ەكىنشى تاراۋ: زامان تالقىسى

(نەمەسە «وتالعان ورمانداعى امان قالعان اعاشتار»)

1.

قانداي قيىنشىلىققا قاراماستان ازاماتتىق ارىن تازا ۇستاۋ - ادام اتاۋلىنىڭ ءومiر بويى ماقسات ەتiپ، تiرشiلiك كەشەتiن اسىل ارمانى. بۇل رەتتە، كەز-كەلگەن پەندەنiڭ عۇمىرىن ۇلگi ەتۋ، نە سول قۇبىلىستىڭ قاتپارلى استارىن، تاريحي قاجەتتiلiگiن، نە قوعامدىق قۇرىلىستىڭ مۇددە-جۇيەسiمەن سايكەسسiزدiگiن ءتۇسiندiرiپ بەرۋ قيىننىڭ قيىنى. ساۋەگەيلiك بۇل ارادا جۇرمەيدi. تاريح تالعامى مەن تارازىسى تۇرعىسىنان تالداۋ - قوعامتانۋ عىلىمىنىڭ ەنشiسiنە تيەسiلi.

الايدا بiر مەملەكەتتiڭ دامۋ تاريحىنداعى كۇردەلi دە كۇرمەۋi قيىن قاتەرلi كەزەڭدi باسىنان كەشiرگەن مۇحتار سياقتى دانا ادام سول كەزدە ءوزiن-ءوزi قالاي ۇستادى، قانداي پەندەشiلiك كەشتi, قانداي كوزقاراستا بولدى دەگەن سۇراقتار ەرiكسiز الدىڭدى ورايدى. شىندىعىندا دا نازارعا ەرiكسiز iلiگەرلiك، ورىندى قويىلعان ساۋال. بۇعان بiر سوزبەن مامiلە ايتۋ اعاتتىق. سول بiر الاساپىراننىڭ قالاي باستالعانىن، قاتەرلi داۋىلدىڭ قالاي تەز كۇش الىپ، ورتەڭگە قويعان ورتتەي قاۋلاعانىن مەملەكەتتiڭ iشكi-سىرتقى جاعدايىنان تىس قاراۋ مۇمكiن ەمەس. تروتسكيدiڭ جانە ونى جاقتاۋشىلاردىڭ تولىقتاي تالقاندالۋى ءستاليندى جەكە دارا كوسەمدiك دارەجەسىنە كوتەردى. قاتاڭ تارتiپكە نەگiزدەلگەن اكiمشiلiك قالىپتاستى. سونداي سالتاناتتى كەزدە «حالىق جاۋى» دەگەن ءسوز بۇلتتى كۇنگi نايزاعايداي اسەر ەتتi. فرانتسۋز قايراتكەرى بەنجامەن كونستاننىڭ:

ەكىنشى تاراۋ: زامان تالقىسى

(نەمەسە «وتالعان ورمانداعى امان قالعان اعاشتار»)

1.

قانداي قيىنشىلىققا قاراماستان ازاماتتىق ارىن تازا ۇستاۋ - ادام اتاۋلىنىڭ ءومiر بويى ماقسات ەتiپ، تiرشiلiك كەشەتiن اسىل ارمانى. بۇل رەتتە، كەز-كەلگەن پەندەنiڭ عۇمىرىن ۇلگi ەتۋ، نە سول قۇبىلىستىڭ قاتپارلى استارىن، تاريحي قاجەتتiلiگiن، نە قوعامدىق قۇرىلىستىڭ مۇددە-جۇيەسiمەن سايكەسسiزدiگiن ءتۇسiندiرiپ بەرۋ قيىننىڭ قيىنى. ساۋەگەيلiك بۇل ارادا جۇرمەيدi. تاريح تالعامى مەن تارازىسى تۇرعىسىنان تالداۋ - قوعامتانۋ عىلىمىنىڭ ەنشiسiنە تيەسiلi.

الايدا بiر مەملەكەتتiڭ دامۋ تاريحىنداعى كۇردەلi دە كۇرمەۋi قيىن قاتەرلi كەزەڭدi باسىنان كەشiرگەن مۇحتار سياقتى دانا ادام سول كەزدە ءوزiن-ءوزi قالاي ۇستادى، قانداي پەندەشiلiك كەشتi, قانداي كوزقاراستا بولدى دەگەن سۇراقتار ەرiكسiز الدىڭدى ورايدى. شىندىعىندا دا نازارعا ەرiكسiز iلiگەرلiك، ورىندى قويىلعان ساۋال. بۇعان بiر سوزبەن مامiلە ايتۋ اعاتتىق. سول بiر الاساپىراننىڭ قالاي باستالعانىن، قاتەرلi داۋىلدىڭ قالاي تەز كۇش الىپ، ورتەڭگە قويعان ورتتەي قاۋلاعانىن مەملەكەتتiڭ iشكi-سىرتقى جاعدايىنان تىس قاراۋ مۇمكiن ەمەس. تروتسكيدiڭ جانە ونى جاقتاۋشىلاردىڭ تولىقتاي تالقاندالۋى ءستاليندى جەكە دارا كوسەمدiك دارەجەسىنە كوتەردى. قاتاڭ تارتiپكە نەگiزدەلگەن اكiمشiلiك قالىپتاستى. سونداي سالتاناتتى كەزدە «حالىق جاۋى» دەگەن ءسوز بۇلتتى كۇنگi نايزاعايداي اسەر ەتتi. فرانتسۋز قايراتكەرى بەنجامەن كونستاننىڭ:

«تەك ءبىر عانا ادامنىڭ باتىرلىعىمەن جەڭىسكە جەتكەن مەملەكەتتىڭ باقىتى ۇزاق بولمايدى، ءتىپتى، سول ادامنىڭ كومەگىمەن دە الىسقا بارا المايدى; وعان باس ءيۋدىڭ ءوزى اعاتتىققا سوقتىرادى»,- دەگەن ءسوزىنىڭ كەرى كەلدى.

جاڭا قوعامنىڭ ەكونوميكالىق-ساياسي جەتiستىكتەرi تەك ستاليننiڭ ەسiمiمەن بايلانىستىرىلدى. جەكە باسقا تابىنۋشىلىق اسقىنداپ بارىپ جازىقسىز جانداردى قۇزعا قۇلاتتى. شىندىعىندا دا بiر ادامنىڭ «قاتال ەركiنە» باعىنعان ۇلى مەملەكەتتiڭ iشكi ومiرiنە قاۋiپ ءتوندi. ال، كوسەمنىڭ ءوزىنىڭ ونى كورۋگە قۇلقى بولمادى. مۇمكiن، ادەيi كورگiسi كەلمەگەن بولۋى دا عاجاپ ەمەس.

بۇل «ناۋقاننىڭ» فاشيزمنiڭ باس كوتەرۋiنە بايلانىستى قىراعىلىق پەن ساقتىقتى، پاتريوتتىق سەزiمدi وياتۋعا پسيحولوگيالىق جاعىنان سەپتiگi تيگەنiمەن، سۇيiنiشiنەن گورi كۇيiنiشi باسىپ كەتتi. 1936 جىلدىڭ اياعىندا ورتالىق گازەتتەردە، زاۆود-فابريكالاردا، ترانسپورت سالاسىندا، جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر مەن اسكەري بولiمدەر اراسىندا «بۇلدiرۋشiلiك، ارانداتۋشىلىق، شپيوندىق» ارەكەتتەر جۇرگiزگەن بiر توپ ادامداردىڭ ۇستiنەن جۇرگiزiلگەن سوت iسi, سۇراق-جاۋاپتارى كۇن سايىن جاريالانىپ جاتتى. سوتسياليزمنiڭ قاس جاۋلارى رەتiندە حالىقتىڭ دەلەبەسiن قوزدىردى. كاسiپورىنداردا، كولحوز - سوۆحوزداردا، ارتەلدەردە ولاردى ايىپتاعان ماجiلiستەر ءوتتi. ۇكiم ايتتى. بiرتە-بiرتە ەكپiن الىپ، ءورiسiن كەڭەيتiپ، جالپى جۇرتشىلىقتىڭ اراسىنا ۇرەي، سەنiمسiزدiك تۋعىزدى. ەندi, سول حالىق جاۋلارىنىڭ تەگi قايدان شىقتى، ولار كiمدەر جانە ماقساتى نە ەدi دەگەن سۇراقتار تۋدى. ستالين وعان:

«سوۆەت مەملەكەتiنiڭ قۋات-كۇشiنiڭ ءوسۋi ءولiپ بارا جاتقان تاپتىڭ قالدىقتارىنىڭ قارسىلىعىن ورشiتە تۇسەتiندiگiن ەستە ۇستاۋ كەرەك. ولار ءولiپ بارا جاتقاندىقتان دا سوڭعى كۇندەرiندە جانتالاسىپ باعادى، ولار بiر بۇلتاقتان ەكiنشi بۇلتاققا كوشiپ، جۇرتشىلىقتىڭ ارتتا قالعان قاۋىمىن ۇگiتتەپ، ولاردى سوۆەت وكiمەتiنە قارسى قويۋعا ۇمتىلىپ، بۇرىنعىدان دا باتىل ازعىرۋعا كiرiسەدi. بۇرىنعى ادام دەگەن اتىنان ايىرىلعانداردىڭ سوۆەت وكiمەتiنە جاساماعان قاستاندىعى، جاپپاعان جالاسى جوق جانە كەرىتارتپاشىل ەلەمەنتتەردi بiرiكتiرiپ قارسى قويماعان ارەكەتi جوق. بۇرىنعى كونتررەۆوليۋتسيالىق وپپوزيتسيالىق ەلەمەنتتەردiڭ دە تiرiلiپ، جان بiتە باستاۋى مۇمكiن. بۇل، ارينە، قورقىنىشتى ەمەس. بiراق ەگەر بiز وسى ەلەمەنتتەردەن تەز ءارi ۇلكەن شىعىنسىز قۇتىلعىمىز كەلسە، وندا وسىنىڭ بارلىعىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك»,- دەپ جاۋاپ بەردi.

بۇل ءسوز سول كەزدە ءتىلدىڭ تيەگىنە اينالدى.

اسا قيىن ءارi كۇردەلi iشكi-سىرتقى ساياساتتىڭ پسيحولوگيالىق شيەلەنiسi شەگىنە جەتتى. «فاشيزم» باتىستان باس كوتەرiپ كەلە جاتتى. ول «جالماۋىز» ەۋروپا مەن افريكاداعى مەملەكەتتەردiڭ بiرiنەن سوڭ بiرiن جۇتىپ، سوناۋ امەريكا قۇرلىعىنا دا ارانىن اشتى. ال ونىڭ، ەرتە مە كەش پە، بەتiن بەرi بۇراتىنى - ەش كۇدiك تۋدىرمايتىن. الاپات اپاتتىڭ الدىنداعى قاربالاس - ۇلكەندi-كiشiلi الاساپىران، ارانداتۋلار تۋعىزاتىندىعى شىندىق. سونداي پسيحولوگيالىق شيەلەنiستi مۇقىم ەل، بارشا ادام، ستاليننiڭ ءوزi دە باسىنان كەشiردi. تروتسكيدiڭ پلاتفورماسىنىڭ تالقاندالۋى سەنiمدi كۇشەيتتi. فاشيستiك بارلاۋ ورىندارى دا قاراپ قالعان جوق. بارىن سالىپ، وقيعانى ۋشىقتىرا ءتۇستi. بۇل ادامداردىڭ بiر-بiرiنە كۇدiكپەن قاراۋىن تۋدىردى. جاۋدىڭ - «شىن حالىق جاۋى» ەكەندiگiن مويىنداتتى. قانىمەن، جان-تانiمەن بەرiلە ورناتىپ جاتقان قوعامعا دەگەن شەكسiز سۇيiسپەنشiلiك، كiرشiكسiز سەنiم - زاڭدى اشۋ-ىزا قوزدىردى. جەككورۋ، شىندىققا كۇمانسiز يلانۋ، فاشيزمنiڭ دۇشپاندىق قيمىلىنىڭ تۇپكi جاۋىزدىق جوسپارىن الدىن الا بiلۋ - حالىقتىڭ بەلگiلi بiر مولشەردە جۇيكەسiنە اسەر ەتتi جانە اقىل-وي پاراساتىن تۇمانداندىردى. اۋەلiدە بەلگiلi بiر ماقساتپەن جۇزەگە اسىرىلعان ارانداتۋ ارەكەتi بiرتە-بiرتە قاتەرلi «جالماۋىزعا» اينالدى. قىزعان تەمiر سۋىعانشا تالاي تاعدىر جازىقسىز جازالانىپ ۇلگەردi.

قازاقستان باسپاسوزiندەگi «حالىق جاۋلارىن» اشكەرەلەۋ قاقىنداعى العاشقى تەوريالىق ماقالانىڭ اۆتورى ت.جۇرگەنوۆ تە ءوزiنiڭ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتiنiڭ 1937 جىلعى 11 قاڭتارداعى «مادەنيەت مايدانىن تالقاندالعان ۇلتشىلدىقتىڭ قالدىقتارى مەن سارقىنشاقتارىنان تازارتايىق!» دەگەن ماقالاسىنا ستاليننiڭ جوعارىداعى ءسوزiن تىلگە تيەك ەتiپ الدى. ويلى، ەلiنە شىن جانى اشىعان، قازاق ونەرiن دامىتۋعا جانكەشتiلiكپەن ەڭبەك ەتكەن ازاماتتى جامانشىلىققا قيۋ - قيانات. ونىڭ ءوزi دە سول جىلى سول ناۋقاننىڭ العاشقى قۇربانىنىڭ بiرi بولدى. بارىنشا ءادiل پiكiر ايتۋعا ۇمتىلعان اۆتور ۇلتشىلدىقتى اشكەرەلەي كەلiپ:

«قازاق حالقىنىڭ «بولاشاعى جوق» دەگەن «يدەيانىڭ» نەگiزiن قالاۋشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بiرiنشi رەت پاتشا شپيونى رەتiندە باتىس قىتايعا بارىپ كەلگەندiگiن ەسكەرتە كەتەمiن»,- دەپ تە «سiلتەۋگە» ءماجبۇر بولدى.

ونەر، وقۋ اعارتۋ، مەكتەپ سالاسىنداعى «ۇلتشىل ادامداردى» سىناي كەلiپ:

«وتكەندi, قازاق حالقىنىڭ تاريحىن باعالاۋدا ۇلتشىل كوزقاراستاردى وتكiزiپ جiبەرۋ ءتاسiلi سوڭعى كەزگە دەيiن ورىن الىپ كەلدi. قازاق تەاترىنىڭ ساحناسىنان «حان كەنە» پەساسىن الىپ تاستاۋ تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ءدال وسى ماسەلە جونiندە اڭگiمەلەندi»,- دەپ استارلى تۇردە مۇحتاردى يشارا ەتتi.

Iلە يدەولوگيا، ونەر سالاسىنداعى قايراتكەرلەر «حالىق جاۋلارى» مەن «ۇلتشىلداردى» اشكەرەلەۋگە كوشتi. العاشقى ءۇش-ءتورت ايدا جالپىلاما، سيپاي قامشىلادى. بك(ب)پ قازاقستان ولكەلiك كوميتەتiنiڭ بيۋرو مۇشەسi, قازاق سسر-نiڭ حالىق اعارتۋ كوميسارى تەمiربەك جۇرگەنوۆتىڭ ماقالاسىنداعى «حان كەنە» جانە باسقا دا وقۋ اعارتۋ، ادەبيەتتانۋ، تەاتر ماسەلەلەرiنە بايلانىستى ايتىلعان سىندا مۇحتاردىڭ اتى اتالماسا دا، بەلگiلi بiر دارەجەدە استىرتىن ايىپ تاعىلدى. وعان مۇحتار ءوزارا سىن رەتiندە رەسمي تۇردە جاۋاپ بەرۋگە مiندەتتi ەدi. «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتiنiڭ 28 قاڭتار كۇنگi سانىندا جاريالانعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «جالماۋىز ءسوزسiز جانشىلادى!» دەگەن رەپليكاسى «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ 5 اقپان كۇنگi سانىندا «ساقتىق كۇشەيiپ، كورەگەندiك ارتسىن» دەگەن اتپەن اۋدارىلىپ باسىلدى. وندا ەشكiمنiڭ اتىن اتاپ، ءتۇسiن تۇستەمەيدi. گازەتتەردەگى «حالىق جاۋىن» اشكەرەلەگەن حابارلارعا سۇيەنiپ، جالپىلاي تiل قاتادى. بۇل ەكi رەپليكادان ونىڭ «تاريحي جاعدايدىڭ» ىرقىنا كونگەندiگi, مويىنسۇنعاندىعىن تانىلادى جانە سول كەزدەگi كوڭiل كۇيiنەن، ەلەگiزۋiنەن حابار دا بەرەدi.

القيسسا، بۇل ارادا ءسال تۇسiنiك بەرە كەتۋ قاجەت. ەكi گازەت تە «حالىق جاۋلارىنىڭ» اشكەرەلەنگەنiنە، ولاردىڭ قىلمىستارىن «مويىنداعانىنا» وراي ارنايى قوس بەت ۇيىمداستىرىپ، رەپليكا ورىس جانە قازاق تiلدەرiندە باسىلدى. سولارمەن بiرگە ون ءۇش ادامدى اتۋعا، قالعاندارىن باس ەركiنەن ايىرۋعا بۇيىرىلعان ۇكiم دە ورىن الدى. «حالىق جاۋلارىنا» قارسى «حالىقتىڭ نارازىلىعىن بiلدiرگەن» ءۇن قوسۋلاردان جازۋشىلار وداعى دا تىس قالمادى. قالامگەرلەردiڭ «ۇندەۋiنە» سەيفۋللين، مۇقانوۆ، جانسۇگiروۆ، اۋەزوۆ، وتەپوۆ، قاراتاەۆ، ورمانوۆ، تاجiباەۆ، جاروكوۆ قول قويدى. Iلياس، جاقان، وتەباي، قالماقان، تايىر ماقالا جازدى. «ساقتىق كۇشەيiپ، كورەگەندiك ارتسىن!» دەگەن مۇحتاردىڭ رەپليكاسى دا سوندا باسىلدى. مازمۇنى مىناداي:

«ساقتىق كۇشەيiپ، كورەگەندiك ارتسىن!

حالىق فولكلورى، ادام ۇرپاعىنا جاۋ بولعان جاۋىزدى جەتi باستى جالماۋىز دەگەن بەينەمەن سۋرەتتەپ ەدi. ەرتەدەگi ەسكiلiكتiڭ زامانىنداعى ادامعا قارسى تۇرعان قاراڭعى الەمنiڭ بارلىق سۇم، سوراقى بەلگiسiن بiر اراعا جيعان جيىنتىق-كەسكiن وسى بولاتىن. بۇل ەڭ جىرتقىش، جاۋىز، ەڭ ناس-سۇرقيا. وسىعان ۇقساعان ەكiنشi بiر كەسكiن بار. ول، شىن دۇنيە تۋىندىسى. مۇنى تاپقان زوولوگيا عىلىمى. بۇل سۇمىراي «قۇبىجىقتى» تەڭiز كەزگەن كەمەشiلەر كورiپ، اتىن سەگiز اياق - سپرۋت دەپ قويىپتى. ونىڭ ءوزi ادامعا ۇمتىلعاندا قايىس اياقتارىن بiرiنiڭ ارتىنان بiرiن جۇمساپ كەپ وراپ الماق بولادى. سول كەزدە ىلاي سۋدان، باتپاقتى شىڭىراۋدان سۇم جايىننىڭ باسى شىعىپ، ۇستاعان زاتىن جەمەككە ۇمتىلادى.

مiنە، وسىنداي لاس سۇمىرايلاردىڭ ارتى ءالi كۇنگە ارىلماعان ەكەن. بiراق ەندiگi كەسكiنi ەرتەگi دۇنيەسiندە ەمەس، ادام ورتاسىندا بوپ وتىر. ولار، مىنا بۇگiن تاريح سوتىنىڭ ۇكiمiمەن قارا تاڭبا باسىلىپ شىققان سۇرقيا جاۋلار. بۇلار دا جاڭا تاريح ادامىنا، گەروي ادامعا قارسى تۇرۋعا ويلاعان سپرۋت تۋىستاس، كەيiپتەستەرi سەكiلدi كوپ باستى دۇشپان.

فاشيستiك لاس-جاۋىز، وبىر قارىنمەن استاسقان الدەنەشە قۇزعىن باستىڭ اتتارى: تروتسكي، پياتاكوۆتار، نەشە ءتۇرلi «وڭ» مەن «سولدار»، ديۆەرسانت كونتررەۆوليۋتسياشىل ۇلتشىلدار. وسى جاۋىزداردىڭ قايىس اياقتارى، گەروي ادامنىڭ تۇتاسىپ بiتە قايناسقان بiر دەنەسiن، سوم دەنەسiن شىرماماق بولعان، ول قارا ءجۇزدi سۇمىراي جىرتقىشتار، ءادiل سوتتان ۇكiم الىپ قىرقىلا-قىرقىلا ۇرىلدى. جالماۋىزداردىڭ قالىپ قويعان ءار باسىنداعى وسىنداي قىر تاباندارىن ۇرىپ، تاپجىلدىرماي قيىپ ءتۇسiرiپ، قۇرتىپ وتىرۋ ءۇشiن الدە دە مىقتى ساقتىق كۇشەيiپ، كورەگەندiك ارتا ءتۇسسiن».

بۇل جولداردى مۇحتار ءوز ەركiمەن جازدى ما، جوق پا، ماسەلە وندا ەمەس. سەبەبi: «سەنiمسiز ادامنىڭ» ءتورت جارىم جىل بۇرىن عانا ءدال وسىنداي «جالماۋىزدىڭ» بiرەۋiنە سانالعان «حالىق جاۋىنىڭ» ايىپ ءسوز الۋى - جاۋاپقا تارتىلعانداردىڭ قىلمىسىنىڭ شىندىعىنا كوز جەتكiزەتiنiن، كۇدiككە ورىن قالدىرمايتىنىن ءباسپاسوز دە، باسقا ورىندار دا بiلدi. ۇسىنىستان باس تارتسا، سول ءوزى ايتقان «قىر تاباننان ۇرىپ، تاپجىلدىرماي قيىپ تۇسiرىلۋگە» ءتيىستى «جالماۋىزدىڭ قالىپ قويعان ءبىر باسى» ءوزىنىڭ باسى ەكەنىن مۇحتار انىق اڭعاردى. ول ءۇشiن اسقان كورەگەن بولۋدىڭ قاجەتi شامالى ەدi. ماسەلە «جالماۋىزدى جانشۋعا» باعىتتالعان قارا داۋىلدىڭ سۇراپىل كۇشiن، وراسان زور زاردابىن iشتەي سەزدi مە جوق پا، سول «جالماۋىزدىڭ» اۋزىنان ءوزiنiڭ دە جۇتىلىپ بارا جاتىپ، «دەر كەزiندە قيمىلداپ، ساقتىق پەن قىراعىلىق كورسەتكەن» ادال دا باتىل جانداردىڭ ارقاسىندا امان قالاتىنىن بولجاي الدى ما، جوق پا - گاپ وسىندا.

ءوزi تاۋىپ ايتقان تەڭەۋiنiڭ استارىن، كەيiنگi زاردابىن مۇحتاردىڭ بiلۋi مۇمكiن بە ەدi? بiلە تۇرىپ، ءوزiنiڭ باسىنا تونگەن قاۋiپتi ىسىرىپ تاستاۋ ءۇشiن الدىن الا قامدانعان ارەكەتi مە ەدi?

قالايدا «ەل امان، جۇرت تىنىشتا» جازىلعان «جالماۋىز ءسوزسiز جانشىلادى!»، «ساقتىق كۇشەيiپ، كورەگەندiك ارتسىن» اتتى شاعىن سوزدەر ماجبۇرلىكپەن جازىلعانى انىق. سەبەبi: 1936 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستاپ ل.سپەرينسكيدi, ۆ.ۆەگەردi, ۆ.ۆىسوتسكيدi, پ.زريدوۆسكيدى، ب.لاۆرەنتەۆتi, م.رەزەنكوۆتى، گ.فەدوروۆتى حالىق جاۋلارى دەپ تانىعان، بۇلiنشiلiك ارەكەتەرiمەن شۇعىلدانىپ، قىلمىس ۇستiندە ۇستالىندى دەپ جاريالانعان رادەكتiڭ، پياتاكوۆتىڭ، سوكولنيكوۆتىڭ، مۋرالوۆتىڭ، دروبينستiڭ ۇستiنەن جۇرگiزiلگەن سوت iسiنiڭ بارىسى، سۇراق-جاۋاپتارى، ولاردىڭ شاحتادا، ترانسپورت ورىندارىندا، اسكەري قىزمەتتە ءجۇرiپ iستەگەن ءوز قىلمىسىن مويىنداعان سوزدەرi بارلىق ءباسپاسوز اتاۋلىدا كۇندەلiكتi باسىلىپ تۇردى. بارا-بارا بۇكiل حالىقتىق ناۋقان الدى. «قىلمىستىلاردىڭ» دا قاتارى كوبەيە بەردi. مۇحتاردىڭ «جالماۋىز ءسوزسىز جانشىلادى!» دەگەن رەپليكاسى جاريالانعان بەتتەگi مىنا حات حالىقتىڭ توبىرلىق ساناسىن جەتكiزدi. وندا:

«بiز، الماتى وبلىسى كەگەن اۋدانىنداعى كيروۆ اتىنداعى ارتەلدiڭ كوللەكتيۆi ۇلى سوتسياليستiك وتانىمىزدىڭ ساتقىندارى - گەرمان فاشيزمi مەن جاپون يمپەرياليزمiنiڭ اگەنتتەرi رادەكتiڭ، سوكولنيكوۆتىڭ، سەرەبرياكوۆتىڭ، مۋرالوۆتىڭ، دروبينستىڭ كاپيتاليزم مەن كۋلاكتاردىڭ قۇلدىعىن قايتا ورناتۋعا تىرىسقان ارام ويلى پيعىلدارىن قارعىسپەن، جەككورiنiشپەن قابىلدايمىز. ولاردىڭ تاعىلىق، پاسىقتىق قىلمىستارى تۋرالى وقىعانىمىزدا جۇرەگiمiز ايتىپ جەتكiزگiسiز اشۋ-ىزاعا تولدى. بۇل قاسكۇنەمدەر سونداي قيىنشىلىقپەن قول جەتكiزگەن بiزدiڭ بارلىق قازىنامىزدى، تۋعان جەرiمiزدi, بايلىعىمىزدى تارتىپ الماق بولدى، ادام رەتiندە باقىتقا كەنەلتكەن كولحوزىمىزدى تارقاتپاق بولدى... مۇنداي وپاسىزدار مەن ساتقىندارعا تەك ءولiم جازاسى لايىقتى. بiزدiڭ سوۆەتتiك سوتىمىز ميلليونداعان سوۆەت حالقىنىڭ، ويانعان قازاقستاننىڭ ەڭبەكشiلەرiنiڭ بارلىق سۇرقيا ساتقىنداردى اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى تiلەگiن ەسكەرەدi دەپ سەنەمiز. بiز ءوزiمiزدiڭ ۇكiمەتiمiزدەن شەت ەل يتارشىلارى جiبەرiپ وتىرعان اگەنتتەر مەن شپيوندارعا قاتتى سوققى بەرۋ ءۇشiن، سونداي-اق الداعى ۋاقىتتاردا بiزدiڭ ەلiمiزگە ولاردىڭ تiمiسكiلەگەن مۇرنىن سۇققىزباۋىن وتiنەمiز. ەگەر وتانىمىزدى قورعاۋ قاجەت بولسا، بiزدiڭ ءبارiمiز دە قولىمىزعا قارۋ الىپ، جاۋعا قارسى تاسىعان سەلدەي ەكپiنمەن اتتانۋعا دايىنبىز!»,- دەپ جازىلعان.

بۇل حاتتىڭ مازمۇنىنان حالىقتىڭ «ايىپتىلارعا» دەگەن جەككورiنiشىنiڭ قانداي پاتريوتتىق سەزiممەن استاسىپ جاتقانىن، ەڭ قاسيەتتi ۇعىمدى - وتاندى ارانداتۋ قۇرالى رەتiندە پايدالانعانى اڭعارىلادى. قالاي دەگەنمەندە، «جەتi باستى جالماۋىزعا» جۇرتشىلىقتى كۇمانسiز سەندiرۋ ءۇشiن ادامنىڭ، ونىڭ iشiندە جاڭا قوعام ءۇشiن كۇرەسۋشiلەردiڭ نازiك تە وسال تۇسىن ءدال باسقان. ۇكiمدi حالىقتىڭ وزiنە شىعارتقان.

«قازاق ادەبيەتiنiڭ» 1937 جىلعى 18-قاڭتار كۇنگi سانىندا جاريالانعان قازاق كوركەم ادەبيەت باسپاسىنىڭ باستىعى راحىمجان جامانقۇلوۆتىڭ «قىراعىلىقتى كۇشەيتەيiك» اتتى ءۇن قوسۋىندا اۆتوردىڭ دۇشپاندى جاسىرىپ قالعانىن بەتiنە باسقان سىن شىقتى. وندا:

«قازاقستان سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ورگانى «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ بەتiنەن كەيدە شىن مانiندە تۇسiنiكسiز قۇبىلىستاردى بايقايسىڭ. بۇل جولعى ماسەلە ءوزارا سىن مەن جاپون يمپەرياليزمiنiڭ اگەنتi - كونتررەۆوليۋتسيالىق قازاق ۇلتشىلدىعىمەن كۇرەسۋ جولدارىنا بايلانىستى»،- دەلiنەدi دە ر.جامانقۇلوۆتىڭ «ادەبيەت ەنتسيكلوپەدياسىنداعى» الاشورداشىل حالىق جاۋلارىنىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى ماقالالاردى سىناعانى كەلتiرiلiپ: «بiزدiڭ بiر جولداس - جازۋشىمىز (؟!) ۇلتشىلدار قازاق حالقىنىڭ مۇددەسiن قورعايدى دەپ ايتۋى ارقىلى كونتررەۆوليۋتسيالىق پiكiر تاراتتى» - دەگەن جەرiنە شۇيiلە توقتالادى. جاقشا iشiندەگi لەپ جانە سۇراق بەلگiسiنiڭ قاتار قويىلۋى جانە «بۇدان ءارi اۆتور ادەبي جاتتىعۋ رەتiندە: «بiزدiڭ بiر جولداس - جازۋشىمىزدىڭ» ۇلتشىلداردىڭ قازاق حالقى الدىنداعى ەڭبەگiن دالەلدەۋگە ارنالعان سوزiنەن ءۇزiندi كەلتiرەدi»,- دەگەن قايتالاۋى ارقىلى ر.جامانقۇلوۆتى «جولداس-جازۋشىنىڭ» اتىن اتاماعانى ءۇشiن «حالىق جاۋىن جاسىردى» دەپ ايىپتايدى.

بۇل تەگiن كەتكەن جوق. ەڭ العاشقى «حالىق جاۋىنىڭ» لەگiنiڭ iشiندە باسپا ديرەكتورى ر.جامانقۇلوۆتىڭ ەسiمi ءجۇردi. شىندىعىندا دا الگى ەمەۋىرىن ەتىلگەن جازۋشى كiم ەدi?

ارينە، ناقتى كورسەتiلمەگەندiكتەن دە اتىن سەنiمدi تۇردە اتاي المايمىز. بiراق، ەمەۋرiنiنەن تانۋعا بولادى. سول كەزدە ادەبيەت سالاسىندا «ەسكiدەن قالعان ەسكiشiل» ەكi-ءۇش قانا جازۋشى ەڭبەك ەتەتiن. ونىڭ بiرi - مۇحتار. ودان وزگە ماعجان سياقتى «ەسكiشiل جازۋشىلارعا» ءوز پiكiرiن اشىق ايتاتىنداي ەركiندiك ءالi بەرiلە قويعان جوق بولاتىن. دەمەك، اقىلعا جۇگiنسەك «جولداس جازۋشىنىڭ» ورنىنا جازىلۋعا تيiستi جالعىز فاميليا قالادى. ول - اۋەزوۆ!.. ال گازەت رەداكتورىنىڭ اشىقتان اشىق مۇنى مەگزەي وتىرىپ، سول بەتكە مۇحتاردىڭ ءوز ماقالاسىن بەرۋi قالاي؟ مۇنىڭ استارى نە؟ تۇسiنiكتi دە، تۇسiنiكسiز دە.

مۇمكiن، مۇحتاردىڭ وزiنە دە جۇمباق كۇيiندە قالۋى عاجاپ ەمەس.

تۇسiنiكتi دەيتiن سەبەبiمiز، سودان ءتورت اي بۇرىن، ياعني، عابباس توعجانوۆتىڭ «اباي» اتتى مونوگرافيالىق كiتابىنا «كازپراۆدانىڭ» 1936 جىلدىڭ 22-قازان كۇنگى سانىندا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ابايدى الاشورداشىلار قاتارىنا قوسۋعا تىرىسىپ باققان» اتتى ماقالاسى باسىلعان. وندا جازۋشى ءوزiن-ءوزi سىناي كەلiپ:

«ۇلى پرولەتارلىق سوتسياليستiك رەۆوليۋتسياسىنان كەيiنگi سوۆەت وكiمەتiنiڭ قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسقانى بەلگiلi. وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ ءوزi دە «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتi» دەگەن كiتابىنا ستالين جولداستىڭ ۇلت تۋرالى انىقتاماسىن رەۆوليۋتسياعا دەيiنگi قازاق ءومiرiنiڭ شىندىعىنا جالاڭ تۇردە ورايلاستىرىپ كوپتەگەن قاتەلiكتەر جiبەردi. ول الاشوردا كوسەمدەرiنiڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەگi الاتىن ورىندارىن اسىرا باعالاپ، رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسقا دەيiنگi قازاق ومiرiندە ولاردىڭ ماڭىزى بولدى - دەپ ەسەپتەدi. تەك وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان كەيiن عانا قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسقانىن ول كەزدە تۇسiنبەدi»,- دەپ جازدى.

دەمەك، جوعارىداعى جات پiكiرلi «جاۋلاردىڭ» قاتارىنا عابباس توعجانوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دا قوسىلۋى مۇمكiن.

مۇحتار اتالمىش ەكi رەپليكانىڭ تۇپكi ماقساتى مەن زاردابىن بiلە تۇرىپ جازعان تۇستا قاندايدا بiر توپشىلاۋلاردى ساناعا سالىپ، ەكشەگەنى انىق. وعان Iلياس، ساكەن، بەيiمبەتتەردىڭ ۇستالعانىن ەستiگەندە: «مۇمكiن ەمەس. ولار اقتالادى. ويتكەنi ولاردىڭ ءومiرi ماعان قاراعاندا تازا، جارقىن ەمەس پە»،- دەپ تەمiرعالي نۇرتازينگە مۇڭىن شاعۋى كۋا. شىن تەبiرەنگەن كوڭiل-كۇيiنە قاراپ مۇحتار ارىنا كiر كەلتiرمەدi, بەتiنە شiركەۋ تۇسiرمەدi دەپ سەنەمiز.

ول ءوزiن وسىنداي الاساپىران كەزiندە قالاي ۇستاپتى؟

(جالعاسى بار)

Abai.kz