ءبىز ايتپاق ءبىرىنشى اقيقات مى­ناۋ: حالىقارالىق قورلا­رى­مىز­داعى التىنىمىزدىڭ ۇلەسى مول بول­سىن، ويتكەنى ول ۆاليۋتا­لارعا قا­راعاندا الدەقايدا سەنىمدى دە­گەندى سارى مەتالل مىسقالى 350 دوللار بولىپ تۇرعان كەزىندە-اق جازعان ءبىز ەدىك. بىراق ۇلتتىق بانكتىڭ باسشىلارى بىرنەشە رەت اۋىسقانىمەن بۇل ۇسىنىس وتپەي-وتپەي اقىرى بىلتىر عانا التىن مىسقالى 1800 دوللاردان اسقان شاقتا حالىقارالىق قورىمىزداعى بايلىقتىڭ ءبىر بولىگىن التىنمەن جيناۋعا رۇقسات ەتكەن زاڭ شىقتى. كەش، بىراق كەش تە بولسا ءتۇزۋ جول­عا تۇستىك. بالكىم بىرەۋلەر «قا­زىر الەمدىك تاۋار بيرجالا­رىندا­عى التىن ارزانداپ جاتىر، وسىنىڭ ءوزى قاجەت پە ەدى؟» دەۋى مۇمكىن. ءبىز مەيلى، ارزانداي بەرسىن، بىراق ءدال وسى جول ەڭ دۇرىس جول دەگەن ءپى­كىرىمىزدەن تايمايمىز.

ەكىنشى اقيقات ۇلتتىق بانك بيىل دا التىن ساتىپ الۋ ءىسىن جال­عاستىراتىندىعى. بۇعان قۋا­نىش­تىمىز.

ءبىز ايتپاق ءبىرىنشى اقيقات مى­ناۋ: حالىقارالىق قورلا­رى­مىز­داعى التىنىمىزدىڭ ۇلەسى مول بول­سىن، ويتكەنى ول ۆاليۋتا­لارعا قا­راعاندا الدەقايدا سەنىمدى دە­گەندى سارى مەتالل مىسقالى 350 دوللار بولىپ تۇرعان كەزىندە-اق جازعان ءبىز ەدىك. بىراق ۇلتتىق بانكتىڭ باسشىلارى بىرنەشە رەت اۋىسقانىمەن بۇل ۇسىنىس وتپەي-وتپەي اقىرى بىلتىر عانا التىن مىسقالى 1800 دوللاردان اسقان شاقتا حالىقارالىق قورىمىزداعى بايلىقتىڭ ءبىر بولىگىن التىنمەن جيناۋعا رۇقسات ەتكەن زاڭ شىقتى. كەش، بىراق كەش تە بولسا ءتۇزۋ جول­عا تۇستىك. بالكىم بىرەۋلەر «قا­زىر الەمدىك تاۋار بيرجالا­رىندا­عى التىن ارزانداپ جاتىر، وسىنىڭ ءوزى قاجەت پە ەدى؟» دەۋى مۇمكىن. ءبىز مەيلى، ارزانداي بەرسىن، بىراق ءدال وسى جول ەڭ دۇرىس جول دەگەن ءپى­كىرىمىزدەن تايمايمىز.

ەكىنشى اقيقات ۇلتتىق بانك بيىل دا التىن ساتىپ الۋ ءىسىن جال­عاستىراتىندىعى. بۇعان قۋا­نىش­تىمىز.
ءۇشىنشى اقيقات - حالىقتىڭ قولىندا دوللار، ەۆرو، رۋبل، تەڭ­گە دەپ اتالاتىن ءارتۇرلى سال­ماق­تاعى بانكنوتتاردىڭ عانا بارى. ال بۇل بانكنوتتار مەيلى ول حا­لىق­ارالىق نەمەسە ۇلتتىق ما­ڭىز­داعى ۆاليۋتا بولسىن، بار بولعانى شارت­تى باعاعا يە، بويالعان قا­عازدار عانا. بەتىن اۋلاق قىلسىن، ەگەر 1990-جىلدارداعىداي ءبىر زو­با­لاڭ بولا قالسا، ولاردىڭ بار بولعا­نى بويال­عان قاعازدار عانا ەكەندىگى ناقتى ومىردە دالەلدەنەدى. بۇل تا­لاي رەت ءدا­لەلدەنگەن اقي­قات­تار. ءبىر زا­مان­داردا دوللار­دىڭ قۇنى­نىڭ ءتۇس­­­كەندىگى سونشالىق، ءبىر مىس­قال ال­تىن 10 مىڭ دوللار­عا باعالان­­عان. ال وسىنداي جاعداي قايتالان­­باي­دى دەپ حالىقارالىق ۆاليۋتا قو­رى­­­نىڭ جەتەكشىسى دە، «كوك قا­عازدىڭ» نە­گىز­گى يەسى اقش مەم­­­لە­كە­تىنىڭ باس­­شىسى دا كەپىلدىك بەرە الماي­دى. ويتكەنى برەتتەن ۆۋد كەلىسىمشار­تىنا 70-جىلدا­رى ەنگىزىلگەن تۇزە­تۋدە اينالىمد­ا­عى دوللار ماسسا­سىن قولدا بار ال­تىنمەن ءساي­كەس­تەندىرۋ جونىندەگى باستى تالاپ الىنىپ تاستالعان بولاتىن. ياعني قازىر حالىقارالىق ۆاليۋتا دەپ دارىپتەپ جۇرگەن دول­لار مەن ەۆرومىزدىڭ ءوزى وسىنداي ورتاق ۆاليۋتا جاساۋ يدەياسىنىڭ اۆتورى دج.كەينس مويىنداعا­نىنداي «جال­عان اقشا». دەمەك، «جالعان اق­شانىڭ» ءتۇپتىڭ تۇبىندە باراتىن جەرى «جويىلۋ». مىنەكي، ەڭ قور­قىنىشتى، ەڭ زارداپتى اقيقات وسىلاي ورنەكتەلەدى.

ۇندىلەر نەگە قينالمايدى؟

ءۇندىستان ءوز تاريحىندا ەش­قاشان دا «الدىڭعى قاتارلى» ەل بولعان ەمەس. ءبىز مۇنداي تۇجى­رىم­دى ولاردىڭ عىلىمداعى ۇلە­سىنە نەمەسە باسقا دا وركەنيەتكە بەر­گەنىنە قاراپ ەمەس، تەك مەم­لە­كەتتىڭ «سالماعىنا» قاراپ جا­سا­دىق. ءايت­پەسە ءۇندى حالقى ادامزاتقا حيميا عىلىمىنداعى العاشقى جا­ڭا­لىقتاردى، ماتەماتيكا عى­لىمى­نا «ءنول» تاڭباسىن، سونداي-اق «بۋد­ديزم فيلوسوفياسىن» بەر­گەن ەجەلگى جۇرت. دەسەك تە مەملەكەت رەتىندە «كۇنى كەشەگە دەيىن» قور­لىق كورىپ، بودان بولدى.

وسى جەردە سالىستىرمالى ءبىر اقيقاتتى مىسالعا كەلتىرە كەت­­كەن ءجون. ەۋروپانىڭ شاعىن مەم­لە­كەتتەرى الەمنىڭ ءبىراز الىپ ەلدە-­رىن بوداندىقتا ۇستادى. بودان بول­­عان­داردىڭ اراسىندا قازىر ءدۇ­­­نيە­جۇزىلىك كوشباستاۋشىلىق­قا ۇم­­تى­لىپ بارا جاتقان قىتاي دا بار. ءۇندىستان مەن قىتاي شامامەن ءبىر مەزگىلدە ازاتتىق الدى. قىتاي اش حالىقتىڭ سەنىمىنە جانە قول­دا­ۋىنا يە بولعان كومپار­تيا­­نىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن توڭكە­رىس جا­ساپ، ازات بولدى. ال ۇندىلىكتەر ازات­­تىق­تى توڭكەرىسسىز-اق الدى. ەكى ەلدىڭ سول كەزدەگى جاعدايى شا­مامەن بىردەي دەۋگە بولاتىن شى­عار. بىراق ۇندىلىكتەر قان ءتو­گىسسىز «جەڭىسكە» جەتتى. ولاردىڭ ۇلتتىق كوسەمى ماحاتما گاندي حالىقتى «ولىسپەي بەرىسپەۋ» ۇستانىمىن­داعى قان ءتو­گىستى قالاعان جوق. جال­پى العاندا، بۇل حالىق وندايعا بار­مايتىن دا ەدى دەۋگە بولادى. ءويت­كەنى قانداي قيىنشىلىق بول­سا دا، مۇندا قولعا قارۋ ۇستاتىپ، شىن توڭكەرىسكە باس­تايتىنداي اشىعۋ، سودان اشىنۋ قينالىسى بولماعان. ءيا، ۇندىلىكتەر اسا قيىن جاعدايدا ءومىر ءسۇردى، بىراق سول قيىندىقتىڭ ءوزى ولاردى اشىنۋعا يتەرمەلەي المادى.

ءبىزدىڭ بۇل ويىمىز اقيقاتتان الشاقتاۋ شىعار. بىراق سولاي بولسا دا ءبىز ۇندىلىكتەردى اشىن­دىرماعان جالعىز قۇدىرەتتى كۇش ەلدەگى ال­تىننىڭ كوپتىگى دەگەن تۇجىرىم­دامىز. ءۇندىستان - ەرتە­دەن جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن التى­نى الەمدەگى ەڭ كوپ ەل. ولار باي­لىقتارىن نە­گىزىنەن التىنمەن جي­ناعان. سون­دىقتان دا الەمدىك جانە ۇلتتىق ۆا­ليۋتالار قانشا قۇن­سىزدانىپ جاتسا دا، بايلار مەن اۋقاتتىلار ودان ونشا زارداپ شەكپەگەن. ءدا­لىرەك ايتساق، ءۇن­دىس­تاننىڭ ۆاليۋ­تالىق داعدارىس­تان زارداپ شەگۋى الەمنىڭ بارلىق جانە كەز كەلگەن مەملەكەتىنەن از بول­عان. ءيا، التىن ورتاشالاردىڭ وزىندە بولعان. ال ولار اشتىق جاع­­دايىنداعى قا­يىر­شى حالىق­قا «بايلىعى ءجوندى ور­تايمايتىن­دىقتان دا» ساداقا بەرىپ، قايىرىم جاساۋدان الەم حا­لىقتارىنىڭ الدىندا بولعان. سوندىقتان دا ءۇن­دىستاننىڭ قا­يىر­شىلىق جاع­دايىنداعى ەڭ نا­ش­ار ءومىر سۇرە­تىندەرى دە اشىنۋعا بار­ماعان. ءارى-بەرىدەن سوڭ بۋد­ديزم دىنىندە مى­نا­داي ءداستۇر بار: ادام ومىرگە اكەلگەن ۇرپاعىن «ءوز قولى ءوز اۋ­زىنا جەتەتىن» جاعدايعا كەل­گەنىن­دە بار جيعان-تەرگەنىن قال­دىرىپ ءوزى ومىردەن باز كەشىپ، دۇنيەاۋي قۇندىلىقتاردان باس تارتىپ، «براحمان» جولىنا تۇسەدى. براح­مانداردا كۇندەلىكتى ۇستىنە كيىپ جۇرگەن كيىمنەن باسقا ەش­قانداي باسى ارتىق دۇنيە-مۇلىك، ازىق-تۇلىك بولمايدى. مىنە، سول براح­مانداردىڭ ءوزى قايىرىم­دىلار­دىڭ كومەگىمەن ءومىر سۇرگەن. ياعني ۇندىلىكتەر جۇزدەگەن ميل­ليون براحماندارى بولسا دا ولار­دى قايىرىمدىلارى اسىراي الا­تىنداي جاعدايدا. ال باس­قالار­دى قايىرىم جاساۋعا يتەرمەلەپ تۇر­عان كۇش استا-توك بايلىق ەمەس، قازىناسىنىڭ داعدارىستاردان ورتايماعاندىعى. ونى ورتايت­پاعان كۇش - التىن.

سونىمەن، بۇل تاقىرىپشادا سارى مەتالدىڭ قانداي قۇدىرەت­كە يە ەكەنىن تۇسىندىردىك قوي دەپ وي­لايمىن. مەنىڭ شامالاۋىم­شا، قازىرگى تاڭدا حالىقارالىق ۆا­ليۋ­تالار ءبىر مەزگىلدە جاپ­پاي قۇن­سىز­دانسا، ودان ونشا قينالا قويمايتىن ءبىر ەل بولسا، ول - ءۇن­دىس­­تان. ال ءۇندىستاننىڭ الەمدىك ەكو­­نوميكاداعى ۇلەسى، سوعان ءساي­كەس دۇنيەجۇزى مەملەكەتتەرى ارا­سىنداعى رەيتينگى بەلگىلى، يتا­ليا مەن گرەكيادان كوپ تومەن. يتا­ليا مەن گرەكيادا داعدارىس باستا­لىپ ەدى، ازاماتتىق تەكەتىرەستەر ءورشي ءتۇستى. ودان جالپىنىڭ جاعدايى مۇلدە تومەن ءۇندىستاندا مامى­را­جاي تىنىشتىق. مىنەكي، ءبۇ­گىن­گىنىڭ اقيقاتى وسى.

بۇقارا اشىقپاسىن دەسەك

ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ «بيلىكتىڭ قىز­مەت ناتيجەسى، ەكونوميكادا­عى جە­تىستىكتەر حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇر­مىسىنان كورىنىس تابۋى كە­رەك» دەگەن ۇستانىمداعى قايرات­كەر. ءيا، ول - حالىقشىل، بۇقاراشىل قاي­رات­كەر. سولاي بولا تۇرسا دا قازاق­ستاننىڭ بۇگىنگى الەمدىك رەي­تينگ­تەگى ورنىنا لايىق ەمەس ارەكەت­تەر ءبىزدىڭ ەلدە ورىن الىپ تۇرادى. ياعني حالىقتىڭ ءبىر ءبو­لىگىنىڭ بي­لىككە نارازىلىعى، تۇر­مىستارى­نىڭ ناشارلىعى ەشكىمگە دە جا­سىرىن ەمەس. جوعارىدا اي­تىپ كەت­كەنىمىزدەي، ءۇندىستاننىڭ جاع­دايى گرەكيا مەن يتاليا تۇگىلى بۇگىنگى قازاقستاننىڭ جاعدايى­نان كوپ تومەن. بىراق ولاردا نا­رازىلىق جوق، بىزدە كەزدەسىپ قا­لادى. ءبىر ميللياردتان استام حا­لىق ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدان ءال­دە­قايدا تومەن دەڭگەيدە ءومىر ءسۇرىپ جاتسا دا «تىنىش»، ال ءبىزدىڭ جا­ڭاوزەنىمىزدە ورتاشا جالاقى شامامەن 200 مىڭ تەڭگەدەن اسىپ كەتسە دە بۇلىك ورىن الدى. نەلىك­تەن؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى دايىن، ول - حالىقتىڭ ەرتەڭىنە سەنىم­سىز­دىگى. ياعني تاپقان تابىس «جۇم­ساۋ­دان ارتىلمايدى». ال ەگەر سول حا­لىقتىڭ قوماقتى بولىگىن «ەر­تەڭگى قيىن كۇندەرگە» دەگەن ار­نايى ساق­تىق قور جيناۋعا ۇيرەت­سە، وندا بۇ­لاي بولار ما ەدى؟ جوق، ولاي بول­مايدى. سەبەبى ەڭ كەمى ءبىر جىلعا جەتەتىن ساقتىق قورى بار حالىق تاعى دا جاقسى كەزدىڭ كە­لەتىنىن شىدامدىلىقپەن كۇتەدى. دەمەك، ءبىز ەڭ اۋەلى حالىقتىڭ ەر­تەڭگى قيىن كۇندەرگە قاجەتتى ساق­تىق قورىن جاسايتىنداي ناق­تى زاڭ قابىلداپ، ونىڭ دۇرىس جۇ­مىس ىستەۋىن قا­داعالاۋىمىز كەرەك. بۇل جونىندە بيىلعى جىلدىڭ باسىن­دا «ساقتان­دىرۋ قورلارىن قۇرۋ» تۋرالى ۇسى­نىسى بار ماقالا­مىز­دى جاريا­لاعانبىز. تۋراسىن ايتقاندا، مەم­لەكەت ىشىندە ما­مى­راجاي تى­نىش­تىقتىڭ باياندى بولۋى ءۇشىن ول دا ازدىق ەتەدى. دەمەك، ءبىز ءوز ەلىمىزدە ءۇندىستان­داعىداي قور جيناۋ ءداستۇرىن قا­لىپتاستىرىپ، ونىڭ دۇرىس جۇ­مىس ىستەۋىنە جول اشۋىمىز كەرەك. ول جول جالعىز، ول - تەك التىننىڭ قۇي­مالارىن بۇقارالىق ساتى­­لىم­عا شىعارۋ. التىندى حالىققا قالاي ساتامىز؟ ءيا، ءبىزدىڭ ەندىگى كەزەكتە ءمىن­دەتتى تۇردە كەشىكتىرمەي قولعا الا­تىن باستى ءىسىمىز وتاندىق تاۋار بيرجاسىندا نەمەسە ۇلتتىق بانك ارقىلى التىن قۇيمالارىن بۇ­قا­رالىق ساتىلىمعا شىعارۋ تۋرالى زاڭدى ومىرگە اكەلۋ. بۇل قا­زاق­ستاننىڭ تولىق سەنىمدى تى­نىش­تىعىن قامتاماسىز ەتەتىن ماڭىزدى قاجەتتىلىكتەردىڭ ءبىرى.

الەمدە التىن ساتۋدىڭ ءتۇرلى جولى بار. ءبىز بۇل ارادا التىننان جاسالعان زەرگەرلىك بۇيىمدار ساۋداسى تۋرالى اڭگىمە قوزعاپ تۇر­عان جوقپىز. ويتكەنى زەرگەر­لىك بۇيىمدارداعى التىننىڭ ناق­تى باعاسىنا قوسىلعان قۇن شاما­مەن ەكى-ءۇش ەسەدەن اسىپ-جىعىلادى. دەمەك، بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ دۇ­رىس جولى ەمەس. ءبىزدىڭ پايىم­دا­ۋىمىزشا، ەڭ دۇرىس جول دۋباي­داعى نەمەسە ساۋد ارابياسىن­دا­­عى، بولماسا لوندون تاۋار بيرجا­­سىن­داعى قۇيما التىندار ساتۋ ۇلگىسى. وندا باعالى مەتالل مىسقالى ناقتى باعالانادى جانە قوسىمشا قۇن جوق. ورايى كەلگەندە ايتا كە­تەيىك، قازاقستاننىڭ ۇلت­تىق قور­لارىنداعى بايلىقتىڭ ەڭ كەمى 50 پايىزىن التىنمەن جيناۋ­عا قول جەتكىزگەنىمىزشە ءالى كوپ سارى مە­تالل كەرەك بولادى. دەسەك تە، شا­مامەن ەندى 4-5 جىلدا بۇل مە­جەنى ءوزىمىزدىڭ ىشكى ءوندىرىس ءونىم­دەرى ارقىلى الۋعا بولارى ءسوزسىز. ولاي بولسا، التىندى بۇقارالىق ساتۋعا شىعارۋ ءىسىن 4-5 جىلعا كە­شىك­تىر­مەي، بيىل باستاساق، بۇل دۇرىس جولعا تۇسكەنىمىز بولادى. ەكى جاق ءبىر مەزگىلدە بىردەي ال­تىندانا باستاسا شامامەن 10 جىل­دىڭ ىشىندە ەلىمىزدە «كوڭىلدى توق سا­ناي­تىنداي» جاعداي قا­لىپتاسادى. حالىقتىڭ ءبىراز بولىگى ارتىق اقشاسىن التىنمەن جيناۋ، ءسويتىپ، ەرتەڭىنە سەنىمدى جاعداي جاساۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. ال مەملە­كەت ون جىل ىشىندە ۇلتتىق قوردىڭ 50 پايىزىن التىنداپ الادى. نە ۇتامىز؟

1) قازىر حالىقتىڭ «قارا شۇ­لىعىندا» شامامەن 6-10 ميلليارد دوللارداي ناقتى اقشا جاتقا­نىن بىلە­مىز. ەگەر التىندى بۇقارا­­لىق ساۋدا­عا شىعارساق، وسى ناقتى اقشا اي­نا­لىمعا شىعىپ، ونىڭ ورنىندا تەك سەنىمدى بايلىق التىن جاتار ەدى. ال بۇل مەملەكەت ىشىندەگى ءمىن­دەتتى تولەمدەردىڭ كەشىك­تىرىلمەۋى­نە جانە تەڭگە ەميس­سياسىنىڭ ءوس­پەۋىنە بىردەن-ءبىر كەپىل.
2) حالىقتىڭ ەڭ كەمى 40-50 پا­يىزى وزىنە بىرنەشە جىل قيىن جاعدايعا توتەپ بەرە الاتىنداي قور جاساپ الادى. ال 10 پايىزدىق باي­لارىمىز بەن اۋقاتتىلارىمىز الدا بولماي قويمايتىن ۆاليۋتا­لىق داعدارىستاردا قينال­ماي­تىنداي جاعداي جاسايدى. ءۇل­كەن ەكى ۇتىستى وسىلاي قامتاما­سىز ەتە­مىز.
3) داعدارىستار قانشا اۋىر بولسا دا ءدال وسىلاي ىستەسەك، قا­زاقستاننىڭ ءۇش بىردەي قورعانى بولادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى ورتايماعان مەملەكەتتىك قور، ەكىنشىسى بايلا­رى­مىزدىڭ ورتايماعان قورى، ءۇشىنشىسى ورتاشالاردىڭ «ساقتىق قورى». وسى ۇشەۋى تۇرعاندا قازاق­ستاندى ەشقانداي «داعدارىس جاۋ» الا المايدى.
قورىتا ايتقاندا، كاپيتا­ليزمگە كەشە عانا كەلگەن قازاق­ستان ءاربىر جەردەن، ۇلتتان، مەم­لەكەت­تەن جاقسى تاجىريبەلەردى ۇيرەنىپ، ءوز ومىرىنەن ولارعا ورىن بەرگەن. بۇگىنگى جەتىستىگىمىز - سو­لار­دىڭ ناتيجەسى. ەندى ءۇندى­لىك­تەردىڭ مىڭجىلدىقتاردان بەرى ناقتى ساقتاۋشىسىنا اينالعان بۇقارا­لىق التىن جيناۋ ءداستۇرىن زاڭ­داستىرىپ ومىرىمىزگە ەنگىزسەك، تەك قانا ۇتىسقا شىعامىز.

تاڭشولپان بەكبولات

"ايقىن" گازەتى