جالاقى - كەز كەلگەن ازاماتتىڭ ءبىر اي بويعى تابان اقى، ماڭداي تەرى. بىراق ەگەر باسشىلىق تاراپىنان ايلىق بەرۋدە الالاۋشىلىق بولسا، ونىڭ سوڭى الەۋمەتتىك ارازدىققا اكەپ سوعارى انىق. وكىنىشتىسى سول، قازاقستاننىڭ ءبىراز ايماعىندا وتاندىق ماماندارعا قاراعاندا شەتەلدىك ماماندارعا بىرنەشە ەسە جوعارى جالاقى تاعايىنداۋ ءۇردىسى بەلەڭ العان كورىنەدى. وندايلار ەندى زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرمەك.

جالاقى - كەز كەلگەن ازاماتتىڭ ءبىر اي بويعى تابان اقى، ماڭداي تەرى. بىراق ەگەر باسشىلىق تاراپىنان ايلىق بەرۋدە الالاۋشىلىق بولسا، ونىڭ سوڭى الەۋمەتتىك ارازدىققا اكەپ سوعارى انىق. وكىنىشتىسى سول، قازاقستاننىڭ ءبىراز ايماعىندا وتاندىق ماماندارعا قاراعاندا شەتەلدىك ماماندارعا بىرنەشە ەسە جوعارى جالاقى تاعايىنداۋ ءۇردىسى بەلەڭ العان كورىنەدى. وندايلار ەندى زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرمەك.

اتىراۋ وبلىسىندا شەتەلدىكتەر قازاقستاندىق جۇمىسشىلارعا قاراعاندا بىرنەشە ەسە كوپ ايلىق الادى. قر باس پروكۋراتۋراسى تاراپىنان جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋ ناتيجەسىندە، اتىراۋ وبلىسىنداعى 18 شەتەلدىك كومپانيادا ءارتۇرلى لاۋازىم بويىنشا شەكارا سىرتىنان شاقىرىلعان مامانداردىڭ قازاقستان ازاماتتارىنا قاراعاندا بىرنەشە ەسە جوعارى جالاقى الاتىنى انىقتالعان. ماسەلەن، «رەنكو-كات» جشس فيليالىنداعى قازاق ينجەنەرى 2012 جىلدىڭ 12 ايىندا 2,4 ملن. تەڭگە السا، ءدال سول لاۋازىمداعى شەتەلدىك ماماننىڭ 12 ايلىق جالاقىسى 6 ملن. تەڭگە بولعان. ال «سيچيم س.پ.ا» جشس-ىندە قاۋىپسىزدىك تەحنيكاسى جونىندەگى ينجەنەر اي سايىن 198 مىڭ تەڭگەنى قاناعات تۇتسا، شەتەلدىك ارىپتەسىنە 538 400 تەڭگە تولەنەدى ەكەن. ءدال وسىنداي زاڭ بۇزۋشىلىقتار «قازمۇنايسەرۆيس ەند كونتراكتينگ» جشس اق مەن «فيركروفت ينجيننيرينگ سەرۆيسيز ليميتەد» فيليالىندا دا كەزدەسكەن. ياعني، اتىراۋداعى كاسىپورىندار جەرگىلىكتى ماماندارعا قاراعاندا، شەتەلدەن كەلەتىندەرگە 2-3, كەيدە ءتىپتى، 10 ەسە كوپ تولەۋگە كەتارى ەمەس. زاڭدى بەلشەدەن باسىپ، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك پەن تەڭسىزدىككە جول بەرگەن باسشىلار مەن كاسىپورىندارعا قانداي جازا قولدانىلاتىنى بەلگىسىز. ءبىر انىعى، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 16 اقپانىندا پاۆلودار وبلىسىنداعى كاسىپورىنداردا دا ايلىق ماسەلەسىندە الالاۋشىلىق كەزدەسكەنى جايلى اقپارات تارادى. سوراقىسى سول، پاۆلودارلىق كومپانيالاردا جوعارى ءبىلىمدى، كاسىبي تۇرعىدا بىلىكتى ماماندار عانا ەمەس، شەكارا اسىپ كەلگەن بەتونشى، ۇستا ت.ب. قاراپايىم ماماندىق يەلەرىنە دە بىرنەشە ەسە كوپ اقشا تولەنگەنى انىقتالدى. نەگىزى بۇل ماسەلە قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ دا نازارىنان تىس قالعان ەمەس. شەتەلدىك كاسىپورىندارداعى شەت ەلدەردەن شاقىرىلاتىن لاۋازىم يەلەرىنىڭ اراسىنداعى قاراپايىم مامانداردىڭ سانىن ازايتىپ، كەرىسىنشە، جەرگىلىكتى جۇمىسشىلارعا باسىمدىق بەرۋ تۋرالى بىرنەشە رەت تاپسىرما بەرگەن ەلباسى جوعارى ءبىلىمدى مامانداردىڭ ىشىندەگى وتاندىق قىزمەتكەرلەردى كوبەيتۋ كەرەكتىگىن ايتتى.

جىل باسىندا «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنىڭ جەتەكشىسى ومىرزاق شوكەەۆ 2013 جىلعا ارنالعان جوسپاردى تالقىعا سالۋ بارىسىندا وتاندىق مامانداردى دايىنداۋ ماسەلەسىنە توقتالعان ەدى. ويتكەنى بۇگىندە ىشكى ەڭبەك نارىعىندا بىلىكتى ماماندار تاپشى. اسىرەسە، تەحنيكا سالاسىندا. گۋمانيتارلىق سالاعا باسىمدىق بەرەتىن قازاقتار سوڭعى 20 جىلدا بالالارىن زاڭگەر، بۋحگالتەر، ەكونوميست، ءتىل مامانى، تاريح پەن باسقا دا رۋحاني سالاعا بەيىمدەگەن. وسىنىڭ سالدارىنان، قولىندا جوعارى وقۋ ورنىنان العان ديپلومىمەن مىڭداعان جاس لايىقتى جۇمىس تابا الماي ءجۇر. مەملەكەت ولاردىڭ كوپشىلىگىن قايتا مامانداندىرۋدى قولعا الدى. ياعني، جاستار مەن ورتا جاستان اسقاندار ەكىنشى جوعارى ءبىلىم الۋدا. كوپشىلىگى ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىككە قاراي بەت بۇرعان. ەسەسىنە، ءالى كۇنگە تەحنيكا سالاسىنىڭ ماماندارى تاپتىرمايدى. قازىر «سامۇرىق-قازىنا» قورى شەتەلدىك ماماندارمەن بىرگە تۇراقتى دامۋ مەن وزگەرىستەردى باسقارۋ، ادام رەسۋرستارىن باسقارۋ، قارجىلىق جانە ەسەپتىك قاداعالاۋ، تاۋەكەلدى باقىلاۋ ت.ب. سالالاردا جەرگىلىكتى مامان دايىنداۋعا كوڭىل بولۋدە. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە قازاقتاردىڭ ىشكى ەڭبەك نارىعىندا بەلورۋسسيادان كەلگەن ينجەنەرلەر مەن تەحنولوگتاردىڭ باعى جانىپ تۇر. قازاقستانداعى كاسىپورىندارعا مامان دايىنداۋدىڭ ۇستاحاناسىنا اينالعان بەلارۋستەرگە رەسەي، ۋكراينا جانە باسقا دا الىس-جاقىن شەت ەلدەردىڭ ماماندارى دا ەسە جىبەرەر ەمەس. ماسەلەن، يتاليا، فرانتسيا، سلوۆاكيا، رۋمىنيا، تۇركيا ت.ب. ەڭبەك نارىعىنىڭ ساراپشىلارى تاپشىلىق ماسەلەسى 2013 جىلى دا شەشىلمەيتىنىن ايتادى. سونىمەن قاتار مامان تاپشىلىعى تەحنيكامەن بىرگە ساۋدا كومپانيالارىنىڭ ايماقتىق، اۋداندىق فيليالدارىندا، فارماتسەۆتيكا، كەن ءوندىرۋ مەن كاسپي تەڭىزىندەگى مۇناي-گاز سالاسىندا دا بايقالادى. شەت ەلدەردەن كەلگەندەردى قۇشاق جايا قارسى الاتىن قۇرىلىمدار جەرگىلىكتى ماماندارعا قىرىن قارايدى.
پاۆلودار وبلىستىق ەڭبەك جونىندەگى دەپارتامەنتتىڭ باستىعى قۇسايىن ەسەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، تەكسەرۋ بارىسىندا «السيم الاركو» اق جۇمىسكەرلەرىنە ايلىق تاعايىنداۋدا الالاۋشىلىققا ۇرىنعان جايتتار كەزدەسكەن: «وسىعان بايلانىستى جۇمىس بەرۋشىگە ەسكەرتۋ جاريالانىپ، ماتەريالدار قىلمىستىق ءىس قوزعاۋ ءۇشىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جىبەرىلدى. بۇل جەردە اڭگىمە جوعارى ءبىلىمدى ماماندار جايلى ەمەس، قاراپايىم بەتونشى، تەمىر دانەكەرلەۋشى مەن ۇستالار تۋرالى. جۇمىس بەرۋشى جەرگىلىكتى مامانعا قاراعاندا، تۇرىك ماماندارعا ەكى ەسە كوپ تولەگەن». سونىمەن قاتار جالاقىعا قاتىستى ادىلەتسىزدىك ەكىباستۇزداعى «پرومماشكومپلەكت» جشس قىزمەتكەرلەرىن دە باسشىلىق بولە-جارعان. ماسەلەن، قازاقستاندىق مەحانيك 85 مىڭ تەڭگە السا، شەتەلدىك (ۋكراينا ازاماتتارى) ماماندار 300 مىڭ تەڭگە جالاقى الىپ كەلگەن: «زاڭ شەتەلدىك ماماندارعا جەرگىلىكتى مامانداردان ارتىق ايلىق تولەۋگە تىيىم سالمايدى. بىراق ەڭبەك ۇجىمىنداعى الەۋمەتتىك شيرىعۋعا سەبەپ بولاتىندىقتان، ءتيىستى شارا قولدانۋ ءۇشىن ەكىباستۇز قالاسىنىڭ پروكۋراتۋراسىنا جولدادىق» (قۇسايىن ەسەنوۆ).

قۇزىرلى ورگاندار مەن قۇقىق قورعاۋشىلار وسىلايشا جالاقىعا قاتىستى ادىلەتسىزدىكتەرمەن كۇرەسىپ جاتسا، ساراپشىلار قاۋىمى قازاقستانداعى ءىرى مۇناي كەن ورىندارىن يگەرۋ بارىسىندا شەتەلدىك ماماندار 7-9 جىلدىڭ ىشىندە 15-20 ملرد. دوللاردى شەكارا اسىرۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاعۋدا. مىسالى، بىلتىر سەرۆيستىك كومپانيالار وداعىنىڭ مۇشەلەرى: «كەيبىر شەتەلدىك رەكرۋتينگتىك اگەنتتىكتەردىڭ بولجامى بويىنشا، قاشاعان كەن ورنىنىڭ ەكىنشى فازاسى مەن «تەڭىزشەۆرويل» جوبالارى مەن قاراشىعاناق كەن ورنىنىڭ كەڭەيتىلۋىنە بايلانىستى سىرتتان 100 مىڭ شەتەلدىك مامان يمپورتتالعالى وتىر. ولاردىڭ ارقايسىسى كەم دەگەندە ورتاشا ەسەپپەن العاندا، 15 مىڭ دوللاردان ايلىق الادى. دەمەك، 7-9 جىلدىڭ ىشىندە ولار قازاقستاننان 15-20 ملرد. دوللاردى ءوز ەلدەرىنە اكەتۋى مۇمكىن»، - دەپ مالىمدەگەن ەدى. نەگىزى مۇناي مەن گازعا باي ەلدەردىڭ بارلىعىندا قالىپتاسقان جاعداي بار: مۇناي كومپانيالارىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋدە ۇكىمەتتەر ولارعا شيكىزاتتى ءوندىرۋ مەن بارلاۋعا ليتسەنزيا بەرە وتىرىپ، جەرگىلىكتى مامانداردىڭ كومەگىنە يەك ارتۋدى مىندەتتەيدى. شەتەلدىك كومپانيالار جالپى وتە تار اۋقىمداعى جۇمىستاردى اتقارۋعا تارتىلاتىندىقتان، بۇل تالاپتىڭ قويىلۋى زاڭدى. ءدال وسى تاجىريبە قازاقستاندا دا قولدانىلادى. قازاقستان سەرۆيستىك كومپانيالار وداعىنىڭ توراعاسى الماس قۇدايبەرگەنوۆ: «بىزدىڭشە، مەملەكەت شەتەلدىك باس مەردىگەرلەرمەن اراداعى جەرگىلىكتى مامانداردى كوپتەپ تارتۋعا قاتىستى ماسەلەنى رەتتەپ العانى ءجون. ءدال سول شەتەلدىك كومپانيالار اسا ءىرى كولەمدەگى قاراجاتتى تاۋىپ، ونى شەكارا اسىرادى. ءبىلىم الۋعا، قۇرىلعىلاردى جاڭارتۋعا، مەكەمەدەگى ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋعا كوك تيىن دا شىعارمايدى»، - دەپ نارازىلىق تانىتقان ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، وتاندىق سەرۆيستىك كومپانيالار جوبالاۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە ىسكە تارتىلمايتىندىقتان، جۇمىس باستالعاندا مۇلدە شەت قالاتىن كورىنەدى. مۇندايدا ەلىمىزدەگى كەن ورىندارىن يگەرۋگە اتسالىساتىن شەتەلدىك مەردىگەر كومپانيالار وتاندىق جۇمىسشىلاردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا، جاس مامانداردىڭ شەتەلدىك ءىرى كاسىپورىنداردا تاجىريبە جيناقتاۋىنا اتسالىسۋعا، جۇمىس ورىندارىن زاماناۋي تەحنيكامەن جانە جاڭا قۇرىلعىلارمەن جابدىقتاۋعا، ەڭبەك قاۋىپسىزدىگىن ساقتاي وتىرىپ، جۇمىسشىلارعا لايىقتى دەڭگەيدە جالاقى تاعايىنداۋعا مۇددەلى بولۋى ءتيىس.

ءنازيا جويامەرگەنقىزى

"تۇركىستان" گازەتى