى سىڭارجاق پىكىردى قايتا قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى. قاتەلىكتەر قالپىنا كەلتىرىلدى. مۇحتاردىڭ دا جيىرماسىنشى جىلدارداعى شىعارمالارى قايتادان ساناتقا قوسىلىپ، «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە» دەگەن اتپەن بارلىعىنىڭ باسى بىرىكتىرىلىپ، جەكە كىتاپ بوپ شىقتى. وعان ىلە كۇن تاقىرىبىنا ارنالعان اڭگىمەلەرىنىڭ باسىن قۇراعان «تاستۇلەك» جيناعى باسىلدى. ءبىر جىلدا قوس كىتاپتىڭ جارىق كورۋى ۇلكەن اسەر ەتتى. «ءسوز تۇزەلدى، جازۋشى سەن دە تۇزەل» دەپ شارت قويدى. ول قاناتتى كوڭىلىمەن:
«وداق ادەبيەتىنىڭ بيىلعى جىلى ەرەكشە جىل بولدى. ءوزىمىز دە جۇردىك، كوردىك. وي-سەزىمىمىزدى جەل جەلپىپ، كۇن ەمىرەنتكەندەي. ءدال بۇگىنگى كۇننىڭ قۇلاق كۇيىنە بارلىق ىشەك-پەرنەمەن ازىرلەنگەن سياقتىسىڭ. كورگەن مەن سەزگەننىڭ ءبارىن تەرىنەيىك، ىرىكتەپ ەكشەيىك. رومان بولارلىق ادامدارىمىز ءبىرلى-جارىم، بەستى-وندى عانا ەمەس. ءبىرى ىلگەرى، ءبىرى كەيىن بولعانىمەن، بارلىق قاۋىمىمىز سوناۋ ۇلكەن ماسكەۋدەي، قايتا تۋ، شىن تۇلەۋدىڭ داۋىرىندە. ەندەشە، اڭعار، باعىت بەلگىلەۋدەن سوڭعى ەكىنشى ۇلكەن ءتۇيىن - وسى ءومىر ماتەريالىنا باتىل ارالاسىپ، مولىنان الۋ شارت. بۇرىنعى جازۋشىلار ءىسىنىڭ جەڭىلدىگى وسى جەردە تايقي سوعىپ، شەت پۇشپاقتاۋ بولسا، ءبىزدىڭ مىندەتتىڭ قىزىقتىعى دا، قيىندىعى دا باتا كىرىپ، ءارى كەڭ، ءارى تەرەڭ قارمانۋدا، ساپا ءتۇبى وسىدان شىقپاققا كەرەك. ۇلكەن ادەبيەت بولاتىن ۇلكەن پروزانى وسى سارىنمەن ىزدەسە دەيمىز. سوندا عانا ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتى جالپى وداق ادەبيەتىنىڭ كولەمىندە قويىلىپ وتىرعان ۇلى تابىس مىندەتتەرىنىڭ شەبىنە ارالاسادى. كەنجەلەمەي، شابانداماي جاي عانا قازاقستاننىڭ سىرتقى سۋرەتتەرىن عانا كورسەتەتىن ەتنوگرافيالىق ادەبيەتشى بولماي، تەڭ تۇسەتىن ادەبيەت بولۋىن پروبلەما قىپ قويساق بولادى. مۇرات قىلاتىنىمىز - وسىنداي تابىس»,- دەپ سەرپىلە قالام تەربەدى.
قالامگەرلەردىڭ قۇرىلتايى قاقىنداعى «سوتسيالدى قازاقستاننىڭ» 1934 جىلعى 29-قازانداعى «ۇزىندىلەرىندە» («ينتەرۆيۋىندە - ت.ج.) تۇڭعىش رەت بولاشاق «اباي جولى» ەپوپەياسىن جازۋدى قولعا العاندىعىن ەمەۋرىن رەتىندە بىلدىرەدى. ونىڭ وزىندە اشىپ ايتپايدى.
«سونىمەن ءبىر-ءبىر روماننىڭ سوڭىندامىز. مەن وسى جۇمىسىما جالپى ازىرلىك رەتىندە... بيىلعى جازدا جالپى مادەنيەت دۇنيەسىنىڭ ەكىنشى ءبىر شەتىنە دە كوز سالعان ەدىم»,- دەپ يشارا جاسايدى.
دەمەك، ۇلى اباي وبرازىن جۇرەگىنە ۇيالاتىپ، تۋرا جيىرما جىل كوكىرەگىندە شايقاپتى. ەڭ سوڭعى ءتورتىنشى كىتاپتى 1954 جىلى 18-اقپاندا تامامداپ، «سۇيىكتى كەيىپكەرلەرىمەن» قوش ايتىسقان ەدى. تولعاۋى ۇزاق عۇمىرى دا ماڭگىلىك اباي بەينەسى - وتىز ءتورتىنشى جىلدان باستاپ مۇحتاردىڭ ەكىنشى ومىرىنە، جان دۇنيەسىنىڭ قۇلاق-كۇيىنە اينالدى. قايدا جۇرسە دە ءبۇيىرىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە بۇلكىلدەپ، ءۇمىت شوعىن ۇرلەدى. وڭاشادا سىرلاسار ءتاتتى ارمانىنىڭ بەسىگىن تەربەتتى. ەڭ قاسيەتتى سەزىمىن، ەڭ اسىل ءسوزىن سوعان ارناپ، جان سارايىنا ىركە بەردى.
ول سىر-ساندىعىنىڭ پەرنەلەرىنىڭ نەعۇرلىم كوپ، مول ءۇندى، سيقىرلى سازدى اۋەنگە كەنەلۋىن قالادى. ءار ىشەكتى ەپپەن شەرتىپ، ۇزاق باپتادى.
ارينە، ءبىر كەزەڭدە ايىپ بوپ تاعىلعان اڭگىمەلەردىڭ قايتا باسىلۋى «ۇيىمسىز جازۋشىنىڭ» سەزگە قاتىسۋى ەشقانداي كەدەرگىسىز، كۇدىكسىز، وزدىگىنەن جۇزەگە اسا سالعان جوق. وعان دا تالاي توسقاۋىلداردى جەڭىپ، كۇيىنىشتەر مەن سۇيىنىشتەردى باستان كەشۋگە تۋرا كەلدى. رەنىشتى كۇندەر دە از بولعان جوق. قازان ايىنىڭ سوڭىنا قاراي ايتىلعان قۋانىشتىڭ لەبى ەسكەن جوعارىداعى سوزدەردىڭ الدىندا تۇنجىراڭقى تارتقان كوڭىلسىز شاقتارىنىڭ ءبىر ءساتى، مۇحتاردىڭ ىشكى تولعانىسى سول كەزدەگى لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى تەمىرعالي ءنۇرتازيننىڭ ەسىندە قالىپتى. 1934 جىلى تامىز ايىندا مۇحتار نەۆا جاعالاۋىنداعى قالاعا كەلىپ، كومەديا تەاترىنا بارىپتى. ءۇزىلىس كەزىندە ءوزىن اينالسوقتاپ جۇرگەن بوزبالانى اڭعارىپ:
«-بالا، قازاقپىسىڭ؟»- دەپ جىلى ۇشىراي سۇرايدى. ءومىر جولى سان رەت اجىراسىپ، قايتا توعىسقان شىعارماشىلىق ءىلتيپات، ءوزارا ىقىلاسى مول ىنتىماقتاستىق سول كەشتەن ءىز تارتادى. لەنينگراد كەشى. اڭگىمە-سۇحبات. سوڭى سىرلاسۋعا ۇلاسادى. اتى قانىق تاعدىرى بەيمالىم قالامگەردىڭ جانىن اۋىرتاتىن ءبىر سۇراقتى البىرت جاس جىگىت وقىستان بۇيىرلەي قويىپ قالدى. ءىستىڭ ءمانىسى مىناداي:
تەمىرعالي نۇرتازين: «جازۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق سەزى اشىلعالى جاتىر. تاۆريا سارايىندا لەنينگراد جازۋشىلارىنىڭ جيىنى بولدى. مۇقاڭ قوناق رەتىندە قاتىناستى. ءۇزىلىس كەزىندە مۇقاڭنان بۇكىلوداقتىق سەزگە قاشان جۇرەتىنىن سۇرادىم. جازۋشى تىكسىنىپ، ءوڭى تۇنەرە قالدى. بىرەر مينۋتتان كەيىن جىلى شىرايلانىپ، جايدى ايتتى. 1932 جىل. گازەتتە جاريالانعان حات. سان قيلى ءسوز، وسەك-اياڭ، بولجاۋلار، بوپسالار... اقىرى مۇقاڭ سەزگە بارمايتىن جاعداي بولىپتى. «ونى قويشى...»،- دەپ جازۋشى ءسوز سوڭىن كىلت ءۇزدى»,- دەيدى.
ءيا، سانالى ءومىرىن ماقساتتى تۇردە شىعارماشىلىققا ارناعان ادام ءۇشىن ساناتقا كىرمەي، سىرتتاپ جالعىز قالۋى - ۇلكەن رۋحاني قورلىق. دەمەك، ول ءوزىن كەرەك كەزىندە قايىققا وتىرعىزىپ، قاجەتىن وتەگەن سوڭ جاعاعا ىسىرىپ تاستايتىن سالىندى سياقتى سەزىنىپ، شاراسىزدىعىنا قاتتى قاپالانعان. ىشكى نارازىلىعىنىڭ سىرتقا بۋىرقانىپ شىعىپ، تاعى دا باسىنا پالە تىلەپ الۋدان سەسكەنىپ، داۋ-دامايدان الىس ءجۇرۋى ءۇشىن لەنينگرادقا تارتىپ كەتۋى دە ىقتيمال. ءارى وسىنداعى قالامگەرلەردىڭ جينالىسىنا قاتىسىپ، ءىستىڭ بارىسىن، بولاشاق سەزدىڭ باعىت-باعدارىن اڭداۋ ماقساتى دا بولسا كەرەك. انىق ماسەلە سول - مۇحتار سەزگە دەلەگاتتىققا سايلانباعان. بىراق «سوتسيالدى قازاقستان» گازەتىندەگى سۇحباتىنىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا قۇرىلتايعا قاتىسقان. دەمەك، «ۇيىمسىز جازۋشى» ەسەبىندە، قوناق رەتىندە باياندامالار مەن جارىسسوزدەردى تىڭداعان. داۋىس بەرۋ قاقىسىنا يە بولماعان.
بۇل - مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءالى دە ساياسي سەنىمسىز ادامنىڭ قاتارىنداعى تىزىمىنەن اتى سىزىلمادى دەگەن ءسوز.
بىراق ول كۇدىك جازۋشىلاردىڭ سەزىنەن سوڭ سەيىلدى. رەسمي تۇردە قالامگەرلەر ساپىنا قوسىلدى. سوندىقتان دا، بۇرىنعى شىعارمالارىن قايتا جاريالاۋدىڭ قاجەتتىگى تۋدى. ونداي مۇمكىندىكتىڭ رەتىن تابۋ دا قيىن، ال بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءبىر ادامنىڭ موينىنا الۋى - ودان دا قيامەت ەدى. سوعان قاراماستان، ءسابيت مۇقانوۆ «بايگەگە باسىن تىگىپ»، رەداكتورلىقتى ءوز موينىنا الدى. اڭگىمەلەردىڭ قايتا باسىلۋىنىڭ ماقساتىن وقىرماندارعا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ەكى بىردەي العى ءسوز جازۋعا تۋرا كەلدى. «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە» اتتى شاعىن جيناققا «جازۋشىدان» مىناداي تۇسىنىك، دالىرەك ايتساق، «ءوزىن-ءوزى اقتاۋ» ءسوزى بەرىلدى.
«بۇل اڭگىمەلەر مەنىڭ 1925 جىلدارعا شەيىن ءار كەزدە ءار ءتۇرلى جۋرنال، گازەتتەردە باسىلعان ەڭبەكتەرىمنىڭ ءبىر توبى ەدى. «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە» دەگەن جيناق، بۇرىنعى قازاقستان تاريحىندا بولعان رۋشىلدىق، فەودالدىق ەسكىلىگىنىڭ كولەڭكەسىندە، قوينى-قونىشىندا ءار الۋان كورىنىستىڭ ازدى-كوپتى ەلەسىن بەرەدى. سول ەسكىلىكتىڭ ەركىندە بوپ، كولەڭكەسىنەن شىعا الماي، سەزىم-ساناسى بولعان جەكە ادامدار، جاس-كارىلەر، ەركەك-ايەلدەردىڭ ءبىر قاۋىمى بار. وي-ساناسى تۇتقىندا، شىرماۋدا. سوندىقتان ءبىر الۋانى سول ەسكىلىكتىڭ ءارى قۇلى دا، ءارى ەرىكتى، نە ەرىكسىز سۇيەۋشىسى، جوقشىسى دا. «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە» تاعى ءبىر قاۋىم بار. ول، سول ەسكىلىكتىڭ ەزگىسىنەن ءالى شىعا الماعان - قوعامدىق شارۋاشىلدىڭ تاپتىق قالى ەسكىلىكتە. بۇلاردىڭ قول-اياعىن تۇساپ بەرىپ قويعان قاۋىم.
جيناقتىڭ ماقساتى - وسىنداي مازمۇنداعى بۇرىنعى شىعارمالارىمنىڭ ءبىرازىن ءبىر اراعا توپتاۋ ەدى.
وتكەن ۋاقىتتاعى جازۋشىلىق جولىم قانداي ساتىمەن، قاي كەزەڭدەردى باسىپ ءوتتى، ونى بۇگىندە ءوزىم دە قوستامايتىن، اقتامايتىن بولسام دا، شاشىلىپ، ۇمىتىلىپ قالماي، سول كەزدەگى ءوز تۇلعاڭدى جۇرتشىلىقتىڭ انىق تاني وتىرۋى ءۇشىن بولسا دا، ءبىر توپتاپ جارىققا سالۋ تەرىس بولماي ما دەيمىن.
ەسكىلىك كولەڭكەسىنەن ءار ءتۇرلى ۋاقيعا، ءار ءتۇرلى ادامدى سۋرەتتەۋمەن قاتار، سول كەزدە جازۋشىنىڭ ءوز باسى دا، ءوز وي-ساناسى دا سول تۇساۋدان، سول ەسكىلىك ىعىنان ۇزاپ كەتپەگەندىگى، اينالىپ-ءۇيىرىلىپ، شىرمالا، كەيدە ءسۇيسىنىپ ءتاۋىر كورىپ، سونىڭ كىلەمىنىڭ ءتۇسىن سۋرەتتەۋمەن قاتار، مىنەيمىن دەگەن كەزىندە دە باتا شابۋىل جاساي الماي، تايقىپ سوققان جەرلەرى دە جوق ەمەس. بۇل جايلار مەنىڭ كەيىنگى ۋاقىتتا مويىنعا العان ءمىنىم، قاتالىعىم بولاتىن. سوندىقتان ءوز ەسكىلىگىمدى بۇگىنگى جۇرتشىلىق، بۇگىنگى جاس بۋىنعا ۇسىنعاندا، كوبىنەسە سول بۇرىنعى قالپىنان وزگەرتپەي، ءوزىنىڭ سول كۇنگى تۇلعاسىمەن كورسەتۋدى تاريحي دۇرىستىققا ءتان بولار دەپ ءبىلدىم. بۇل جيناقتا، بۇرىن جازىلعان اڭگىمەلەردىڭ اڭگىمەلىك جەلىسى، ادام پىشىندەرى وزگەرتىلگەن جوق. جاڭالىق بولسا، كوبىنەسە، اڭگىمەلەردىڭ سىرتقى كۇيى - ءسوز كەستەسى سياقتىلارعا كىرگىزگەن رەداكتورلىق جاڭالىق قانا. ونىم: وتكەن ۋاقىتتاعى ىستەرىمنىڭ سىنىن جاسىرمايىن، ەندى كەپ جاۋىپ-جاسقامايىن دەگەندىك.
بۇرىنعى ءداۋىردىڭ كورىنىس-قالپىن زەرتتەۋمەن قاتار مەنىڭ دە بۇرىنعى قالپىمدى بىلگىسى كەلگەن جاس بولسا، ول كەزدەگى شىعارمالارىم ءبىر ارادان، وسىلاي توپتاۋ پىشىنىندە تابىلاتىن بولسىن دەدىم.
مۇحتار. الماتى، 1936 ج. ماي».
ءسويتىپ، بۇرىن ءار كەزدە، ءار ءتۇرلى گازەت-جۋرنالدا جاريالانعان اڭگىمەلەردىڭ باسى تۇڭعىش رەت ءبىر مۇقابانىڭ ىشىنەن ورىن الدى. كىتاپتى ازىرلەۋ بارىسىندا كوپ ءمىن تاعىلىپ، تالقىعا تۇسكەن تالايى قيىن شىعارمالار پالەندەي وزگەرىسكە ۇشىرامادى.
ەرلىكتى تاۋەكەل تۋدىرادى. «تاۋەكەل ءتۇبى جەل قايىق - وتەسىڭ دە كەتەسىڭ» - دەيدى حالىق دانالىعى. دۇرىس پايىمداۋ. الايدا، زامان كوشىندەگى تاريحي قاجەتتىلىكپەنەن شىڭدالعان وسى ءسوز سول كەزدەگى يدەولوگيانىڭ تۇسىنىگىندەگى ەسكىرگەن تەرمين ەدى. مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قاتپارى قالىڭ، تورابى توقسان تاراۋ. ءاربىر تۇجىرىم، ۇعىم، ەركىن پىكىر - وتە نازىك تالدانعان. ءىستىڭ، ءسوزدىڭ مىڭ ءتۇرلى استارى سۋىرتپاقتالىپ شىعادى. سونى كورە، بىلە تۇرىپ، اۆتوردىڭ ءوزى كىبىرتىكتەپ، توسىرقاي ۇسىنعان قولجازباعا رەداكتور بولىپ، ونى بارلىق «ايىبىنان» اقتاپ الۋ - ادال دوستىق ەدى. بۇل - مۇحتاردىڭ الدىن وراپ، «اينالىپ-ءۇيىرىلىپ شىرمالا بەرگەن» «ەسكىشىلىكتىڭ» شاپانىن جامىلىپ، ءسابيتتىڭ ءوزى دە «قارا تاقتاعا جازىلۋعا» بەل بۋدى دەگەن ءسوز. اراعا ەكى جىل سالىپ سول «ەرلىگى ءۇشىن» «حالىق جاۋىنىڭ قالپاعىن كيەرىن» بىلگەن جوق، ارينە. ول ءۇشىن ەڭ باستى ماقسات حالىقتىڭ اياۋلى ازاماتىن قاتارعا قوسىپ، ادەبيەتتى مۇحتارسىز، مۇحتاردى ادەبيەتسىز قالدىرىپ، جەتىمسىرەتپەۋ ەدى. مىنە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ، ءسابيتتىڭ، سابەڭنىڭ ازاماتتىعى وسىندا. سول ءۇشىن مۇحتار اۋەزوۆ، مۇحتار، ۇلى مۇحاڭ وعان قارىزدار. سەبەبى - سول ءبىر وتامالى تۇستا مۇحتار بەرى وتپەي، ەسكى جاعالاۋدا قالىپ قويسا، وندا كەيىنگى شىعارماشىلىق تاعدىردىڭ جەلكەنى كوتەرىلمەي، الىستا قول بۇلعاپ قالا بەرەر ەدى. بۇگىنگى كۇنگە، ياعني، كەلەشەككە كەشىگىپ جەتكەن رۋحاني كەمەنىڭ ءبىرى عانا بوپ قالۋ قاۋپى ءتونىپ تۇردى. سونداي سىناق شاعىندا ءسابيت قول ۇشىن بەرىپ، جاعاعا شىعارىپ الدى. زامان اعىسىنىڭ تولقىنىنا اعىپ كەتپەس ءۇشىن مۇحتارعا «ءبىر-ەكى ءسوز»، جىلى ءسوز جەتپەدى. سول لەبىزدى «ەسكىنىڭ كولەڭكەسى» جيناعىنىڭ بەتاشارى رەتىندە ءسابيت مۇقانوۆ ءبىلدىردى.
ەكى الىپتىڭ اراسىنداعا ادامدىق، پەندەشىلىك بايلانىستار قاقىنداعى الىپ قاشتى ءسوز، ءتىپتى، وسەك-اياڭ دا كوپ. بىراق، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە جاساعان ازاماتتىقتارى تۋرالى ايتۋعا كەلگەندە ساراڭسي قالادى. ءباسپاسوز، حات-قاعاز بەتتەرى دە بۇل رەتتە جومارتتىق تانىتپايدى. سوندىقتان دا، «وزگەگە قيسا دا ولىمگە قيماعان» يىقتاس جانداردىڭ ءيىرىمى مول ومىرىندەگى شۋاقتى شاقتارىنىڭ بەلگىسى ەسەبىندە جازىلعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءبىر-ەكى ءسوزىن» تولىقتاي كەلتىرۋدى پارىز دەپ سانادىق.
ونداعى سىننىڭ دا، سىردىڭ دا استارىن، زيالى جان «ىشپەن سەزەر...». سىرتقا يتەرگەنسىپ وتىرىپ، باۋىرىنا تارتۋ دا قىرعي قاباقتى، كولدەنەڭ كوزدى الدامسىراتقان وزىنشە «ءىز تاستاۋ» ەدى. ونسىز ماقساتقا جەتە المايتىن. سول «ءىز تاستاۋ» مىناداي:
«جولداس مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ بۇل جيناعىنا توڭكەرىستىڭ باستاپقى كەزىندە جازعان اڭگىمەلەرى كىرگەن. يدەولوگيا جاعىنان بۇل شىعارمالار تۇرمىسقا پرولەتاريات كوز قاراسىمەن قاراپ جازىلعان شىعارما دەپ ايتا المايمىز.
دەگەنمەن بۇل اڭگىمەلەردى باسۋ قاجەت. ۇيتكەنى وتكەن ءومىردىڭ مۇرالارىنان پرولەتاريات تۇگەل جەرىمەيدى، «ادامنىڭ اقىلى تاپقان زاتتاردىڭ بارىنە سىن كوزبەن قاراپ، كەرەكتىسىن الادى» (لەنين). مىنا اڭگىمەلەر دە سونداي سىن كوزبەن قاراپ، بۇگىنگى ءومىردىڭ پايداسىنا جاراتاتىن قۇرالدىڭ ءبىرى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز: بۇل اڭگىمەدە مۇحتار تۇرمىسقا بايلار، فەودالدار تابىنىڭ كوزىمەن قاراي وتىرا، سولاردىڭ يدەولوگياسىنا ارقا تىرەي وتىرا، سول كەزدەگى ءبىرسىپىرا شىندىقتى اشادى.
«قورعانسىزدىڭ كۇنىندەگى» قارانيەت بولىستىڭ السىزگە ىستەگەن ايۋاندىعى، «وقىعان ازاماتتاعى» «اق جۇرەكپىن» دەيتىن وقىعان جىگىتتىڭ بارىپ تۇرعان قارا جۇرەكتىگى از دا بولسا سول زاماننىڭ شىندىعىن اشقاندىق. ارينە، مۇحتار ول كەزدە، بولىس پەن وقىعاندى سىناپ، شىرىگىن اشقاندا، قياناتشىلدى جويۋ، تۇبىرىمەن قۇرتۋ، سولار سۇيەنگەن نەگىزدى قۇرتۋ كەرەك دەگەن قورتىندى ايتقىسى كەلگەن جوق. وسى كەمىستىكتەردى كورسەتىپ، شىرىگەن تۇرمىستى بۇتىندەگىسى، وڭدەپ جاماعىسى كەلدى. بىراق اڭگىمە مۇحتاردىڭ مۇنداي سۋبەكتىلىك پىكىرىندە ەمەس، وبەكتىلىك شىندىقتا.
«لەۆ تولستوي - ورىس توڭكەرىسىنىڭ ايناسى» دەگەن تاريحي ەڭبەگىندە لەنين: «ەگەر شىن سۋرەتشى بولسا، توڭكەرىستىڭ ەڭ بولماسا بەلگىلى بۇتاعىن كورسەتپەي وتىرا المايدى»،- دەگەن. شەكسپير، گەتە، پۋشكين سىقىلدى جەر جۇزىنە اتاقتى كلاسسيكتەردىڭ پرولەتارياتقا قاسيەتى - يدەولوگياسىندا ەمەس، داۋىرلەرىنىڭ شىندىعىن از دا بولسا كورسەتىپ كەتكەندىگىندە. پرولەتاريات وتكەن ءومىرىنىڭ ءبىراز شىندىعىن سولاردىڭ شىعارمالارى ارقىلى بىلەدى. وتكەن ءومىرىنىڭ شىندىعىن دۇرىس ۇعۋمەن بۇرىنعى ءومىردىڭ كۇرەسى تىعىز بايلانىستى.
ولاي بولسا، يدەولوگيا جاعىنان پرولەتارياتتىق بولماعانمەن، مۇحتاردىڭ بۇل اڭگىمەلەرى ارقىلى ەسكى اۋىلدىڭ كەيبىر شىندىقتارىن، قاناعىش تاپتىڭ ەڭبەكشىگە ىستەگەن زورلىعىن از دا بولسا كورەمىز. قاناعىش تاپتى بۇگىن جويىپ جاتقان بىزگە بۇل اڭگىمەلەر وبەكتيۆنو جاردەم ىستەيدى.
بۇل اڭگىمەلەر پرولەتارياتقا قانداي ساباق بولسا دا، جازۋشى مۇحتاردىڭ وزىنە دە سونداي ساباق. مۇحتار قازىر بايشىلدىق باعىتتىڭ زالالدىعىن ءتۇسىنىپ، كەڭەس تىلەگىنە كوشىپ وتىرعان جازۋشى. وسى باسىپ شىعارعان اڭگىمەلەر بولسىن، باسقا ەڭبەكتەرى بولسىن، يدەولوگياسىن بىلاي قويعاندا، مۇحتاردىڭ ءىرى سۋرەتشى ەكەنىنە ايقىن دالەل. سونداي ءىرى تالانتىن بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن شىرىك تۇرمىستى تۇزەتۋگە جۇمساسا، ەندى ناعىز، جاس، كۇشتى، كەلەشەگى باي تۇرمىستى قۇرىسۋعا جۇمساۋعا ءتيىستى.
سوندىقتان وتكەن قاتاسى مەن بۇگىنگى تۇزەلۋىن سالىستىرىپ، سودان ساباق الۋعا، بۇل اڭگىمەلەر مۇحتاردىڭ وزىنە دە كوپ كومەك ىستەۋگە ءتيىستى.
ءسابيت مۇقانۇلى. الماتى، 8.ءVى. 35 ج.»
مىنە، وسىنداي «ۇكىلەۋمەن» جاريالانعان «ەسكىلىك كولەڭكەسى» كىتابى ەكى جىلدان سوڭ مۇحتار مەن ءسابيتتىڭ وزىنە كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ، سىلىكپەسىن شىعاردى. وعان، بۇل جيناققا ىلەسە، 1936 جىلى باسىلىپ شىققان «قاراش - قاراش وقيعاسىنداعى» اڭگىمەلەر دە ۇستەمەلەي قوسىلدى.
ول قىسپاقتى كەزەڭنىڭ تالقىسى تۋرالى اڭگىمە دەربەس تاراۋدىڭ ەنشىسى.
ۇلكەن ۇمىتپەن، قۇتتى قاداممەن باستاعان وتىز جەتىنشى جىلدىڭ كۇنشۋاعى تەز سۋىپ، دۇلەي تاعدىردىڭ داۋىلى سوقتى دا كەتتى. جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ كەسىرىنەن حالىق ەڭ اسىل ۇلدارىنان ايرىلىپ قالدى. ونىڭ ەكپىنى مۇحتاردىڭ دا تاعدىرىن قاتتى شايقالتتى. ءۇمىتتىڭ ورنىنا ۇرەيدى جولداس ەتىپ، ۇزاق ءتۇن كوز ىلمەي، ءاربىر تىقىرعا ەلەڭدەگەن تۇندەردى باسىنان وتكىزەدى. «سەن ازىرگە جۇرە تۇر. اۋەلى انالاردىڭ شارۋاسىن ءبىتىرىپ الايىق»،- دەپ سۇق ساۋساعىن سۇستانا شوشايتىپ، سەس كورسەتكەن جاندارمەن قاتار، ءومىرىنىڭ سونىنا دەيىن بىردە تاتۋ، بىردە قاتۋ بوپ، قاتار جۇرەم دەپ ويلاعان جوق. كۇنى كەشە عانا تەل وسكەن ءۇش بايتەرەك قۇساپ قاتار جايقالعان ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتىڭ بەتىن تىرناپ:
«قازىر اشەكەرەلەنىپ وتىرعان توعجانوۆ، جانسۇگىروۆ سياقتى ۇلتشىل-فاشيست سىلىمتىكتەرىنىڭ، سول تەكتەس جاپون شپيوندارىنىڭ قولىمەن جاس قازاق ادەبيەتى تۇنشىقتىرىلدى... بانديت توعجانوۆ «سىنشى» ەسەبىندە ۇلتشىل-ءفاشيزمنىڭ جانسىزى جانسۇگىروۆتى قازاق ادەبيەتىنىڭ «اكەسى» ەتىپ كورسەتتى»;
«وسىدان ءبىر-ەكى اي بۇرىن ول (سەيفۋللين - ت. ج.) ءوزىنىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» دەپ اتالاتىن «تاريحي رومان» دەپ اسپەتتەگەن قايتا باسىلعان شىعارماسىندا ءوزىن باتىرسىماق قىپ كورسەتەدى جانە كونتررەۆوليۋتسيالىق الاشتاردىڭ دەرەكتەرىن كەلتىرىپ، حالىق جاۋلارىن سۋرەتتەيدى. وزىنشە دۇشپاندىق ەنتسيكلوپەديا!»;
«قازىرگى سوۆەت جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەدسەداتەلى ءسابيت مۇقانوۆ سەيفۋلليندى اۋىزدىقتاي المادى، ونىڭ ءوزى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتىڭ ايقايشىسى، تىرەگى بوپ وتىر. ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىقپەن ۋلانعان «باي بالاسى» اتتى زياندى شىعارماسىمەن، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن الاشوردانىڭ كوزىمەن بايانداۋىمەن ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ باعىتىن دوعاشا ءيىپ بارادى. ول ەندى كونتررەۆوليۋتسيالىق، ۇلتشىل كىتاپتىڭ رەداكتورى بوپ وتىر. كونتررەۆوليۋتسيالىق، ۇلتشىلدىقتىڭ ءيىسى اڭقىعان الاشوردانىڭ بەلدى قايراتكەرى جانە يدەولوگى بولعان كەزىندە جازعان اۋەزوۆتىڭ اڭگىمەلەر جيناعىنىڭ العى سوزىندە، «ەگەردە يدەيالىقتى ەسەپكە الماساڭ اۋەزوۆتىڭ بۇل اڭگىمەلەرى مەن باسقا شىعارمالارى ونىڭ ۇلكەن شەبەرلىگىن تانىتادى»،- دەپ جازادى.
بۇل اڭگىمەلەردىڭ يدەياسىن ەسكەرمەۋ - ءبىر تامشى پارتيالىق ۇياتتىڭ، ءبىر شىمشىم بولشەۆيكتىك قىراعىلىقتىڭ قالماعاندىعى، دەمەك قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ەسىگىن ۇلتشىل كونترابانداعا كەڭىنەن اشۋ ەكەندىگىن ءسابيت مۇقانوۆ نەگە تۇسىنبەيدى. جازۋشىلار وداعىنداعى بىلىققا ورتالىق كوميتەتتىڭ اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، جازۋشى مۇسىرەپوۆ جولداس تا جاۋاپتى. مۇسىرەپوۆ جولداس قاۋىپتى باعىت ۇستاپ وتىر. ادەبي ومىردەن جاقسى حاباردار، جازۋشىلاردىڭ اراسىنداعى ۇلتشىل-فاشيستىك جالدامالىلاردىڭ كۇشتى ىقپالىن بىلە تۇرىپ، ول قاسارىسا ءۇنسىز وتىر»,- دەپ كوكىگەن ماقالانى وقىعاندا، مىنبەدە وتىرىپ ءسابيت پەن عابيتتى كادىمگىدەي ەڭىرەتە جىلاتىپ، پارتيالىق بيلەتىن تاپسىرتقاندا، جان-جۇرەگى سۋىنىپ، تىتىركەنگەن.
ونىسىن قويشى، سول جايساڭداردىڭ اياعى اۋىر ايەلدەرىن بوقىراۋىننىڭ قارلى-جاڭبىرىندا ۇيلەرىنەن قۋىپ شىعىپ، پاناسىز قالدىرعانىن كورگەندە مۇلدەم تۇڭىلگەن. سول ۇيگە مۇنى قوناققا شاقىرىپ، جەڭ ۇشىنان تارتقاندار دا بولدى-اۋ. بولدى. جانە ولار ۇزاق ءومىر ءسۇردى.
تاعدىر داۋىلى كوتەرىلگەندە مۇحتار اقسايداعى ساياجايدا ەدى. العاشقى سۋىق حاباردى سول كەزدەگى جاس ادەبيەتشى تەمىرعالي نۇرتازين مەن مۇحامەتجان قاراتاەۆ جەتكىزىپتى. اشىق كۇندە نايزاعاي ويناعانداي بولعان سول ءبىر كۇندى «ءبىزدىڭ مۇحتار» اتتى ەستەلىكتەر جيناعىنداعى سوزىندە مۇحامەتجان قاراتاەۆ:
«وتىز جەتىنشى جىلدىڭ اۆگۋست ايى ەدى. ءبىر كۇنى اقسايداعى سەمياما بارىپ قايتتىم. سوندا جاتقان مۇحاڭدى، تايىردى، ساعىر كامالوۆتى كوردىم. ولار مەنەن قالا جاڭالىعىن سۇرادى. «قۇلاگەر» اۆتورىنىڭ قۇلاگەر جولىن قۇشقانىن تۇسپالداپ جەتكىزدىم. ۇشەۋىنىڭ دە ءتۇسى قۇبىلا قالدى.
- قوي، جاي ءبىر قاتە بولار،- دەدى مۇحاڭ ءبىر مەزەتتە اۋىر اسەردى شايىپ-جۋعانداي بولىپ، - مۇمكىن ەمەس... مىنا اڭىزاق جەل سىقىلدى كەزدەيسوق بىردەڭە شىعار... اقيقاتىنا كەلەدى عوي.
بۇدان كەيىن مۇنداي تاقىرىپقا مۇلدەم سويلەسپەيتىن بولدىق. ءۇنسىز الاقان اشىپ، يىق قيمىلداتامىز دا قويامىز. ول جىلى دا، كەلەسى جىلى دا الاقان از اشىلعان جوق، يىق از قيمىلداعان جوق. بۇل تۇستاردا مۇحاڭ تۇنجىراڭقى ءجۇردى، بىراق باسقامىزداي ەش جەردە ءتىس جارىپ، سويلەگەن ەمەس، جاۋقاتتىلاپ اتوي دا سالعان جوق»,- دەپ وكىندى.
بۇل دا شىندىق. بىراق وكىنىشتى شىندىق جانە ول وكىنىش ورنى قايتىپ تولمايتىن ەدى.
مۇنداي قوعامدىق پىكىردىڭ الاپات تاسقىنىنا جالعىز ادامنىڭ، ونىڭ ىشىندە تاعىلعان «قوڭىراۋى» الىنىپ ۇلگەرمەگەن مۇحتاردىڭ قارسى شىعۋى مۇمكىن ەمەس-ءتىن. ەڭ قاتەرلى كەزەڭ 1937 جىلدىڭ مامىرىنان باستالعان بولاتىن. قىركۇيەكتەن قارقىن العان قارا دۇلەيدىڭ قۇيىنى 1938 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن ۇيتقىدى. كۇندىز-ءتۇنى كۇدىكپەن كۇن كەشىپ، ەسىكتىڭ ءاربىر تىقىرىنا ەلەگىزىپ قاراۋمەن ءجۇردى. ءوزىنىڭ ارىز-اماناتىن ايتىپ، وتباسىمەن قوشتاسىپ قويدى. كەزەگىن توستى. باقىتىنا وراي ول «كەزەككە» ىلىنبەدى. ءسابيت مۇقانوۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ بيلەتىن قولىنان شىعارماي: «قالامىمدى قالدىرىڭدار!»،- دەپ كوزىنەن جاسى ىرشىپ كەتكەندە: «پوشەل ۆون!»،- دەگەن ءسوزدى ەستىگەن كۇنى مۇحتار ايەلى ۆالەنتينا نيكولاەۆنامەن ۇزاق باقۇلداسىپ، ءىش كيىمدەرىن، سابىن مەن ورامالىن دايىنداتىپ، ساقال-مۇرتىن قىرىپ، شاشىن الدىرىپ، مونشاعا بارىپ، ءتاستۇيىن دايىندالىپ وتىرىپتى. دەمەك، مۇحتاردىڭ «جالماۋىزدىڭ» اۋزىنان امان-ەسەن قالۋى - تاعدىردىڭ كەزدەيسوق سىيىنا جاتادى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
