«قاندى قاڭتار» وقيعاسىنا ءبىر جىل تولعاندا «قاڭتار» قايتالانباۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراق ورتاعا شىقتى. سۇراقتىڭ بۇلايشا باس كوتەرۋى اتالمىش وقيعاعا ءبىر جىل تولسا دا, كۇدىك-كۇمان قويۋلاپ، جۇرت كوڭىلى كۇپتى بولىپ وتىرعانىن تۇسىندىرەدى.

«قاندى قاڭتار» قايتالانباسى ءۇشىن ەڭ الدىمەن وسى قاندى وقيعانى تۋدىرعان باستى سەبەپپەن كۇرەسىپ، ماسەلەنى ءتۇپ-تامىردان ءۇزۋ كەرەك. اتالمىش قاندى وقيعانىڭ تۋىلۋىنىڭ باستى سەبەبى جونىندە بيلىك پەن حالىقتا ورتاق ءادىل تۇسىنىك بار. بۇل ق.توقاەۆتىڭ 2022 جىلعى 16 ناۋرىز جولداۋىندا: «ساياسي جانە ەكونوميكالىق قىزمەتتىڭ مونوپوليالانۋى قاڭتار وقيعالارىنىڭ تۋىنداۋىنا باستى سەبەپ بولعانى بۇگىندە بۇكىل قوعامعا ءمالىم»، - دەپ ايتىلعان شىندىق.

باستى سەبەپتى تۋدىرعان باستى جاۋاپكەرلەر كىمدەر؟ تەك ك.ءماسىموۆ، قايرات ساتىبالدى، قايرات بورانباەۆتار عانا ما؟ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ مونوپولياعا قاتىسى جوق پا؟ قازىرگە دەيىن وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى دە جاۋاپقا تارتىلمادى. وتباسى مۇشەلەرىنىڭ قاتىسى جوق دەگەنگە، ايپاراداي اشىلعان شىندىق الدىندا اقىل-ەسى ساۋ ادام قالاي سەنەدى؟.. جاڭا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ بۇل ماسەلەگە اشىق نۇكتە قويماي تۇرىپ، جاڭا قازاقستاندا ادىلەتتىلىك تۋرالى ءسوز قوزعاۋىنىڭ ءوزى ۇيات.

وتباسى مۇشەلەرى جاۋاپقا تارتىلماسا، مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى ەلدە وزگەرىس بولاتىندىعىنا سەنبەيدى. مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىندەگى سەنىمسىزدىك قانداي ءبىر ادىلەتتى زاڭدى، ادىلەتتى قازاقستانعا قاجەتتى بۇيرىقپەن نورماتيۆتىك قۇجاتتى قاعاز جۇزىندە قالتىرادى. ەلدە ەشقانداي وزگەرىس بولمايدى.  حالىقتىڭ سەنىمى سارقىلادى.

«قاندى قاڭتاردىڭ» تۋىلۋ سەبەبىن تۇبەگەيلى جويىپ، ادىلەتتى جاڭا قازاقستان قۇرۋ ءۇشىن ىستەلەتىن ەڭ ماڭىزدى جۇمىستىڭ ءبىرى ساياسي رەفورما جاساۋ. بۇل باعىتتا ايتار ءسوز كوپ. قانە، ادىلەتتى قازاقستانىڭ دەگەن دەگىبىرسىز سۇراق پەن ادىلەتتى قازاقستان ءبىر كۇندە ءبىر جىلدا قالىپتاسپايدى. باتپانداپ كىرگەن اۋرۋ مىسقالداپ شىعادى دەگەن ءۋاجدىڭ تەكەتىرەسى توقايلاسىپ تۇر. ەكى پىكىردىڭ دە قيسىنى بار.

جاڭا قازاقستانداعى ساياسي رەفورما جاسالعانىنىڭ اتريبۋتى تەك ساياسي باسەكەلەستىكتىڭ قالىپتاسۋى. ءبىز پرەزيدەنت سايلاۋىن ءتۇرلى سەبەپپەن باسەكەسىز وتكىزدىك. ساياسي باسەكەنىڭ ەندىگى الاڭى الداعى ءماجىلىس سايلاۋى. كەلەسى شاقىرىلىم ماجىلىستە وپپوزيتسيالىق ساياسي كۇش (ساياسي پارتيا نەمەسە وپپوزيتسيالىق كواليتسيا) انىق بوي كورسەتۋى كەرەك. سونىمەن بىرگە وزدەرىن ناعىز وپپوزيتسيامىز دەپ، اۆتوريتارلىق بيلىكتى سىناۋمەن اينالىسقان توپتارعا پارتيا قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. بۇل دا بيلىكتىڭ ءادىل ساياسي باسەكەلەستىككە جول اشقاندىعىنىڭ ايقىن بەلگىسى بولادى. ق.توقاەۆ بيلىگىندە ساياسي باسەكەلەستىككە جول اشۋ تۋرالى انىق نيەت بولسا، قازاقستان قوعامى ساياسي كۇشتەرگە ۇيىسىپ باسەكەلەسۋگە دايار. مەنشە ءبىز قازىر مىنانى انىق ءتۇسىنىۋىمىز كەرەك. الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اتقارۋشى بيلىكتىڭ اكىمشىلىك مەحانيزمىنە وزگەرىس ەنگىزۋ، ادام الماستىرۋ، زاڭمەن قامتاماسىز ەتۋ قالىپتاسقان ماسەلەنى ەشقاشان تۇبەگەيلى شەشپەيدى. تەك ساياسي باسەكەلەستىك قانا اكىمشىلىك قۇرىلىمدا بۇنداي مەحانيزمدەردى تابيعي تۋدىرادى. امالسىز ىسكە قوستىرادى. ومىرشەڭ ەتەدى.

«قاندى قاڭتار» وقيعاسىنىڭ بۇگىن انىق بولعان حرونولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا كوپتەگەن فاكتورلار سەبەپ بولدى. وسى سەبەپتەردىڭ اراجىگىن انىق، ءادىل اجىراتىپ، اشىق قۇقىقتىق باعا بەرۋ قاڭتار وقيعاسىنىڭ قايتالانباۋىنىڭ جانە ءبىر قاجەتتى شارتى.

اتا زاڭىمىزدا ادام ءومىرى مەن تىرشىلىگى بوستاندىعى ەڭ باستى قۇندىلىق دەپ كورسەتىلگەن. سوسىن ەلىمىزدە ءولىم جازاسىنا تىيىم سالىنعان. «قاندى قاڭتاردا» 238 ادام قازا تاپتى. سوندىقتان بۇل ادامداردىڭ ءولىم قۇشۋىنىڭ سەبەپتەرىن زاڭ بويىنشا انىقتاپ قۇقىقتىق باعا بەرۋ ەڭ ماڭىزدى. اتا زاڭ بەدەلىن قورعاپ، جاڭا قازاقستاندا زاڭ ۇستەمدىگىن قالىپتاستىرۋدىڭ العىشارتى. 142 ادام انتيتەرروريستىك وپەراتسيا مەن توتەنشە جاعداي رەجيمىن بۇزعاندىعى ءۇشىن اتىلدى. بۇلاردىڭ قانى كىمنىڭ موينىندا؟ 67 ادام شابۋىلداۋ بارىسىندا وققا ۇشىپتى. بۇلار تەرروريست پا؟ بۇلارعا انىق زاڭدىق ستاتۋس، قۇقىقتىق باعا بەرىلۋى كەرەك. تەرگەۋ يزاليوتورىندا 328 ادام ازاپتالىپ، 6 ادام  ازاپتاۋدان كوز جۇمدى. زاڭ اتقارىپ ادام قۇقىن قورعايتىن كۇشتىك قۇرلىمدا ادامدى ازاپتاپ ءولتىرۋ ەش اقىلعا سىيمايدى. بۇل كۇشتىك قۇرلىم جۇيەسىندە وتە اۋىر ماسەلەنىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. ادام ولتىرگەن قاندى قولدار مەن جاۋاپتى تۇلعالاردى زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ كەرەك. تەك جوعارى باسشىلىق قۇرامدى جاڭالاۋ ەشقانداي وزگەرىس اكەلمەيدى. ونسىز قۇقىق قورعاۋ سالاسىنا ەل سەنبەيدى.

التىنشى قاڭتاردا الماتىداعى الاڭدا «قاراپايىم حالىقپىز، ءبىز-تەرروريست ەمەسپىز» دەگەن پلاكاتپەن تۇرعان توپتى نەلىكتەن، كىم اتتى؟ قازىر قوعامدا مىنانداي جورامال بار. بەيبىت شەرۋشىلەر الاڭدا شاتىر تىگىپ اس-سۋ ازىرلەپ، بەيبىت ميتينگ وتكىزىپ، بيلىككە تابانداپ تالاپ قويۋدى ويلاستىرعان (شىنىندا بۇل ءسوز الماتىدا شەرۋ باستالعان 4 قاڭتاردا ايتىلدى). بۇل بيلىككە ءتيىمسىز بولعاندىقتان، بيلىك ماقساتتى تۇردە اتتى دەگەن پىكىر بار. ءدال وسى ماسەلەنى انىقتاپ، ناقتىلى قۇقىقتىق باعا بەرىلۋ وتە ماڭىزدى. الماتىعا جيرما مىڭ تەرروريست شابۋىل جاسادى. ەكى سولداتتىڭ باسى كەسىلدى. بۇل اقپاراتتار پرەزيدەنت اۋزىمەن ايتىلدى. ناتيجەسىندە ەلگە ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنىڭ اسكەرلەرى كىردى. قازىر جوعارىدا پرەزيدەنت اۋزىمەن ايتىلعان اقپارات جالعان بولىپ شىقتى. شەت ەل اسكەرى ەل اۋماعىنا كىرىپ، ەگەمەندىگىمىزگە قاۋىپ ءتوندىردى. ەسكەرتۋسىز وق اتۋدان جازىقسىز جاندار اجال قۇشتى. بۇنداي جالعان اقپاراتتىڭ تارالۋ جاۋاپكەرلىگىن كىم ارقالاۋى كەرەك؟ بۇعان مىندەتتى تۇردە قۇقىقتىق باعا بەرىلىپ، جاۋاپتىلار زاڭ جازاسىنا تارتىلۋى ءتيىس. ونسىز ادىلەتتى قازاقستاندا ادىلەتتىلىكتىڭ ءمانى قالمايدى. بەيبىت شەرۋدىڭ شىرقىن بۇزعان مارگينال جاستار ەمەس، ارناۋلى دايىندالعان توپ. بۇلار مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماقشى، بۇلاردىڭ باس ۇيىمداستىرۋشىسى ك.ءماسىموۆ دەگەن پىكىر بيلىك تارابىنان اشىق ايتىلدى. باس ۇيىمداستىرۋشى كۇدىگىنە ىلىنگەن ادامعا قاتىستى سوت اياقتالعان جوق. وتە قۇپيا وتكىزىلىپ جاتىر. ەگەر سامات ءابىش نە قايرات ساتىبالدى بۇل رولدە دەپ ايتىلسا وندا ويلانۋعا بولار ەدى. بىراق بۇل ەكەۋىنىڭ اتالمىش ارەكەتكە ەش قاتىسى جوق دەپ تانىلىپ وتىر. وندا باس ۇيىمداستىرۋشى كىم؟ بۇل قازاقستان حالقى تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىرعان سۇراق. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرىلمەسە نەمەسە بەرىلگەن جاۋاپقا حالىق يلانباسا، بيلىكتىڭ تىعىرىققا تىرەلگەنى تىرەلگەن.

جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ بىرەۋىنە قيسىندى دالەل كورسەتىلىپ، ويعا قونىمدى ۇكىم  شىقپاسا قاڭتاردىڭ كوزى وشپەيدى.

ناۋرىزباي تۇڭعاتارۇلى

Abai.kz