«فوبيا» ۇعىمى سوزدىكتەردە قانداي دا ءبىر نارسەگە قاتىستى شامادان تىس  قورقىنىشتى، نەگىزسىز ۇرەيلەنۋشىلىكتى بىلدىرەدى. دەمەك، كەز كەلگەن فوبيانىڭ شىعۋ تەگى وبەكتيۆتى شىنايىلىقتان گورى، كوبىنە سوقىر تۇسىنىككە نەگىزدەلەدى دەپ تۇيىندەۋگە بولادى.

«يسلاموفوبيا» تەرمينىن ەڭ العاش 1922 جىلى شىعىستانۋشى ەتەن دينە ءوزىنىڭ «باتىستىڭ كوزىمەن قاراعانداعى شىعىس» ەسسەسىندە ايقىش جورىقتارى داۋىرىنەن وتارشىلدىق كەزەڭگە دەيىن بولعان ەۋروپالىقتار مەن مۇسىلماندار اراسىنداعى قاقتىعىستان تۋىنداعان يسلامعا دەگەن جاعىمسىز قاتىناستى بەلگىلەۋ ءۇشىن قولدانعان ەدى. الايدا بۇل ۇعىم ونداعان جىلدار بويى كەڭ قولدانىستان تىس بولىپ كەلگەن.

«فوبيا» ۇعىمى سوزدىكتەردە قانداي دا ءبىر نارسەگە قاتىستى شامادان تىس  قورقىنىشتى، نەگىزسىز ۇرەيلەنۋشىلىكتى بىلدىرەدى. دەمەك، كەز كەلگەن فوبيانىڭ شىعۋ تەگى وبەكتيۆتى شىنايىلىقتان گورى، كوبىنە سوقىر تۇسىنىككە نەگىزدەلەدى دەپ تۇيىندەۋگە بولادى.

«يسلاموفوبيا» تەرمينىن ەڭ العاش 1922 جىلى شىعىستانۋشى ەتەن دينە ءوزىنىڭ «باتىستىڭ كوزىمەن قاراعانداعى شىعىس» ەسسەسىندە ايقىش جورىقتارى داۋىرىنەن وتارشىلدىق كەزەڭگە دەيىن بولعان ەۋروپالىقتار مەن مۇسىلماندار اراسىنداعى قاقتىعىستان تۋىنداعان يسلامعا دەگەن جاعىمسىز قاتىناستى بەلگىلەۋ ءۇشىن قولدانعان ەدى. الايدا بۇل ۇعىم ونداعان جىلدار بويى كەڭ قولدانىستان تىس بولىپ كەلگەن.

«Runnymede Trust» بريتان زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ «يسلاموفوبيا - بارشاعا تاستالعان ۇندەۋ» اتتى بايانداماسىنىڭ 1997 جىلعى جاريالانۋىنان كەيىن اتالمىش نەولوگيزم كەڭ قولدانىلا باستادى. بۇل جوبانى باسقارعان ساسسەك ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورىنىڭ ورىنباسارى، پروفەسسور گوردون كونۋەي (Gordon Conway) ونى «بارلىق دەڭگەيلەردەگى باق-قا ءتان جانە قوعامنىڭ بارلىق قاباتتارىنا تارالعان يسلام مەن مۇسىلماندارعا دەگەن جەك كورۋشىلىك پەن ۇرەي» دەپ انىقتادى. كونۋەيدىڭ پىكىرىنشە، يسلاموفوبيا «يسلام باتىس وركەنيەتىنەن ەرەكشە، ارتتا قالعان، مۇسىلماندىق مادەنيەت كوپ كەلبەتتى جانە پروگرەسسيۆتى ەمەس، قاتىپ سەمىپ توقىراۋدا قالعان، بوتەن وي مەن پىكىرلەرگە ءتوزىمسىز، پاتريارحالدى، ايەلدەردى قانايتىن، فۋندامەنتاليستىك جانە باسقا مادەنيەتتەرگە الەۋەتتى تۇردە قاۋىپ توندىرەتىن مادەنيەت» دەپ قاراستىرىلاتىنىن اتاپ وتەدى. قىسقاشا انىقتار بولساق، ساياسي يسلاموفوبيا مىنا فورمۋلامەن بىلدىرىلەدى: «يسلام - سەرىك بولمايدى، ول - دۇشپان».

وعان دەيىن، 1996 جىلى «يسلاموفوبيا» تىركەسىن ۇلىبريتانيادا «يسلاموفوبيا جانە بريتان مۇسىلماندارىنىڭ ىستەرى جونىندەگى كوميسسيا» قولدانعان. تۋرا ماعىناسىندا بۇل ءسوز «يسلامنىڭ الدىنداعى اقتالماعان قورقىنىش» دەگەن ءماندى بىلدىرەدى، بىراق ول «يسلامعا قارسى ستەرەوتيپ» (تاپتاۋىرىن) ماعىناسىن دا اڭعارتىپ، ءومىردىڭ بارلىق قىرلارىنا قاتىستى قولدانىلاتىن باسقا دا 500-دەن اسا انىقتالعان فوبيالاردىڭ قاتارىنا كىرەدى. ايتالىق، 2004 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا «يسلاموفوبيامەن كۇرەس» اتتى كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتى، وعان بۇۇ باس حاتشىسى توراعالىق ەتتى. ەۋروپا كەڭەسى دە يسلاموفوبيانىڭ كورىنىستەرىن ايىپتادى.

يسلاموفوبيا جانە ءدىني نەگىزدەگى ستەرەوتيپتەر يسلامنىڭ تارالا باستاۋىمەن بايقالعانىمەن، ونىڭ اۋقىمى تار بولاتىن. يسلاموفوبيانىڭ الەمدە كۇرت ءوسۋى 2001 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندەگى تەراكتىدەن جانە ودان كەيىنگى اقش-تىڭ مۇسىلمان ەلدەرىمەن جۇرگىزگەن سوعىستارىنان كەيىن، اسىرەسە، امەريكالىقتار اراسىندا كۇرت ءوستى. مىسالى، قۇراندى ورتەگىسى كەلگەن پاستور تەرري دجونس اتىشۋلى تانىمالدىققا يە بولدى.

انتيمۇسىلماندىق ناسىلشىلدىك نەمەسە يسلاموفوبيا ناسىلشىلدىكتىڭ، كسەنوفوبيانىڭ جانە جالپى توزىمسىزدىكتىڭ ءبىر ءتۇرىن، يسلامعا دەگەن، سونداي-اق ونىمەن بايلانىستى بارلىق قوعامدىق قۇبىلىستارعا دەگەن جاعىمسىز رەاكتسيانىڭ ءارتۇرلى فورمالارىن جيناقتاپ انىقتاۋدى بىلدىرەدى. يسلاموفوبيا - ءدىني ناداندىقتىڭ بەلگىسى، سوندىقتان ءبىلىمنىڭ وسى سالاسىندا جان-جاقتى عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدى قاجەت-اق. بۇكىلالەمدىك يسلام ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ اشىلۋىندا (ماۋسىم، 2011 ج.) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ سوڭعى جىلدارى عالامدىق باق يسلام ءتارىزدى الەمدىك بەيبىت ءدىن مەن تەرروريزمنىڭ اراسىنا تەڭدىك بەلگىسىن قويىپ، يسلامدى قۇبىجىق قىلىپ كورسەتىپ جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. وسىعان وراي، ونىڭ پىكىرىنشە، مۇسىلمان قاۋىمداستىعى يسلامنىڭ «بەيبىتشىلىك پەن ىزگىلىك، توزىمدىلىك پەن ادىلدىك ءدىنى» رەتىندەگى جاعىمدى بەينەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋى ءتيىس.

ءدىني نەگىزدەگى ستەرەوتيپتەر مەن يسلاموفوبيا، اسىرەسە مۇسىلمان الەمى مەن ەۋروپالىق وركەنيەت اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك قاتىناستار ءوزىنىڭ باستاۋىن ەرتە ورتا عاسىرلاردان، مۇسىلمانداردىڭ VIII عاسىردا پيرەنەي تۇبەگىن الۋىنان جانە XVI عاسىرداعى رەكونكيستادان (يسپانداردىڭ قايتا جاۋلاۋىنان), ولاردىڭ ارالىعىنداعى ايقىش (كرەست) جورىقتارىنان جانە وسمانلىلاردىڭ ۆيزانتيانى باسىپ الۋى مەن ناپولەوننىڭ مىسىرعا جورىعىنان، ەۋروپالىقتاردىڭ ازيا مەن افريكا ەلدەرىن وتارلاۋىنان الادى. دەگەنمەن، ورتا عاسىرلارداعى ءدىني تاپتاۋىرىندار مەن قازىرگى يسلاموفوبيانىڭ ءبىر-بىرىنەن ايتارلىقتاي ايىرماشىلىقتارى بار.

ەگەر ورتا عاسىرلاردا ايقىششىلار ساراتسيندەردى (گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا - «شىعىس ادامدارى»، گرەك عالىمى پتولەمەي مەن ەرتە ريمدىك تاريحشى امميان مارتسەللين ەڭبەكتەرىندە ايتىلاتىن قاراقشى تايپالار، باداۋيلەر) «ماگومەت» دەگەن قۇدايعا سىيىناتىن پۇتقا تابىنۋشىلار رەتىندە نەمەسە اقيقاتتان اداسقاندار دەپ ساناسا، كەرىسىنشە، وزدەرى سول كۇيگە تۇسكەن قازىرگى زامانعى ەۋروپالىق پۇتقا تابىنۋشىلار يسلامدى «ىبىرايىمدىق مونوتەزيمنىڭ شەكتەن شىققان كورىنىسى» دەپ ەسەپتەيدى. اسكەتتىك وڭاشا ءومىردى ۇستانعان ورتاعاسىرلىق موناحتار يسلامدى «جىنىستىق جۇگەنسىزدىكتىڭ» ءدىنى رەتىندە قاراستىرسا، ايەلدەر ەمانسيپاتسياسى مەن گەدونيزم ۇستەمدىك ەتىپ وتىرعان قازىرگى ەۋروپا تۇرعىندارىنا يسلام «تولىققاندى ءومىر سۇرۋگە» مۇمكىندىك بەرمەيتىن «جىنىستىق رەپرەسسيۆتى» ءدىن بولىپ كورىنەدى. قازىرگىدەي «حيدجاب» ماسەلەسىن تالقىلاۋ ورتاعاسىرلىق ادامداردىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن، ويتكەنى كاتوليكتەردىڭ دە، پراۆوسلاۆتاردىڭ دا ايەلدەرى جابىق كيىنەتىن. جاڭا زامان مەن اعارتۋشىلىق داۋىرىندەگى (ۆولتەر فاناتيك مۇحاممەدتىڭ بەينەسىن سومدادى) سەكۋلياريزاتسيا (قوعامدا ءدىن ءرولىنىڭ تومەندەپ، زايىرلىلىقتىڭ باسىم بولۋى) بارىسىندا يسلام اقىل مەن پروگرەستەن الىس سەنىم دەپ سانالدى، ال ءار الۋان عىلىم سالالارى مەن فيلوسوفيا، ادەبيەت پەن ونەردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى ەۋروپاعا مۇسىلماندىق ماعريبتەگى (اندالۋسيا،سەۆيليا، كوردوۆا، گرانادا) وركەنيەتتەن كەلگەنى ۇمىت قالدى. (بۇل تۋرالى مونتگومەري ۋوتتىڭ «ورتاعاسىرلىق ەۋروپاعا يسلامنىڭ ىقپالى» كىتابىنان وقۋعا بولادى).

VIII-XII عاسىرلاردا مادەنيەتى گۇلدەنگەن اراب حاليفاتىندا (ونىڭ ورتالىعىمەن قاتار، باتىسى مەن شىعىسىندا دا) مۇسىلمان دىنىمەن قاتار، ەركىن ويشىلدىق تا بولدى، ديسپۋتتار وتكىزىلىپ تۇردى. باعدات، داماسك، كۋفا، باسرا، بۇقارا، سامارقاند، كاير، ستامبۋل، كوردوۆا، سەۆيليا جانە ت.ب. شاھارلاردا قازىرگى لوندون، پاريج، بريۋسسەل، نيۋ-يورك جانە ت.ب. قالالارداعى ءتارىزدى ءارتۇرلى ۇلتتار مەن دىندەر وكىلدەرى بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇردى. ءتىپتى بۇگىنگى كۇندەرى استانا قالاسىندا وتكىزىلىپ جۇرگەن الەمدىك دىندەر سەزىنىڭ باستاپقىدا، 1254 جىلى بۋدديزم، حريستيان جانە يسلام وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ازيا تۇكپىرىندەگى قاراقورىمدا وتكىزىلگەنىن رۋبرۋك قولجازبالارىنان وقۋعا بولادى.

اتالمىش كەزەڭدە شىعىستا ورنىعىپ، انتيكالىق مادەني جانە عىلىمي-فيلوسوفيالىق مۇرانى يگەرىپ قانا قويماي، ونى ودان ارى جەتىلدىرىپ، وزدەرى كوركەم ادەبيەت پەن فيلولوگيا، تاريح پەن گەوگرافيا، ماتەماتيكا مەن استرونوميا، مەديتسينا مەن مۋزىكا، لوگيكا مەن فيلوسوفيا سالالارىندا، سونداي-اق ساۋلەت ونەرى مەن كوركەم قولونەردە اسا ءىرى تابىستارعا جەتكەن بۇل وركەنيەتتى مەديەۆيست-زەرتتەۋشىلەر «مۇسىلمان رەنەسسانسى» دەپ اتايدى.

مۇسىلمان وركەنيەتى وزگە مادەنيەتتەرگە توزىمدىلىگى مەن سۇحباتقا اشىقتىعىنىڭ ارقاسىندا الدىڭعى ازياداعى يۋدەيلەر مەن سيريالىق ارامەيلەردىڭ، سولتۇستىك افريكا حالىقتارى مەن مىسىرلىقتاردىڭ،  باتىستاعى اندالۋسيالىقتار مەن شىعىستاعى ۇندىلىكتەردىڭ، سونىمەن قاتار حوراسان مەن ورتالىق ازياداعى تۇركىلەر مەن پارسىلاردىڭ جەرگىلىكتى مادەنيەتتەرىن بىرەگەي يسلامدىق ارنادا توعىستىردى. «اراب-پارسى-تۇركى» مادەني سينتەزى ورىن العان بۇل كەزەڭدە قازاق توپىراعىنان ءال-فارابي، ماحمۇد قاشقاري، ءجۇسىپ بالاساعۇن، قوجا احمەت ياسساۋي ءتارىزدى عۇلامالاردىڭ جۇلدىزدى شوعىرلارى شىقتى.

الايدا ەۋروپالىق حريستيانداردىڭ مۇسىلمان الەمىنە دەگەن قاتىناسى جاپپاي «جاۋ بەينەسىنە» تەڭگەرىلدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. ەۋروپادا ەۋروپاتسەنتريزم دەرتىنە ۇشىراماي، مۇسىلمان مادەنيەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعى مەن قۇشتارلىعىن جاسىرماعان ادامدار (كوبىنە الدىڭعى قاتارلى، وزىق ويشىلدار مەن قايراتكەرلەر) دا بولدى، مىسالى: رايموند لۋللي، رودجەر بەكون، ەرازم روتتەردامسكي، فريدريح II گوگەنشتاۋفەن، الفونس كاستيلسكي، لەسسينگ، گەتە، پۋشكين، تولستوي جانە ت.ب. ياعني، يسلاموفوبيامەن قاتار، يسلاموفيليانىڭ بولعاندىعىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. نەمىستىڭ اتاقتى ويشىلى فريدريح نيتسشە ءوزىنىڭ «انتيحريست» ەڭبەگىندە يسپانيانىڭ كەرەمەت ماۆريتاندىق مادەني الەمىن دارىپتەي وتىرىپ، رەكونكيستا كەزىندە «حريستانداردىڭ ءبىر كوردوۆانىڭ وزىندەگى 300 قوعامدىق مونشانى «مۇسىلماندىقتىڭ كوزى» دەپ قۇرتىپ، «ءتان تازالىعىنا دا قارسى شىققانىن» ۋىتتى تىلمەن جازادى.

بۇگىنگى ءبىزدىڭ زامانىمىزدا يسلاموفيانىڭ تارالۋى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن مۇسىلمانداردىڭ ەۋروپاعا ميگراتسياسىمەن بايلانىستىرىلادى. قازىرگى كەزدە ەۋرووداق ەلدەرىندە 15 ميلليونداي مۇسىلمان، ورتا ەسەپپەن العاندا، نيدەرلاندىدا - 10%، فرانتسيادا - 6-7%، گەرمانيا مەن شۆەيتساريا - 5%-دان، ۇلىبريتانيادا - 3% يسلام ءدىنىن ۇستانۋشىلار تۇرادى. ەۋروپالىقتاردىڭ مۇسىلماندارعا دەگەن نەگىزگى نارازىلىقتارى: جۇمىسقا دەگەن جالقاۋلىعى مەن جاتىپىشەرلىگى، جەرگىلىكتى ءداستۇر مەن مادەنيەتتى سىڭىرمەۋى، ءتىلدى ۇيرەنبەۋى، مەشىتتەردىڭ كوبەيۋى، ازاننىڭ ايتىلۋى، كوشەلەردە جۇما جانە ايت نامازدارىن وتەۋ، حيدجاب نەمەسە پارانجا كيۋى جانە ت.ب. ال مۇسىلمانداردىڭ ەۋروپالىقتارعا ارتاتىن ايىپتارى: ءبىلىم الۋداعى، جۇمىسقا تۇرۋداعى كەمسىتۋشىلىكتەر، قوعامدىق ورىندارداعى ديسكريميناتسيا جانە ت.ب. ريم پاپاسى بەنەديكتا XVI 2006 جىلعى رەگەنسبۋرك قالاسىندا يسلامعا قاتىستى ايتقان سىني سوزدەرى، فرانتسياداعى «حيدجاب» كيۋگە تىيىم سالۋ، شۆەيتساريادا مەشىت مۇنارالارىن سالۋعا تىيىم سالۋ، دانياداعى كارريكاتۋرالىق داڭعازا، نورۆەگياداعى برەيۆيكتىڭ جاساعان تەراكتى يسلاموفوبيانىڭ شوعىن قوزداتتى.

جالپى توزىمسىزدىك پەن كسەنوفوبيا قۇبىلىستارى ەڭ تابىستى ءارى يگىلىكتى دەگەن قوعامداردىڭ وزىندە دە كەزدەسەتىن، ءارتۇرلى ترانسفورماتسيالارعا تۇسە وتىرىپ، ءبىر مەملەكەتتىڭ اۋقىمىنان تىسقا شىعىپ، الەمدىك ۇردىسكە دە اينالاتىن قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. ورتاعاسىرلاردان ءداستۇر بولىپ قالعان يسلاموفوبيا ليبەرالدى باتىستان اسىپ، وتارشىلدىق پەن سىرتقى مادەني ەكسپانسيا بارىسىندا بۇرىنعى ءداستۇرلى مۇسىلمان قوعامداردى دا، ونىڭ ىشىندە، قازاقستاندى قامتىپ كەلەدى.

كسەنوبيا مەن ەتنوفوبيا تۋرالى، وعان قارسى ارەكەت تۋرالى كوپ ايتىلعانىمەن، ول جويىلىپ كەتە قويعان جوق، كەرىسىنشە، وسە تۇسكەن ءتارىزدى. ينتولەرانتتىلىقتىڭ مىسالدارىن باق-تى وقىساق نەمەسە تىڭداساق تا جەتكىلىكتى، ۇلتتىق جانە ءدىني نەگىزدەگى قىلمىستىق شيەلەنىستەر، سكينحەدتەر مەن نەوفاشيستەر ارەكەتتەرى، تەراكتىلەر جانە ت.ب. توزىمسىزدىك پەن ەكسترەميزمنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي جانە زاڭنامالىق سەبەپتەرىنەن وزگە، قوعامدا قالىپتاسقان الەۋمەتتىك ستەرەوتيپتەردىڭ تيگىزەتىن اسەرى بار ەكەنى ءسوزسىز.

ءاربىر حالىققا دا الەۋمەتتىك ستەرەوتيپتەرمەن قاتار، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ەتنوتسەنتريزم ءتان ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. مىسالى، گرەك ويشىلى «دۇنيەدە ءۇش نارسەگە قۋانامىن: قۇل بولماي ەرىكتى بولعانىما، ايەل بولماي ەركەك بولعانىما جانە ۆارۆار بولماي گرەك بولعانىما» دەسە، فرانتسۋز ويشىلى «مەن قاجەتتىلىكتە بايلانىستى اداممىن، ال تەك باقىتتى كەزدەيسوقتىقتىڭ ارقاسىندا عانا فرانتسۋزبىن» دەيدى. «مىڭ ءولىپ مىڭ تىرىلگەن» قازاقتىڭ ەتنوتسەنتريزمىن اباي «قارا سوزدەرىندە» ورىستاردى، سارتتاردى، نوعايلاردى كەمسىتۋىنەن كورسەتىپ بەرەدى. مۇنداي ەتنوتسەنتريزمنىڭ استارىنان ەگوتسەنتريزم بوي كورسەتەتىنى بەلگىلى، ءوز ۇلتىنا دەگەن بۇل قۇشتارلىقتىڭ ارتى كەيدە «ەتنونارتسيسسيزمگە» ء(وز-وزىنە عاشىقتىق) نەمەسە فاشيزمگە ۇلاسادى. ءار حالىقتىڭ ءوز ءومىر قامىنىڭ، ءجۇرىس-تۇرىس نورمالارىنىڭ جانە ت.ب. «دۇرىس» فورماسى تۋرالى سايكەس كوزقاراستارى بار جانە ونى «وزىمىزدىكى» دەپ يەلەنەدى دە، باسقالارىنان «وزگەلەردىڭ» جاۋ بەينەسى قالىپتاسادى. الەۋمەتتىك نىساندار مەن جاعدايلاردىڭ مۇنداي نەگىزسىز قاراپايىم بەينەسى ءبىرشاما تۇراقتىلىققا يە بولادى، مىسالى: اقىماق چۋكچالار، زۇلىم كاۆكازدىقتار، ساراڭ جويتتەر، توپاس امەريكاندىقتار جانە ت.ب. تىركەستەردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى.  كوپ جاعدايدا مۇنى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن كينو-, بەينەويندۋستريا قوزدىرا تۇسەدى.

قازىرگى جاعدايلاردا باق قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتىپ قانا قويماي، قارىم-قاتىناستىڭ ءتىلى مەن قالىبىن، الەۋمەتتىك قوندىرعىلار مەن ءوزارا ارەكەت ستراتەگيالارىن (ۇيلەسۋ، باسەكەلەسۋ، جاتسىنۋ) دا ورنىقتىرادى. قوعامداعى كسەنوفوبيانىڭ نەمەسە تولەرانتتىلىقتىڭ جالپى دەڭگەيىنە اسەر ەتەدى. قوعامعا دايىن قۇندىلىقتىق-ماعىنالىق جانە ءجۇرىس-تۇرىس ۇلگىلەرىن ۇسىنا وتىرىپ، قالىڭ بۇقارانىڭ ساناسىن باسقارۋ قۇرالىنا اينالادى. ول الەۋمەتتىك شيەلەنىس پەن سترەسستىك پسيحولوگيالىق اۋىرتپالىقتى باسەڭدەتۋ بارىسىندا قوعامدى توپتاستىرىپ قانا قويماي، بۇقاراعا جاۋ بەينەسىن ءسىڭىرۋ ارقىلى، كورەرمەندەردىڭ، تىڭدارمانداردىڭ جانە وقىرمانداردىڭ سانا-سەزىمىن اگرەسسيالىق كوڭىل-كۇيگە دەيىن جەتكىزىپ، الەۋمەتتىڭ پسيحولوگيالىق ورنىقتىلىعىن بۇزۋى دا مۇمكىن. تىكەلەي ساياسي نەمەسە قارجىلىق تاپسىرىستىڭ نەگىزىندە باق «ءوزىمىز جانە وزگەلەر» اجىراتۋشىلىق ۇستىنىنا سۇيەنىپ، تەندەنتسيالىق بۇرا تارتۋشىلىق ارقىلى، ناسىلدىك، ۇلتتىق، مادەني جانە ءدىني قارىم-قاتىناستاردا ايىپتاۋشى، قورقىتىپ-ۇركىتۋشى، كەكەسىندى جانە كەمسىتۋشى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن قولدانۋ ارقىلى دەسترۋكتيۆتى ىقپال ەتۋى دە مۇمكىن.

باق وكىلدەرى ءسوز بوستاندىعىنا دەگەن قۇقىن تولىعىمەن پايدالانا وتىرىپ، دەسترۋكتيۆتى سيپات الاتىن «وشپەندىلىك تىلىنەن» بويىن اۋلاق ۇستاۋى كەرەك. جەكەلەگەن ەتنوستارعا نەمەسە كونفەسسيالارعا قاتىستى بالاعاتپەن، تومەندەتۋمەن، كەمسىتۋمەن، ءزىل تاستاۋمەن، كەلەمەجدەۋمەن جانە ت.ب. سيپاتتالاتىن وشپەندىلىك ءتىلى اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك كەڭىستىكتە ديسكريميناتسيالىق الشاقتىق بەلگىلەرىن قويىپ، جاريالانىمنىڭ ينتوناتسياسىنان، بايانداۋدىڭ ستيلىنەن، كەسكىندەمەلەردى تاڭداۋدان جانە ت.ب. كورىنۋى مۇمكىن. سوندىقتان ەكسترەميستىك ريتوريكاعا دەگەن قۇقىقتىق جانە يدەولوگيالىق قاتىناس مەيلىنشە كۇردەلى. ويتكەنى بۇل ءتىلدىڭ گراداتسيالارىن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس، اشىقتان اشىق كسەنوفوبيا مەن ەكسترەميزم بولماسا، ينتولەرانتتىلىق كورىنىستىڭ كوپتەگەن فورمالارى سۇزگىدەن ەركىن ءوتىپ، ناسىلدىك، ۇلتتىق جانە ءدىني كەمسىتۋشىلىك ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋ جازاسىنان قۇتىلىپ كەتەدى. ءتىپتى باق (سونداي-اق كينو-يندۋستريا، ادەبيەت پەن ونەر نەمەسە قاراپايىم حالىق اراسىندا تاپتاۋىرىندار مەن تۇسىنىكتەر ارقىلى) ارقاسىندا بۇقارالىق مەنتاليتەت قۇرىلىمىنا ەنىپ تە كەتەدى.

بۇل تاپتاۋىرىنداردى زاڭنامالىق-قۇقىقتىق يگەرۋ مۇمكىن ەمەس، ول تەك وسى اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك كەڭىستىكتى قالىپتاستىرۋشى سۋبەكتىلەردىڭ، ياعني جۋرناليستەردىڭ تاربيەسىمەن، ىشكى ار-ۇياتىمەن، ادامگەرشىلىك جانە ينتەللەكتۋالدىق مادەنيەتىمەن يگەرىلەدى. ءدىن مەن ءدىني قاتىناستارعا قاتىستى ءسوز بولعاندا ماسەلەنىڭ نازىكتىگىن ەسكەرىپ، ونى ءتۇسىندىرۋ مەن تاراتۋداعى ءوزىنىڭ ءرولى مەن قوعام الدىنداعى ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگىن تەرەڭ سەزىنۋى ءتيىس.

وكىنىشكە قاراي، قۇران اياتتارىنىڭ «دۇيەتانىمدىق» جانە «احۋالدىق» دەپ جىكتەلۋىن، ولاردىڭ ءتۇسۋ سەبەپتەرى مەن سالدارىن بىلمەۋ يسلامنىڭ بەيبىت بولمىسىن جوققا شىعارۋعا الىپ كەلۋدە. بۇل تايازدىقتى ءداستۇر مەن كەز كەلگەن باسقا پىكىردى تەرىسكە شىعاراتىن راديكالدار، ەكسترەميستىك اعىمدار مەن تەررورشىلاردىڭ «ۇستازدارى» مەن سەركەلەرى وزدەرىنىڭ زۇلىم يدەيالارىن قاسيەتتى جازبالارعا تاڭا وتىرىپ شەبەر پايدالانادى. سول سياقتى، سۇننەتتى دە دۇرىس ۇعىنباۋدىڭ سالدارىنان حاديستەردى قاتە تاپسىرلەپ، ونىڭ ارتى ۇلكەن قاۋىپتەرگە ۇلاسىپ جاتادى. يسلامنىڭ باستاۋ بۇلاقتارى - قۇران مەن سۋننانى دۇرىس ءتۇسىنۋ ءدىننىڭ رۋحىنا ساي كاسىبي بىلىكتىلىكتى قاجەت ەتەدى، ياعني، يسلام تاريحىنىڭ سانعاسىرلىق ءادىسناماسىنا (داستۇرىنە) نەگىزدەلگەن ىلىممەن قارۋلانۋ كەرەك. يسلامي قايناركوزدەردى تۇسىنۋدەگى (تاپسىرلەۋدەگى) ءادىسناما دۇرىستىعى لاڭكەستىكتى دە، يسلاموفوبيانى دا جەنۋدە ەڭ ماڭىزدى فاكتور بولىپ تابىلادى.

ەگەر وسى ادىسناماعا سۇيەنە وتىرىپ، سۋننيلىك باعىتتاعى يسلام قاينارلارىن، يسلام تاريحىنا قاتىستى قاينارلاردى تالداي وتىرىپ جانە مۇسىلمان ەلدەرى مەن قاۋىمداستىقتارىنا قاتىستى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، يسلام مەن تەرروريزمنىڭ ابسوليۋتتىك سىيىمسىزدىعىن دالەلدەۋگە ابدەن بولادى. سۋننيلىك باعدارداعى يسلام ءىلىمىنىڭ نەگىزدەرىن، ءتورت زاڭدى مازحابتىڭ ورتاق اقيداسىمەن قاتار، ءابۋ حانيفا مازحابىنىڭ فىكھىن  تالداۋ بارىسىندا يسلامنىڭ وزگە كونفەسسيالارعا ءتوزىمسىز قاتىناستارى تۋرالى «ستەرەوتيپتەر مەن شتاممداردىڭ» ورىنسىز ەكەندىگىن كورسەتۋگە بولادى. سونداي-اق، «يسلام زايىرلى ءتارتىپتى تەرىسكە شىعارىپ، حاليفات پەن يماماتقا نەگىزدەلگەن ەرەكشە يسلامدىق مەملەكەتتى ورناتۋعا شاقىرادى» دەگەن تۇجىرىمداردىڭ، يسلامنىڭ توتاليتارلىق بولمىسى تۋرالى تاپتاۋىرىنداردىڭ دا نەگىزسىزدىگى، ونىڭ يسلامنىڭ ىزگى رۋحىنا مۇلدەم جات ەكەنى قيسىق-قىڭىر نەوحاريدجيتتىك اعىمدار وكىلدەرىنەن باسقالار ءۇشىن ايدان انىق.

يسلام ءىلىمىنىڭ ەكسترەميستىك تۇسىندىرمەسىنىڭ تارالۋىنا توسقاۋىل قويا ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى يسلاموفوبيا «ءوزىمىز - وزگەلەر» كەشەنىنىڭ قالىپتاسۋىنا، مۇسىلمانداردىڭ، يسلامنىڭ مۇسىلمان قاۋىمداستىقتارىنىڭ بولەكتەنۋىنە اكەلەدى، ال جاتسىنۋ ۇدەرىسى ءوز كەزەگىندە مۇسىلمان الەمى مەن مۇسىلمان قاۋىمداستىقتارىندا راديكالدى جانە دەسترۋكتيۆتى اعىمداردىڭ كۇشەيۋىنە الىپ كەلەدى.تۇتاستاي العاندا، يسلاموفوبيا ەلىمىزدە شىنايى قۇقىقتىق جانە ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋعا، تولەرانتتىلىققا، توزىمدىلىككە جانە تۇتاستىققا قاۋىپ توندىرەتىن قۇبىلىس بولىپ تابىلادى.

سوڭعى ونجىلدىقتاردا ەلىمىزدىڭ قوعامدىق ومىرىندە ءدىننىڭ، ونىڭ ىشىندە يسلام ءدىنىنىڭ (ويتكەنى رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ 70 پايىزى يسلام ءدىنىن ۇستانادى) ءرولى وسە ءتۇستى: ءداستۇرلى ءدىني ينستيتۋتتاردىڭ الەۋمەتتىك فۋنكتسيالارى كەڭەيۋىمەن قاتار، جاڭا ءدىني اعىمداردىڭ دا پايدا بولۋى، ولاردىڭ اراقاتىناسىنىڭ شيەلەنىسۋى، دىنتانۋلىق، ونىڭ ىشىندە يسلامتانۋلىق ءبىلىمدى دامىتۋدى قاجەت ەتەدى. بۇگىنگى كۇنى ءدىني سانانىڭ جاڭعىرۋى بۇكىل الەمدى قامتىپ وتىرعان فاكت قانا ەمەس، قوعامدىق دامۋدىڭ كەسكىن-كەلبەتىن ايقىنداۋشى فاكتورعا دا اينالۋدا.

بۇل قالىپتاسقان ءدىني احۋال عىلىمي زەرتتەۋلەردى تاريحي رەتروسپەكتيۆادان قازىرگى زامان مەن پەرسپەكتيۆاعا كوشىرىپ، ءدىندى جۇيەلى ءارى كەشەندى زەرتتەۋدىڭ جاڭا كونتسەپتۋالدىق، مەتودولوگيالىق جانە دۇنيەتانىمدىق تاسىلدەرىن قولدانۋدى قاجەت ەتەدى. سەبەبى ادام ءومىرىنىڭ سان الۋان قىرلارى الەۋمەتتىك كەڭىستىكتىڭ ۆيرتۋالدانۋى مەن كومپيۋتەرلەنۋى، جاھاندانۋى مەن جاڭارتىلۋى، ميگراتسيا مەن ينتەگراتسيا سالدارىنان ترانسفورماتسيالانىپ، ءدىني ينستيتۋتتار مەن دىندارلىقتىڭ سيپاتتارى دا وزگەرۋدە. قازىرگى الەمدە ءدىني پليۋراليزم ساياساتى ار-وجدان ەركىندىگى مەن ءدىني تولەرانتتىلىقتى الدىڭعى ورىنعا قويىپ، قوعامدىق سانانىڭ ەرەكشە رۋحاني فورماسى رەتىندەگى دىنگە دەگەن قاتىناستى تۇبەگەيلى وزگەرتتى. قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان رۋحاني كەلىسىم مەن كونفەسسياارالىق تاتۋلىق ساياساتى، سونداي-اق، الەمدەگى يسلام فاكتورى جاڭارعان ديالوگيالىق (سۇحباتتىق) ويلاۋدىڭ جاڭا پاراديگماسىن قالىپتاستىرۋعا ۇندەيدى.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى قازاقستان حالقىنا كەزەكتى جولداۋىندا دا:  «ەكسترەميزممەن كۇرەس ايتەۋىر جازىقتىنى ىزدەپ تابۋعا اينالىپ كەتپەۋگە جانە دىنمەن كۇرەسكە جالعاسىپ كەتپەۋگە ءتيىس. ءدىن ماسەلەلەرىندە ويلاستىرىلعان قادام جانە وتە مۇقياتتىلىق قاجەت. مەملەكەت ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاۋعا ءتيىس. ءبىز ۇيات، تولەرانتتىلىق جانە توزىمدىلىك ەركىندىگى پرينتسيپتەرىن قاستەر تۇتۋىمىز كەرەك»، - دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن. ياعني، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى سول، ءبىز ءدىني فوبيانىڭ قانداي دا بولماسىن كورىنىسىنە توسقاۋىل قويا ءبىلۋىمىز كەرەك.

بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسىنىڭ تولەرانتتىق سانا مەن دىنارالىق قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا فورمالارىن قالىپتاستىرۋ جونىندە العا قويعان مىندەتتەرى قازاقستاننىڭ ءارالۋان دىندەرى مەن ءارتۇرلى ايماقتارىنداعى ءدىني قارىم-قاتىناستىڭ مازمۇنى مەن باعىتتارى جونىندە عىلىمي زەرتتەۋلەردى كۇشەيتۋدى كۇن تارتىبىنە قوياتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم كوميتەتىنە قاراستى فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىندا وسى ماقساتقا سايكەس عىلىمي-زەرتتەۋ جوبالارى جۇزەگە اسىرىلۋدا. ال بۇل كەشەندىك-يدەالوگيالىق كوپ جۇمىستىڭ ءبىر تارماعى عانا بولىپ تابىلادى. ياعني، مەملەكەتتىك كونفەسسيالىق ساياساتتىڭ بۇل باعىتتاعى سىندارلى ءىس-ارەكەتتەرى جالعاسىن تابا بەرەدى.

ساتەرشينوۆ باقىتجان مەڭلىبەكۇلى،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، دوتسەنت

قر بعم عك فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى،

ءدىنتانۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz