جانات احمادي. دۇربەلەڭ (جالعاسى)
ەكىنشى ءبولىم
«تاس تۇلەك»
ءبىرىنشى تاراۋ
1
شەرۋ كىسىلەرى ەندى قۇلجاعا جەتىپ، فۋجەنىڭ ۇيىنە تۇسكەن. قالماق جىگىتى فۋجە ءتۇن بويىنا كەرىمبەكتەردەن شەرۋدىڭ تالايدان بەرگى ءمان-جايىنا تولىق قانىعىپ بولدى. ارىزشىلار ەندىگى قاعازدى وسىنداعى «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسى» دەيتىن ايماقتىق ورىنعا بەرمەكشى. «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسىنىڭ سەكرەتارى - ۇرىمجىدە قىتايشا وقىعان قىزاي جىگىتى - مۇحابايمەن كەرىمبەكتىڭ بۇرىننان تانىستىعى بولعانمەن، ەكەۋىنىڭ انىق ىشتەي ۇعىستىق-بىلىستىگى جوق ەدى. كەرىمبەك وسى ءتۇنى سول احۋالدى مۇحابايعا قالاي جالعاستىرۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتكەندە، فۋجە ءدال وسىعان وراي كەلەرلىك كومەسكىلەۋ ءبىر جايدىڭ شەتىن ءبىلدىرىپ:
- سول مۇحاباي اعايىنىڭىزدىڭ ءسىزدىڭ ءوز باسىڭىزبەن جولىقسام دەپ جۇرگەن دە ءبىر ءمانىسى بار ءتارىزدى ەدى. سونداي ءبىر نارسەنى اڭعارىپ قالعان سياقتى ەم. نە ايتپاق ەكەن، بارا كورىڭىزشى...- دەگەن. الدە ءبىر شەتىندەۋ اۋجاي، سىڭايىن شالدىرعان.
ەكىنشى ءبولىم
«تاس تۇلەك»
ءبىرىنشى تاراۋ
1
شەرۋ كىسىلەرى ەندى قۇلجاعا جەتىپ، فۋجەنىڭ ۇيىنە تۇسكەن. قالماق جىگىتى فۋجە ءتۇن بويىنا كەرىمبەكتەردەن شەرۋدىڭ تالايدان بەرگى ءمان-جايىنا تولىق قانىعىپ بولدى. ارىزشىلار ەندىگى قاعازدى وسىنداعى «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسى» دەيتىن ايماقتىق ورىنعا بەرمەكشى. «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسىنىڭ سەكرەتارى - ۇرىمجىدە قىتايشا وقىعان قىزاي جىگىتى - مۇحابايمەن كەرىمبەكتىڭ بۇرىننان تانىستىعى بولعانمەن، ەكەۋىنىڭ انىق ىشتەي ۇعىستىق-بىلىستىگى جوق ەدى. كەرىمبەك وسى ءتۇنى سول احۋالدى مۇحابايعا قالاي جالعاستىرۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتكەندە، فۋجە ءدال وسىعان وراي كەلەرلىك كومەسكىلەۋ ءبىر جايدىڭ شەتىن ءبىلدىرىپ:
- سول مۇحاباي اعايىنىڭىزدىڭ ءسىزدىڭ ءوز باسىڭىزبەن جولىقسام دەپ جۇرگەن دە ءبىر ءمانىسى بار ءتارىزدى ەدى. سونداي ءبىر نارسەنى اڭعارىپ قالعان سياقتى ەم. نە ايتپاق ەكەن، بارا كورىڭىزشى...- دەگەن. الدە ءبىر شەتىندەۋ اۋجاي، سىڭايىن شالدىرعان.
«قىرعىز-قازاق ۇيىشماسى» قالانىڭ «نوعاي گورود» دەگەن باتىس بولىگى جاعىندا، كوشەسىندە قاتار وسكەن، سىڭسىعان، ءزاۋلىم شىنار، تەرەكتەرى بار، الما-باۋلى، جەمىس اعاش باقشالى، گۇلگە ورانعان قالانىڭ ەڭ ءبىر اسەم جاعى. ەرتەڭگى ساسكە شاعىندا قاڭىلتىرمەن شاتىرلاعان ۇزىنشا قاراعاي ۇيگە، كوشە بويىنداعى مول سايالى تەرەكتەرىنە ات بايلاپ، ون شاقتى كىسى كەپ تۇسە بەردى. ەڭ تۇپتەگى، اشىق تەرەزەسىنەن ءبىر ۇلكەن باۋ كورىنىپ تۇرعان كەڭ، جارىق بولمەگە ىركىلمەي ەنگەن ەل كىسىلەرىمەن مۇحاباي وتىرعان ورنىنان تۇرەگەپ امانداستى. تايلاقباي باستاعان ۇلكەندەرگە ول شىنايى اشىق شىرايمەن سالەم بەرىپ، قارسى جۇرىڭكىرەي كەپ تەگىس قول الىسىپ ۇشىراستى. «ءوزىم» دەگەن شات اجارمەن قىزعىن قارسى الىپ تۇرعانى اڭدالادى. ءىشىنارا بۇرىننان تانىستىعى بار شەرۋ كىسىلەرىنە ىزەتپەن تىك تۇرىپ، ورىن كورسەتىپ، ءوز ورىندىعىنا سوناڭ سوڭ بارىپ جايعاستى. ۇرىمجىدە وفيتسەرلەر دايارلايتىن «جۇڭ گۋان شو-شاۋ»* دەيتىن ەكى جىلدىق اسكەري مەكتەپتى ءبىتىرىپ، اعا لەيتەنانت دارەجەسىمەن كەلگەن، ءمۋنديرلى سارى الا قازاق وفيتسەرى وتىر. ەشنارسەگە توسىلىپ شەكتەلمەستەي پايىمشىل ەركىن نۇسقاسى ءبىر قاراعاننان تانىلاتىن: سۇڭعاق بويلى، بوتاكوز كەلگەن، سۇلۋ جىگىت كەرىمبەكتىڭ تىعىز ءبىر ءىس جايىمەن جۇرگەنىن جاڭا كىرىپ كەلە جاتقاننان-اق جازباي تانىعان. ءوزى ءبىر ۇلكەن سىر جونىمەن كەرىمبەكتى سىرتىنان كوبىرەك ەسكە الىپ، ونى انىق كەرەك ەتىپ جۇرگەن. بۇل ءۇشىن سونداي ادۋىندى ادام تاپ بۇلاي بەيساعات جۇرمەيتىنى بەلگىلى ەدى. ونىڭ جالپاق قىزايعا اتى شىققان كىسى ەكەنىن دە بىلەتىن.
اۋەلگى امان-سالەمنەن باسقا ەكى جاقتان ەل-جۇرت تىنىشتىعى سۇرالىپ، بولمە ءىشى ەندى از توقتالىپ قالعاندا، ۇزىن جايداق ورىندىقتىڭ بەرگى باسىندا تايلاقباي مەن قاتار وتىرعان كەرىمبەك:
- مىنا ءبىر قىرسىق شالعان، كەرتولعاۋ جۇمىسپەن رۋلى ەل سەرگەلدەڭ بوپ، كۇيزەۋگە ءتۇسىپ جۇرگەنىمىز! - دەپ مۇحابايدىڭ الدىنا بۇكتەۋىن جازعان قاعازىن ۇسىنا بەردى. ارىزدى سوزگە كەلمەي تەز ءيىلىپ العان مۇحاباي بار زەيىنىن سالىپ، ۇقىپتاپ وقىپ وتىرىپ قالدى. سالقىنداۋ قادالىپ، ىشتەن ءتۇيىلىپ وقىدى... قۇندىزداي جالتىلداعان قارا شاشىن ساۋساعىمەن ارتقا قايىرىپ قويسا قايتىپ قۇلاپ، توگىلىپ تۇسەدى. مۇنىڭ ىشىندە قازاقتىڭ قىتايعا ۇقساپ شاش قويعانىن ىشىنەن ءمىن ساناپ وتىرعان كىسىلەر دە بار-دى. مۇحاباي ارىزبەن انىقتاپ تانىسىپ، بارلىعىن دا تولىق، جەتىك تۇيسىنگەن اڭعارمەن:
- وندا ءبىز بۇل ىسكە جەڭىل قارامايىق... ءدىن نازاراتىمەن بىرلەسىپ قوزعاپ كورەيىك، - دەدى بىردەن-اق. ىسكەرلىگى شاپشاندىعىمەن بىرىگىپ تۇراتىن ادام سياقتى. كەرىمبەكتەر ويعا الىپ كەلگەن ءتۇيىندى بۇل دا ايتتى. ارىزدا «كۇرەدەن قاناعاتتانبادىق» دەگەن ءسوز بار. ول - سىنىعى وڭاي بىتپەيتىن مەرتىك. مۇحاباي سوزىنە جانە ونىڭ ىشتەي تەجەلىپ قالعانىنا قاراپ سونى ەسكە العان تايلاقباي ءتاۋىر جىگىتتى سۇيەمەلدەپ:
* جۇڭ گۋان شو-شاۋ - اسكەري مەكتەپ.
- ءيا، بۇل سىنىعىڭنىڭ ءوزى وتاشى-مەرتىكشىڭنەن باقايشاعى مايىسقان ەپتىك-ساقتىقتى عانا سۇرانادى، - دەگەن. مۇحاباي ەندى ىركىلمەي دەرەۋ ىسكە كىرىسۋدىڭ قامىن ويلادى. وسى كۇنى ءوزى بىرگە ءجۇرىپ، ءدىن باسقارماسىنداعى ءالىحان-تورەگە كەلدى. ءبىر ىلە ەمەس، ىلە، التاي، تارباعاتاي ايماقتارى بىرلەسكەندىك نازاراتىنىڭ باس نازارى - ءالىحان، تەگىندە، ءوزى بۇحارادان وقىعان: ەسكىشە، جاڭاشا، ساياساتقا جەتىك ادام بولاتىن. باداناداي ۇكى كوز كەلگەن، اقسۇرشا جۇزىنە قىسقالتاڭ كۇزەپ، مەدرەسە تارتىبىمەن دوڭگەلەنتىپ ساقال وسىرگەن، كورىكتى ادام. ول بار ءمان-جايدى ۇعىپ، مۇلگىپ تىڭداپ بولعان سوڭ، ءوز اتىنا جازىلعان ارىزعا تىركەپ ءدىن نازاراتىنىڭ تاڭباسىن اۋزىنا اكەپ ۇرلەپ باسىپ، «كۇرە شيان ءجىڭ ءفۋىنىڭ شيان-گونى ما شيانگونگە»** دەپ، ارابشا، بۇحار باسپاسىنىڭ سۇيكەك ۇلگىسىمەن سۇيرەتە جازىپ ءبىر بايلانىس - الاحا قاعاز بەردى. جۋاس قانا مايدا سيپاپ جازىلعان قاتىناستا: «قازاق قىزىن ۇكىمەت ادامى الىپ قاشۋ سەبەبى جەتە انىقتالىپ، قىزدىڭ وزدەرىنە قايتارىلىپ بەرۋىن ءدىن نازاراتىنىڭ شەشىمى كىشىلىكپەن تالاپ ەتەدى» - دەگەن. ءالىحان-تورە ءوزى كەرىمبەكپەن شامالاس، جاسى الپىستارداعى جانە بۇل ەكەۋىنىڭ بۇرىننان دا جاقسى تانىستىقتارى بار ادام بولسا دا وعان قاعازدى ۇستاتىپ جاتىپ، «قولىمنان كەلگەنى وسى» دەپ شىنىن ايتقان.
** كۇرە شيان ءجىڭ ءفۋىنىڭ شيان گونى - كۇرە ۇيەزدىك وكىمەتىنىڭ ويازى.
ءۇش ايماقتىڭ ءدىن نازاراتى دەيتىن داڭعاراداي اتى بار ورىننىڭ قولىنان قازىرگى كەزدە بار كەلەرى دە سول ەدى.
راس، وسى ءوتىنىشتىڭ ءوزى دە نازاراتتىڭ بۇرىنعى بەدەلى بولسا، سالماقتى ءسوز بولارى داۋسىز. وسىدان ون ءبىر جىل بۇرىن - 1933 جىلى شىڭجاندا شىڭ شى ساي العاش تاققا وتىرعاندا از ۇلتتاردىڭ وزگە ەركىندىك، وزگە «ۇقىق-تەڭدىگىندەي» ءدىن-نازاراتىنا دا ولشەۋلى جاقسى عۇمىر «سىيلاعان». بىراق ول شىڭجاڭ ۇكىمەتىن بيلەگەن شىڭ شى ءسايدىڭ ءوز بۋىنىن بەكىتىپ العانعا دەيىنگى ارالىق بولاتىن. ءبىر كۇرە ەمەس، كۇرەدەي ون شاقتى ۇيەزدىك وكىمەت كەلىپ باس شۇلعىناتىن قۇلجا گۋبەرنەلىك شتابىنىڭ وزىمەن جاسقانباي سويلەسەتىن ۇلكەن «ەرىك» بەرىپ قويعان. ءتىپتى، سول گۇبەرنە شتابىنىڭ وزىنەن دە قايتا-قايتا ادام كەلگىشتەپ، ءدىن نازاراتىنان «اقىل-كەڭەس» الىپ تۇرۋدى ۇمىتپايتىن. مەزگىل-مەزگىل ءدىن زاڭىنىڭ دا قاباعىن جاقسى باعىپ، كوڭىلىن جاڭىلماي اۋلاپ تۇراتىن. بىراق شىنايى ارەكەتتى شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ ورىنباسارى از ۇلت وكىلى، قوجانياز-قاجىمدى ۇستاپ كوزىن جويۋمەن باستاعان. «جاپونياعا التىن وتكىزەدى» دەگەن جەلەۋمەن از ۇلتتىڭ بەتكە ۇستاعان ەكى زيالى ادامى قوجانياز بەن داۋلەتكەلدىنى جويعاننان كەيىن كەلە-كەلە بۇل ولكەدەگى ايماقتاردىڭ بارلىعى دا وگەي قاباق وكتەمدىگىندە قالىپ بارا جاتتى.
وسىنداي تاعى ءبىر سابىرلى، قوڭىر مىنەز بايلانىس-الاحاسى ايماقتىق - «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسىنىڭ» اتىنان بەرىلدى. كەرىمبەك بۇل قاعازداردى تيگىزىپ الىسىمەن قايتپادى. مۇنان وزگە، باسقاشا ءبىر جاسىرىن جۇمىسپەن اينالىسىپ، ەكى-ءۇش كۇن وسىندا بولىپ قالدى...
بۇل ءىستى: كەرىمبەك، تايلاقباي، ماقسۇت، قارىمساقتار، ءوز قاسىنداعى بىرگە كەلگەن وزگە كىسىلەردەن دە جاسىرعان-دى. باستىعى ابدوللادان تارتىپ ەشكىم بىلگەن جوق. فۋجە استىرتىن بايلانىس جاساپ جۇرگەن اعايىندى اكبار-سەيىتتىڭ نىلقى لاستايىندا «تاس تۇلەك» اتتى جاسىرىن ۇيىمى بار. مۇشەلەرى نە بارى ون شاقتى ادامنان تۇراتىن قۇپيا شتاب. سودان فۋجە ارقىلى كەرىمبەك تە كوپتەن بەرى جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ حابار ءبىلىپ ءجۇرۋشى ادام. سونا ءبىر شاقتا، وتكەن كۇزدە كەرىمبەك قارىمساقتى فۋجەگە قاتىناستىرعاندا، وسى تۋراسىندا جىبەرىپ، استىرتىن ءتىل الدىرعان-دى. كەرىمبەككە كوشىرىلىپ جەتكەن تاڭجارىق حاتى قولىنا اۋەلدە وسى اكبار-سەيىتتەن تيگەن-تۇعىن.
فۋجە سول اكبار-سەيىتتىڭ ءبىر ادامى. بۇل جولى اكبار-سەيىت فۋجە ارقىلى كەرىمبەكتىڭ قۇلجاعا كەلگەن حابارىن العان. ءسويتىپ ولار قولما-قول وزدەرىنىڭ ءبىر كىسىسىن كەرىمبەككە سۋىت جىبەرگەن-ءدى. كەلگەن - شتاب ۇيىمىنىڭ ەڭ نانىمدى ادامى، تاتار جىگىتى - فاتيح. كەرىمبەكتى بۇرىن سىرتىنان دا كوپ ايتىپ، ولاردىڭ قۇلاعىنا قانىق ەتىپ جۇرگەن فۋجە وسى جولى ونى فاتيحپەن ماعىنالى تانىستىرىپ ۇلگەردى.
اكبار-سەيىت، فاتيحتار، فۋجەدەن شەرۋدى «ۇيىمشىل ەل» دەپ ەستيتىن. سونىمەن ەندى وسى شەرۋ رۋىنىڭ جەتەكشىسى - كەرىمبەك مىناداي شارۋامەن قينالىپ كەلگەندە، فۋجە اكبارلارعا تىزگىن ۇشىمەن ءوزى جەتىپ حابار ايتقان. فاتيحتىڭ مىنا كەلىسى وسىنداي كۇيگە بايلانىستى.
فاتيح، فۋجەلەر ارەكەتىنىڭ ءبىر تارماعى كۇرەدەگى ماڭعۇل ادامى ءلۇرىپ-لامانىڭ ۇيىندە بولعاندىقتان، بۇلار وسى جولعى ءبىر ۇلكەن سۇحباتتى سول كۇرەدە وتكىزبەك. وسىنداي ورايدا فۋجە مەنەن كەرىمبەككە فاتيح وسى جەردەن ەرەكشە ءبىر ءىس تاپسىرىپ قالدى. قازىر اكبار-سەيىت، فاتيحتار قۇرامىندا قۇلجادا تەك قانا وسى فۋجە باسقارعان «ماڭعۇل ۇيىشماسىنان» باسقا ەشبىر ۇلكەن ورىن جوق بولاتىن. از ۇلت مەكەمەلەرىنەن وسىدان وزگە ەشقانداي بەدەلدى ىرگە ءالى قولدارىنا ىلىكپەگەن. سوندىقتان ەندى ءساتى ءتۇسىپ، رەتى تابىلار بولسا. «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسىنان» سىر اۋلاپ كورىپ، قايتكەن كۇندە دە سونى ىشكە تارتاتىن مەزگىل جەتىپ ەدى. بۇگىن فاتيح قۇپيا شتابتا ءسوز بولعان ءوز جوسپار، تاپسىرماسى بويىنشا، فۋجە مەن كەرىمبەككە سونى اشىپ: ەكەۋىڭىز «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسىنىڭ «باستىعى» - مۇحابايدى اينالدىرىپ كورسەڭىزدەر قالاي بولار ەكەن؟ ەگەر ول تەزىرەك قولعا تۇسسە، ەڭ ءبىر ارقا تىرەپ، ەس قاتار كۇشىڭ سول بولار ەدى! - دەگەن.
فۋجە مەن مۇحابايدىڭ جاقسى تانىستىعى بار ادامدار. ايماق بويىنشا ايگىلى ەكى ۇلكەن ۇيىشمانىڭ ءبىر قالاداعى قىزمەتتەس ەكى باسشىسى ءبىر-بىرىمەن بىلىكتەس، جولداس تا ەدى. سول مۇحاباي فۋجە ەكەۋى مۇنان بۇرىن كەرىمبەك باسىنا بايلانىستى ءبىر جايدان قىزىقتى سىر قوزعاسقانى بار. شەرۋ ەلىنىڭ باسشىسى كەرىمبەك پەن فۋجە اراسىنىڭ جاقىن ەكەنىن بىلەتىن مۇحاباي كەرىمبەكتەگى ءوز باسىنىڭ ءبىر ۇلكەن شارۋاسى ءۇشىن سىر اشقان... ەندى بۇگىن جاڭاعىداي فاتيح تاپسىرىپ وتىرعان وتە ماعىنالى ىسكە سونىڭ بارلىعى ءوز-وزىنەن ويىسىپ، ۇيلەسكەلى جاتقان-دى. وسىلاي بار ءىستىڭ سايكەستەنۋىنە وراي فۋجە كەرىمبەكتى قاسىنا الىپ، سول مۇحابايعا تامان قيىستاپ ەرتىپ اكەلە جاتتى.
بۇلار كەلىپ ەسىكتەن كىرگەندە، مۇحاباي الدەنەگە ءۇمىتتى بولعان قاباقپەن ورنىنان ىرشىپ تۇرىپ، شۇعىل قارسى الدى.
2
وسى وتكەن كوكتەمدە مۇحاباي شەرۋدىڭ ەلى-جەرىن ارنايى كورە بارىپ، كەرىمبەك اۋىلىنا قوناق بولىپ قايتقان. بۇ كەلىسىنىڭ باسقاشا دا ءمانى بار-دى. كەرىمبەكتىڭ ءىنىسى احمادي زاڭگىنىڭ باسى بوس، ەل اۋزىنا ىلىنگەن قىزى بار ەكەنىن ەستىپ بارعان. مۇحابايدىڭ ەرتە كۇندە ايتتىرىپ قويىپ، اتا-اناسى اپەرگەن ايەلى دە بار.
سونىڭ ۇستىنە ەندى ءوزى تاڭداپ ءبىر قىز الماق نيەتى بوپ، و جەر بۇ جەردەن قىز جاقپاي جۇرگەن. سارىبۇلاقتاعى تورعاي رۋى مەن شەرۋ جەرى شالعاي ەلدەر بولسا دا، مىنا قىز ءجونىن مۇحاباي سول ءوز ەلىندە ەستىگەن. ول قىزعا دا جەر جاقااي، ءالى باسى اشىق وتىر دەسكەن.
سونىمەن ءوزى سىرتتان ءجايىن ۇعىنىپ بارىپ كورگەن بۇل قىزعا مۇحابايدىڭ كوڭىلى انىق تۇراقتاپ، بەكىپ قايتقان. بىراق ونىسىن ءالى ەشكىمگە ايتىپ، اشا الماعان. تەك، ءبىر عانا ءبىلدىرىپ جۇرگەن ادامى - وسى فۋجە بولىپ كەلگەن.
مۇحاباي كەرىمبەكتى انەكۇنى العاش كورگەندە وزدەرى ءىستى بوپ جۇرگەن سوڭ، ول ءجايلى ۇندەي الماي قالعان-دى. جاڭا فۋجە ەكەۋى كىرىپ كەلگەندە، ەندى سونىڭ ورايى بۇگىن تۋا ما دەپ قاتتى ءۇمىت ەتىپ ەدى. ۇشەۋى جاقسى امان-سالەممەن ءجاي سۇراسۋدان باستاپ كەڭ اڭگىمەلەستى. شەرۋدىڭ مىنا جاعدايلارى تۋرالى ءسوز قوزعاسىپ، ودان شىڭجاڭداعى از ساندى ۇلتتاردىڭ تاعدىرى سويلەندى. بارلىعىنىڭ دا كورىپ وتىرعان وسىنداي سان قيلى اۋىرتپالىق ەزگىسى ايتىلدى. وزبىر وكىمەت بۇعاۋىنان ەل باسىنا تۋعان كۇن ۇشەۋ ارا ورتاق پىكىر بولىڭقىراپ وتىردى. فۋجە مەن كەرىمبەك باستاپ وتىرعان سوزدەن مۇحاباي دا الشاق شىقپاي، بىرگە ماسليحات سالدى. ءبىر كەزدە كەرىمبەك پەن فۋجەنىڭ اكەلىپ وتىرعان نە اڭگىمەسى بارى دا تىڭدالارلىقتاي مەزگىل جەتىپ، مۇحاباي سونى ەستىگىسى كەلگەن سىڭاي بايقاتقاندا، فۋجە جىميىپ:
- ءبىز، كەكەڭ ەكەۋىمىز سەنىڭ وزىڭە ءبىر زور بۇيىمتاي تىلەۋمەن كەلىپ وتىرمىز! - دەپ ەدى، مۇحاباي ساق وتىرعان قالپىندا، التىن ءتىسى جارقىراپ كۇلىپ:
- بۇيىمتايدى سىزدەر عانا ايتا بەرمەي، ءبىز دە ايتايىق تا، بىزدەن دە حال-جاعدايات سۇراپ قويىڭىزدار! - دەدى.
كەرىمبەك:
- ءجون، كىسى ءدارۋى كىسىدە، - دەڭكىرەپ، مۇحابايدىڭ بىردەڭە ايتپاقشى بولعانىن بايىپپان اڭداپ، جول بەرىپ وتىرىپ قالدى.
مۇحاباي سوزگەر، الاشقا ايگىلى جىگىت. ايتارىن كەرىمبەكتىڭ شارۋاسىنان كەيىن قالدىرماي، ەندى وسى ارادا ايتىپ الماق بولىپ، اڭگىمەسىن سۋىرتپاقتاپ باستادى. وتكىردىڭ ەپشىلى ەكەنى بايقالادى.
- كەكە! جىگىت جۇرەگىنە سەنەدى دەيدى عوي، وسى... مىنا، فۋجە تامىرىڭىزدان رايىمدى جاسىرماي-اق ايتا بەرەيىن، سويتەيىن بە؟ ويىنداعىسىن جامان ادام ايتا المايدى دەيدى ەكەن، جاراماعان ءسوز بولسا قالا بەرەر... وعان ءسىز دە ايىپ ەتپەڭىز، جاقسى-اعا! - دەپ، مايىستىرىپ اكەلە جاتتى. جاۋدىراعان بوتا كوزىن ساعىمداندىرىپ، سىرتتاعى كوركەم باۋعا كوز تاستاپ قويىپ، ويىن اسىقپاي عانا ساباقتاپ سويلەپ وتىر.
- كەكەڭمەن كوڭىلىڭ، ءجۇرىسىڭ جاقىن عوي، دەپ بۇل بازىنامدى مىنا فۋجەگە دە ايتقان ەدىم. سول كىسىنىڭ قۇلاعىنا سال دەپ، كوپ نيەت قىپ تاپسىرىپ جۇرگەن ءۇمىتتى شارۋام بولاتىن. ادامدا تىلەك، مۇرات دەيتىن، كوڭىل دەيتىن اۋرەگەر قۇرعىر بار عوي. وتقا-سۋعا ءتۇسىرىپ، مەزگىلدەن ەرتە توزدىراتىن دا سول ەكەن. ادامدى تەگى قيىندىق مويىتا الماسا دا، ارمان مويىتاتىن كورىنەدى. سىزدەر تەڭدەسى جوق بۇيىمتاي اكەلگەن بولساڭىزدار، تاپ سول وزدەرىڭىزدىكىندەي ارزۋ-تىلەك مەندە دە بولىپ وتىر، - دەپ مايىن تامىزا كەلىپ:
- جازعا سالىم ءوز اۋىلدارىڭىزعا بارعاندا، سىزدەردىڭ ونەگەلى ورتاڭىز وسىرگەن ءبىر بالاڭىزعا نيەت اۋىپ قالىپ ەدى، - دەپ كەلگەندە كەرىمبەك سەزە بەردى...- ادامعا عارىپشىلىك تەك تارشىلىقتا عانا ەمەس، جۇرەكتى ەڭ ىستىق سوقتىراتىن، وسىنداي ءبىر ىزگى يگىلىك جولىندا دا تۇسەتىن كورىنەدى عوي. ارمان-الەكتى جاسىرعاندا مەنىڭ ءسوزىمدى كىم ايتىپ بەرەدى دەپ، ولەرمەن بولىپ، وتقا ءتۇسىپ وتىرعان جايىم بار ەدى، اقساقال!
مىنانداي سوزگە فۋجە از جىميىپ تومەن قاراپ تىمپيىپ وتىر ەكەن. كەرىمبەك بۇنىڭ وزىنەن جاۋاپ توسا قاراعان سۇلۋ جىگىتكە تاڭىرقاي وتىرىپ «ءار ءسوزىنىڭ ءوزى ءبىر قارالىق جاتىر-اۋ» دەگەندى ويلادى. وسىنداي ارالىق ساتتە مۇحاباي ءوز ايتارىن الىدە از جالعاپ:
- بۇل ءسوزدى جالاڭ اتتىڭ جالىندا، جالاڭ قىلىش جۇزىندە ايتا سالدى دەمەسسىز، ءبىر جاعى «ۇلكەنىم» دەپ سۇيەنىپ ايتقان ەركەلىگىم بولسىن. بۇيرىقتى كۇنى - بۇگىن، ءسىزدىڭ ءوز ديدارىڭىزعا ءىلتيپات ەتىپ ايتپاعىم، بىلدىرمەگىم وسى ەدى، - دەپ توقتادى. اشىق ءۇنى دە ماعىنالى، اسەرلى. كەسكىن قاباعىندا وزگەشە ءبىر دارا، بىتىمدىلىك تۇر. بۇل ءوزى كۇرەگە جاقىن ماڭداعى بەس-ساربۇلاق دەيتىن ءوڭىردى مەكەن عىپ جايلاعان قىزايدىڭ تورعاي رۋىنان شىققان جاس. ونىڭ اۋىلىن كەرىمبەك ءبىلۋشى ەدى. ءبىر دۇركىن قىرداعى سول ءوز ۇيىندە كوپ كىسىمەن قوناق بولعانى دا بار. مۇحابايدىڭ ۇيىندەگى ءوزى اۋرۋشاڭ، ەكى-ءۇش بالانىڭ اناسى بولىپ قالعان ايەلىنىڭ قولىنان ءدام تاتقان.
جىگىتتىڭ ەرىكسىز وي سالارلىق سوزىنەن سوڭ، كەرىمبەك توسىلىپ وتىردى دا:
- دۇرىس-اۋ، بالام. ءبىر قازاقتىڭ بالاسى سەندەي-اق، ءسوز تاپسىن!.. «سۇلۋعا سۇق، تاتۋعا ءتىل» دەگەن عوي، - دەپ قويىپ، از توقتادى. جىگىتتىڭ باسىنا ايتار ءوزىنىڭ دە وراسان ءوتىنىشى ويدا تۇرعاندىقتان، «سۇلۋعا سۇق بولسا، ەندەشە تاتۋعا ءتىل» دەيتىن جانە بار دەگەندى العىر ازاماتقا الدىن الا اڭعارتىپ ءوتتى. از ويلانا وتىرىپ:
- ءسوزىڭنىڭ ءبارى دە راس، ءبارى ءجون. بىراق ءارى قيىن، ءارى ءجون. قىردىڭ قىل قۇيرىقتىسىنا ەمەس، ەردىڭ قۇنىنا بىتەر سوزبەن تۇساۋ سالاسىڭ... سالىپ وتىرعان قولقاڭ وڭاي قولقا ەمەس. تەك جالعىز-اق قولقاڭنان ءسوزىڭ قيىن، سوزىڭنەن قولقاڭ قيىن بولىپ وتىر! - دەپ قايقالاقتاپ قالدى. استارى اسقاق، بەدەرى بەرىك، ءسوز تاستادى. ايتارىنىڭ اياعىن ءالى دە ءسال جالعادى. كۇلكى شىراي جات بوپ كەتكەن، ايبىندى كىسىگە مۇحاباي جالتاڭداپ قاراعاندا:
- سولاي دا بولسا كورەيىك ەندى... قىران ۇشپاس جەر بولماس، قىلىققا ادام تويماس... اۋىز ءدامدىنى، كوز ءارلىنى سۇيەدى، قاراعىم! ءبىر بالاما ورالسا ورالعان شىعار، سەنىڭ دە جاقسى تۋعان مەرەيىڭ. بىراق سوزىڭدەي بەكىمىڭ بولسىن، - دەپ اياعىن اۋىر تۇيگەن كەرىمبەك جاۋابىن توقتاتتى.
كەرىمبەكتىڭ قارسى تۇسىندا وتىرعان، جاسى وتىزدىڭ شاماسىنداعى كورىكتى قىزىل جىگىت فۋجە بار پىكىرى ءۇستى تومپاق، جىمسىق كوزىنىڭ اياسىندا ساقتالىپ تۇرعانداي سەزىلەتىن، تىمىرايعان جان. ول مۇحابايدىڭ دا، كەرىمبەكتىڭ دە ءسوز ماعىناسىن ىشىنەن انىق، ورەلى ۇعىنعان بويىمەن كىرپىگىن ارا-تۇرا لىپ ەتكىزىپ قاعىپ قويىپ، ۇندەمەي تىمپيىپ وتىر. ۇشەۋى از ءۇنسىز قالعاندا، كەرىمبەك قايتا ءبىر سويلەپ:
- شاما كەلسە، بەرەكە نەگە جامان بولسىن... جاۋىنگەر ەلىڭ ماقالداپ، «ساۋساق - جۇمساڭ جۇدىرىق، اشساڭ قىلدىرىق» دەيدى، - دەپ قويدى. ەندىگى باستايتىن اڭگىمەنىڭ نەگىزىن سالعان وسى ءسوز اۋقىمى. بىرىگەيىك دەمەكشى! وسىدان ءبىراز ۋاقىت وتكەندە، بۇلار كەرىمبەك پەن فۋجە كەلگەن جۇمىسقا دا جىلجىپ اۋىسىپ العان-دى. ۇشەۋىن ەندى انىق ۇزاق ۇستاعان اڭگىمەلەرى بۇگىنگى ەڭ العاشقى ءساتتىڭ وزىندە-اق، ءبىر ەت اسىمداي كەزگە كەتىپ، بارا-بارا جاسىرىن سىبىرعا كوشىپ، قۇپيا سويلەسىپ قالعان. وتارشىل وكىمەت ۇستەمدىگىندەگى ەل تاعدىرىن سويلەسكەندە، اتادان بالاعا ميراس بولىپ قالارلىق ناسىلدىك ەزگىگە قارسى سەرت تارازىسىنا تاس سالعان ءۇش ادام بولىپ تابىسقان.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
