(ناقليا جانە عاقليا تەرميندەرى بويىنشا تالداما)

«باتىس – ول باتىس،
شىعىس – ول شىعىس،
قوسىلماس قوس جاعالاۋ!»
جوزەف كيپلينگ،
اعىلشىن جازۋشىسى.

جارىق دۇنيەنىڭ قاي قۇبىلىسى بولماسىن، ءبارى دە ەكىجاقتى (كۇن-ءتۇن، ىستىق-سۋىق، ادىلەت-زۇلىمدىق، جاقسى-جامان، جان-ءتان، ءومىر-ءولىم ت.ب.). دەمەك، كوگىلدىر پلانەتا تۇرعىندارىنىڭ ەكى جاعالاۋدا بولۋى دا تابيعي زاڭدىلىق. كوزقاراسى، دۇنيەتانىمى، ءدىنى، ءتالىم-تاربيەسى ءھام ويلاۋ جۇيەسى بويىنشا ەكى بولەك الەم. باتىس عىلىمعا، شىعىس سەنىمگە كوبىرەك سۇيەنەدى (سانا دەڭگەيى دەگەن وسى). ءسويتىپ، ابايدىڭ باتىسى مەن شىعىسى دەگەن ماسەلەنىڭ شەشىمى رۋحانيات ورىسىنەن تابىلماقشى. تومەندە «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا ءۇڭىلدىم» دەپ ءوزى ايتقانداي، ەكى جاقتىڭ ابايعا ىقپالىن، سونداي-اق، ولاردىڭ ارا جىگى – شەكارا سىزىعىن ىزدەستىرىپ كورمەكپىز.

باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆ: «ابايدىڭ باتىسىنان شىعىسى باسىم، ول باتىسقا بارعاندا شىعىسقا ارقا سۇيەپ، ءوز ويىن سول تۇرعىدان ايتاتىن» دەدى. بىراق بۇل باعىتتا ىرگەلى جۇمىس بولمادى. ونىڭ سەبەپتەرى كوپ، اسىرەسە، كەشەگى كەڭەستىك تسەنزۋرا مەن وي-سانانى جاۋلاعان سولاقاي قاعيدا، سىرەسكەن ستەرەوتيپ مۇرسات بەرمەدى. حاكىمنىڭ باتىسى مەن شىعىسى دەپ جالپىلاما تۇردە عانا ايتىلىپ كەلگەن كۇردەلى ماسەلەنى جاڭاعى مۇحاڭ ايتقان باعىتتا زەرتتەپ-زەردەلەۋ ەندى عانا زامان تالابىنا اينالىپ وتىر.

ءسوزىمدى زەرتتەۋدىڭ مەتودولوگياسىنان باستايىن. عىلىم – اباي ەڭ كوپ قولدانعان تەرميننىڭ ءبىرى. عىلىمنىڭ سىرتقى ءھام ىشكى جاقتارى، سول سياقتى تانىمنىڭ دا سىرتقى (ناقليا) جانە ىشكى (عاقليا) اسپەكتىلەرى بار. الدىعا قويىلعان ماسەلەنى ناقليا مەن عاقليانى باسشىلىققا الا وتىرىپ قاراستىرۋ ۇتىمدى ءتاسىل دەگەن ويدامىن. نەگە دەسەڭىز، عالىمدىق باتىستىڭ، دۇنيەنىڭ ىشكى سىرىنا جۇيرىكتىك شىعىستىڭ ەنشىسى. ءبىرىنشىسى – جاھاندىق عىلىم-ءبىلىمنىڭ كىندىگى، ال ەكىنشىسى –  الەمدىك دانالىقتىڭ التىن بەسىگى (اۋليەلەر كوپ شىقتى) ەكەندىگى تالاس تۋدىرماسا كەرەك.

اباي: «حاكىم، عالىم اسىلدا ءبىر ءسوز، بىراق عاريفتا (تانىمدا) باسقالار ءدۇر» (38-ءسوز) دەيدى. ءجا، بۇدان نە ۇقتىق؟ اسىلدا (تۇبىندە) ءبىر ءسوز بولاتىنى، حاكىم دە، عالىم دا بەيمالىمدى ىزدەۋشىلەر، جۇمباقتى بىلمەككە قۇمارلار. بىرلىك وسى. جاقسى، ال تانىمدا نەگە «باسقالار ءدۇر»؟ سەبەبى، حاكىمگە – دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن (مەتافيزيكا), ال عالىمعا ونىڭ كورىنەتىن (فيزيكا) سىرى مۇرات. ءبىرى بولمىستى عاھلي كوزبەن (عاقليا), ەكىنشىسى زاتتىق (جاھلي) كوزبەن (ناقليا) تانىپ-بىلەدى. ەكى تانىم اراسىنداعى پرينتسيپتىك وزگەشەلىك وسى!

ناقليا حاقىندا اباي: «دۇنيەدە عىلىم زاھيري (سىرتقى) بار، ولار ايتىلمىشتاردى ناقليا دەپ تە ايتادى. بۇل ناقلياعا جۇيرىكتەر «عالىم» اتانادى» دەيدى. بۇل سوزدەن ۇعىلاتىنى – اقىل جانە حاۋاس (بەس سەزىم) ارقىلى نە نارسەنى تانىپ-ءبىلۋ مۇمكىن بولسا، سونىڭ ءبارى عىلىم زاھيري، ياعني ناقلياعا جاتادى. اباي اللا تاعالانىڭ ەسىمدەرىن دە «ناقليا دالەلىم» دەيدى. نەگە؟ سەبەبى، ەسىمدەر دە – ەس-اقىلدىڭ ءونىمى. اقىلى ولشەۋلى پەندەگە ولشەۋسىز جاراتۋشى يەنى تانىتۋدىڭ ءبىر ايلاسى.

سونىمەن، كۇللى جاراتىلىس قۇبىلىستارى، وعان قوسا، مورال، ەتيكا، ءدىني ۇگىت-ناسيحات، كوركەم ادەبيەت، كۇللى مادەني اعارتۋشىلىق ءبارى-ءبارى ناقليا دەلىنەتىنى انىقتالىپ وتىر. بۇل ماڭىزدى تۇجىرىم.

ەندى تەرمين «عاقليا»-عا كەلەيىك، ونىڭ ءجونى، ءمان-ماعىناسى دا وزگەرەك. عاقليا تەك جۇرەك سەزەتىن حاقيقات، ءدالدىسىن ايتساق، وعان اللانى جانە جاندى تانۋ عانا جاتادى. بۇل اۋليە مەن حاكىمگە عانا تيەسىلى تانىم.  اباي: «عيبرات كوزىمەن قاراعاندا، ەكەۋى دە (اۋليە مەن حاكىم) بىرىنەن ءبىرى كوپ جىراق كەتپەيدى. ونىڭ ءۇشىن ءاربىرىنىڭ سويلەۋى، ايتۋى باسقاشا بولسا دا، اللا تاعالانىڭ سۇڭعاتىنا قاراپ پىكىرلەمەكتىكتى ەكەۋى دە ايتتى» (38-ءسوز) دەيدى. تەزيستەگى كىلت ءسوز – «پىكىرلەمەكتىك» (مۇسىلمان ىلىمىندە «تافاككارۋ فيعلا يلاھي» دەيدى). ونىڭ ماعىناسى – قۇدايدىڭ ماحابباتىن، جاقسى ىستەرىن ويلانۋعا، جاراتۋشىعا جاقىنداپ، عاشىق بولۋعا سايادى.

بىراق اللا تاعالاعا جاقىنداۋعا – اقىل مەن حاۋاس (بەس سەزىم) جەتكىلىكسىز (سول سەبەپتى فيلوسوفتار مەن تەولوگ عالىمدار عاقليا جۇيرىكتەرى ەمەس). ونىڭ شارتى – قۇدايعا عاشىقتىق دەگەندى اباي بىلاي دەپ ۇقتىرعان: «اللا تاعالانىڭ پەندەسىن ماحاببات ۋا مارحاماتپەنەن جاراتقانىن ءبىلىپ، ماحابباتىنا ماحابباتپەنەن ەلجىرەمەكتى قۇداعا عاشىق بولدى دەيمىز. ...حيكمەت قۇداعا پەندە ءوز اقىلى جەتەرلىك قادىرىن بىلسەم دەگەن ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋشىلەرگە «حاكىم» دەپ ات قويدى». سوڭعى «ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋشى» ءسوزى – قۇدايمەن بايلانىستا بولۋشى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

عاقليا – جۇرەكتەن شىعاتىن ءىلىم ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. تىلسىمعا اقىل مەن حاۋاس شاراسىز، ونى كورەتىن – تەك جۇرەك كوزى. ابايدىڭ: «عالىمداردىڭ ناقلياسىمەنەن مۇسىلمان يمان تاقليدي (ەرىپ يمان كەلتىرۋ) قىلادى. حاكىمدەردىڭ عاقلياتىمەنەن جەتسە، يمان ياكيني (شىنايى سەنىم) بولادى» دەۋىندە وسى استار بار.

سونىمەن، وزدەرىڭىز دە بايقاپ وتىرسىزدار، اباي قولدانعان ناقليا جانە عاقليا تەرميندەرى بويىنشا باتىس پەن شىعىس الەمىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىن ساراپتادىق، ونىڭ تۇندىگىن تۇرۋگە كۇش سالدىق.  نەگىزى، عالىم سياقتى «اعارتۋشى» تەرمينى دە – ناقليا جۇيرىگى دەگەن ماندە (اعارتۋشىلىق – «قايتا ورلەۋ» داۋىرىندە ەۋروپادا پايدا بولعان قۇبىلىس. شىعىستا مۇنداي ۇعىم جوق. رۋحاني ۇستازدار اتى –   حافيز، شەيح، ءپىر، سوپى، اۋليە، حاكىم، دانىشپان، كەمەڭگەر دەلىنگەن). زەرتتەۋشىلىك مەتودولوگياسى جايلى ءسوزىمىز وسىمەن ءتامام.

ەندى ابايداعى باتىس جانە شىعىس بەلگىلەرىنە كەلەيىك.

باتىس بۇلاعىنا بولىس اباي قايتىپ باس قويدى، قانداي ءنار الدى؟ اۋەلى وسىعان ايالدايىق. 1878 جىلى 12 ايىپپەن ءىستى بولدى. ۇيقاماققا الىندى. العاش رەت قايعى ويلاتقان وسى وقيعا (كەيىننەن تابىلعان «جاڭا زاكون» ولەڭى ونىڭ ايداي ايعاعى). بىرەر جىل وتەر-وتپەستەن اباي «عىلىم ساراسىن تابادى». ەۋروپا قاينارىنان باس الماي، باتىس، ورىس ادەبيەتىنە قانىعادى. قارتتىق شاعىندا «كۇن شىعىسىم كۇن باتىس، كۇن باتىسىم كۇن شىعىس بولىپ كەتتى» دەگەنى –  وسى بەس جىلدى (1879–1883) ەسىنە الىپ ايتقانى. ويتكەنى، تاپ وسى جىلدار اباي باتىستان كوپ نارسەنى ۇيرەندى، ەلىكتەدى. اقىندىعىنا جانە ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىبىنا ەلەۋلى اسەر ەتكەنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى.

تانىمدىق تۇرعىدان قاراستىرساق، ويشىلدىڭ وي-سانا كوكجيەگى كەڭەيدى. قوعامدى قوزعاۋشى قۇدىرەت – عىلىم-ءبىلىم، سول ارقىلى ەۋروپا الەمدى بيلەپ-توستەپ وتىر. دەمەك، وتارلىق ەزگىدەن قۇتىلۋدىڭ جولى – عىلىم مەن ونەردى دامىتۋ. الەمنىڭ ادەبيەتىنەن ابايدىڭ كوڭىلىنە وسى سەنىمى نىق ورنىعادى. «قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ» وتكىر تىلىمەن مايدان اشادى. قازاق قوعامىنا سىرت كوزبەن قاراپ، مىڭمەن جالعىز الىسادى. وزىق ويلى بولۋى اۋەزوۆتىڭ سوزىنشە «قازاق ەلىنىڭ بارلىق سالت-سانا، ادەت قالپىنا قاتتى سىن كوزىمەن قاراۋدى تۋعىزادى».

قورىتا ايتقاندا، 1881-1890 جىلدارى اباي شىعارماشىلىعى ناقليا اياسىندا، ويلاۋ جۇيەسىندە – عالىمدىعى باسىم. وقىمىستى ويشىل اقىن ناداندىقتى اياۋسىز تۇيرەدى. قالىڭ ەلى قازاعىن عىلىم مەن ونەرگە شاقىرعان ءۇنى پوەزياسىن كوكتەي وتەدى. جىرلارىنىڭ تاقىرىپتارى سان الۋان، وعان اندەرىن قوسىڭىز. ەڭ باستىسى، ادامدى ەمەس، ءوزى ايتقانداي، زاماندى تۇزەتپەككە نيەتتەندى. وسى ايتىلعاندار، ءوزىمنىڭ بىلۋىمشە، اعارتۋشىلىقتىڭ، ياعني باتىس بەلگىسى باسىمدىعىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلدەرى.

بىراق، ابايدىڭ باتىس پەن ورىس ادەبيەتىنەن ءسۇزىپ العانى – مازمۇن ەمەس، سىرتقى فورما عانا. ماسەلەن، 1882-1883 جىلدارى پۋشكينگە ەلىكتەپ جازعان ەكى پوەماسىنىڭ دا («ءازىمنىڭ اڭگىمەسى»، «ماسعۇت») سيۋجەتى شىعىستىق. ءار يدەيانى اقىل سۇزگىسىنەن وتكىزۋ، ءوزىنىڭ وي قازانىندا قورىتۋ اقىن ماشىعى. ايتالىق، سەمەيدەگى جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ورىس دوستارى ءوز يدەياسىنا قانشا تارتسا دا، اباي قۇلاعان جوق. اعارتۋشى ابايدىڭ اقىلشى اعا رەتىندە ايتقان بارشا وسيەت، ناسيحاتىنىڭ وزەگى – قازاقى  كۇپىنى كيگەن مۇسىلماندىق شىعىستىڭ دۇنيەتانىمى. مۇحاڭ: «اباي باتىسقا بارعاندا شىعىسقا ارقا سۇيەدى» دەپ ابايدىڭ  اعارتۋشىلىق قىزمەتىنىڭ وسى ەرەكشەلىگىن ءدوپ باسادى.

بۇل ماسەلەگە نەگە توقتالدىق؟ سەبەبى بۇگىنگى قازاق قوعامىنا باتپانداپ كىرگەن «ورىسقۇلدىق» دەرتىن ابايعا تاڭۋشىلىق جيىلەپ كەتتى. كەيبىر بلوگەر ازاماتتار بولمايتىن نارسەنى ايتىپ ەلدى دۇرلىكتىرۋدە. جاستارعا ابايدىڭ ءاربىر الەۋمەتتىك ولەڭى وتارشىل جۇيەگە سوققى، وعان قارسى اتقان وعى ء(بىر «سەگىز اياقتىڭ» ءوزى نەگە تۇرادى) ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك. «ابايدى رۋحاني اكە دەپ تانىعان» (س.مۇقانوۆ) الاش ارىستارى نەلىكتەن باستارىن بايگەگە تىكتى؟ ۇلتىن ءسۇيۋدى، ۇلتشىل بولۋدى ابايدان ۇيرەنگەنىن ايتۋ كەرەك. ۇستازدار قاۋىمى جاس بۋىندى وسى باعىتتا باۋلىسا، انا تىلىنەن بەزگەن ورىسقۇلدىق پەن ۇلتسىزدىق حالىمىزگە دانا ابايدى ارالاستىرۋعا، كىنا ارتۋعا ەشكىمنىڭ ار-ۇياتى جىبەرمەس ەدى دەگەن پىكىردەمىن.

ابايدىڭ باتىسىنا جاساعان شولۋىمىز وسىمەن ءتامام. ونان شىعار قورىتىندى: 1881-1890 جىلدارى اباي بارلىق ازيا ەلدەرىنىڭ زيالىلارى سياقتى مىلتىقسىز مايدانعا ارالاستى. وتارلىق قامىتىن كيگەن حالقىن جارىققا، عىلىم مەن ونەرگە جەتەلەپ باقتى. وسى ايتىلعان اعارتۋشىلىق كەزەڭىندە اقىندىعىنا عالىمدىعى قوسىلعان اباي قازاق ادەبيەتى كلاسسيگى بيىگىنە شىقتى. مۇسىلمان ءپالساپاسى بويىنشا بۇل كەزەڭ شاريعات دەلىنەتىن، ءىلىم-ءبىلىم جيناۋ ساتىسى، ياعني كەمەلدىكتىڭ اۋەلگى باسپالداعى بولىپ تابىلادى. ەندى شىعىس قاينارىنا ويىسايىق.

*  *  *

ابايدىڭ شىعىسى 1891-1902 جىلدار ارالىعى ەكەندىگى كامىل. نەگە دەسەڭىز، شىعارماشىلىعىنىڭ مازمۇنى، تاقىرىبى تانىماستاي وزگەرىسكە تۇسەدى. عاقليا – جانتانۋ ءىلىمى دەدىك. 1891 جىلى قولعا العان قارا سوزدەر مۇراسىنا ابايدىڭ «عاقليا» دەپ ات قويعانى كوپ جايدى اڭعارتادى. ءفاني مەن باقيدىڭ اراسىن ءبولىپ تۇرعان تىلسىم پەردەسى بار.  كىم ونى ءسال دە بولسا تۇرە السا، سول كىسى كەمەڭگەر. جان جوق دەپ نەمەسە وي-ساناسى ناقليا شەڭبەرىندە قالىپ ۇمىتىلعان عالىمدار قانشاما دەسەڭىزشى. ال، جان تۋرالى ايتقان حاكىمدەر ءالى كۇنگە ادامزاتپەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى. ماسەلەن، ەجەلگى گرەك ويشىلدارىنىڭ، ولاردىڭ جان تۋرالى ءىلىمىن ءتان بيلەمەي جان بيلەسىن دەپ («كامىل ادام» تەورياسى سونىڭ ايعاعى) دامىتا جالعاستىرعان مۇسىلمان ويشىلدارىنىڭ ءسوزى مىڭ جىل جۇرسە دە ءدامى كەتكەن جوق. ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ عاقلياتىنىڭ كۇشىن وسىدان-اق بايقاي بەرىڭىز.

وزىڭمەن كۇرەس – جان بارىنا سەنىم، جۇرەكتى تازالاۋ قيىننىڭ قيىنى.  1891-1893 جىلدارى جازىلعان «مەنسىنبەۋشى ەدىم ناداندى»، «نە ىزدەيسىڭ، كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ؟»، «جۇرەگىم، ويباي، سوقپا ەندى!»، «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم» سەكىلدى ولەڭدەرى ابايدىڭ زور قينالىسىنىڭ كۋاسى. سول سياقتى، قارا سوزدەرىنەن دە (مۇرسەيىت كوشىرمەسىندەگى رەت سانىمەن ساراپتاساق) اۆتوردىڭ قاراپايىمنان كۇردەلىگە قاراي بىرتىندەپ ساتىلاعانى اڭعارىلىپ وتىرادى.

«مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا» دەپ ءوزى ايتقان ابايدىڭ جۇمباعى شىعىسىندا تۇنعانى ءشۇباسىز. ءبىز وزگەسىنە (حاكىمنىڭ كىتاپحاناسى، ارالاسقان ورتاسى، رۋحاني ىزدەنىسىنىڭ باعىتى جانە ت.ب.) مويىن بۇرماي-اق، تەك شىعىس باسىمدىعى دەگەنگە ءۇش دالەلدى كەلتىرۋمەن عانا شەكتەلمەكپىز.

ءبىرىنشىسى، «عاقليا» اتتى قارا سوزدەر مۇراسى. 1891-1897 جىلدارى جازىلعان، قىرىق سوزدەن قۇرالعان العاشقى  قاراسوزدەر كىتابىنا اۆتور «عاقليا» دەپ ات قويادى (زاماندى ەمەس، ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىن تۇزەتۋ ماڭىزدى دەگەن تىڭ پاراديگماعا ويىسقانىنىڭ ءبىر بەلگىسى). ناقليانىڭ سوڭى، عاقليانىڭ باسى، مۇسىلمانشا ايتساق، تاريقات جولىنا قادام باسۋى.  جاڭا كەزەڭ نەسىمەنەن ەرەكشە؟ بۇرىندارى اباي ادام بويىنداعى ۇنامسىز، دۇشپان مىنەزدەردى سىناسا، ەندىگى ماقساتى –  ولاردىڭ ءتۇپ سەبەبىن ىزدەپ، قۇتىلۋ جولىن تابۋ. وسىلايشا كەمەڭگەر ءتۇپ سەبەپ – جان مەن ءتاننىڭ تالاسى، ادام ءومىرىنىڭ ماعىناسى جان ۇستەمدىگى، ماحاببات پەن تاتۋلىق دەگەن يلاھي زاڭداردى اشادى. «عاقليا» كىتابىن پەندەنىڭ باقىتتى بولۋ، بولماۋ شارتى –  جۇرەك تازالىعىندا، قۇدايدى تانۋ دەڭگەيىندە دەگەن يدەيا كوكتەي وتەدى.

«اباي قازاقتى قورلاپتى، سورلى ەتىپتى» دەسكەن سابازدار بار. سولار ءۇشىن ايتايىن، سەزىمنىڭ جاقسىسى دا (ماحاببات، ادىلەت، جومارتتىق ت.ب.), جامانى دا (قاتىگەزدىك، ەرىنشەكتىك، كورەالماۋشىلىق ت.ب.) اداممەن بىرگە جاراتىلعان. سول سياقتى «ءوسۋىڭ، تويۋىڭ، اشىعۋىڭ، قايعىڭ، قازاڭ، دەنە ءبىتىمىڭ، شىققان جەرىڭ، بارماق جەرىڭ – ءبارى بىردەي» (34-ءسوز). دەمەك، نەمىس، كارىس، مەيلى، قىتاي بول، اباي سىناعان ءمىن، مىنەزدەر بۇكىل ادامزاتقا ورتاق. تۇزەلگىڭ كەلە مە، جان ەكەنىڭدى ءبىل! ايتپەسە جوق. ابايدىڭ اسىل مۇراتى، ارمانى وسىنى جەتكىزۋ.

مىنە، قارا سوزدەر مازمۇنىن جاس بۋىنعا وسى ايتىلعان «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز» دەگەن تانىمدىق بيىكتەن تۇسىندىرسەك قۇبا-قۇپ.

ابايدىڭ شىعىسى باسىمدىعىنا كەلەسى دالەلىمىز – «تولىق ادام» تانىمى. باتىستا مۇنداي ءىلىمنىڭ ءىزى دە جوق. شىعىستا الىمساقتان بار، ول ورتا عاسىرلاردا «ينساني ءال-كاميل» (كامىل ادام) ءىلىمى بولىپ قالىپتاستى. اباي تولىق ادام تانىمىن 1894-1897 جىلدار ويلاستىرعانىن ايتا وتىرايىق. وعان دالەل – «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك»، بۇل ولەڭ 1888 جىلعى ەمەس، دۇرىسى – 1894, «اسەمپاز بولما ارنەگە»، «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق، مالدان باسقا»، «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە»، «كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان»، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» دەگەن ولەڭدەرى. بۇل تۋىندىلاردى سۋفيستىك كوزقاراس بارشىلىق. دەسەك تە، ابايدىڭ تولىق ادامى سۋفيستىك كامىل ادامنان وزگەرەك. ونىڭ كوشىرمەسى ەمەس. تەكسەرىپ كورۋگە ءسوز ۇزارادى.

كەلەسى دالەلىمىز – ابايدىڭ «تاسديق»  (قازىرگى 38-ءشى قاراسوز) اتتى ەكىنشى قولجازبا كىتابى. ول 1898-1902 جىلدارى جازىلعان دانالىق تراكتات. ارابتىڭ «تاسديق» ءسوزى تۇپكى حاقيقاتتى ءبىلۋ، اشۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. تراكتاتتا اباي اشقان الەمدىك جاڭالىق كوپ. بىراق جاڭالىق يدەيالار قايدان، حاكىم قانداي كوزدەرگە سۇيەنگەن دەپ ىزدەستىرۋ بەكەرشىلىك. سەنسەڭىز، «تاسديق» كىتابىندا وزگەدەن الىنعان ەشتەڭە دە جوق، ءاربىر تەزيسى جۇرەگى تازارعان ادامعا عارىشتان كەلەتىن ءبىلىم (مۇنى مۇسىلمان ىلىمىندە «يلحام» دەيدى). مۇحتار اۋەزوۆ اباي ءنار العان ءۇش بۇلاقتى ايشىقتاپ بەرگەن بولسا، ەندى وعان ءتورتىنشى قاينار – يلحامدى  قوسقان ءجون، ونسىز ابايدىڭ شىعىسى  تۇگەلدەنبەك ەمەس. بۇرىن دا ەسكەرتتىك، قازىر دە ايتايىن، «تاسديق» – بۇكىل ادامزاتتىق قۇندىلىق.  سوندىقتان ونى 38-ءشى قاراسوز دەمەي، ءتول اتاۋىمەن بولەك جاريالاۋ، عىلىمي تۇسىنىكتەمە بەرۋ اۋاداي قاجەتتىلىك.

ابايدىڭ شىعىسى ءتۇبىرلى، تەرەڭ تامىرلى دەۋىمىزگە ءۇش ايعاق وسىلار.

حاكىم ءار قايناردان نەنى الدى، ەكى جاقتىڭ مەجەسى، جىگى قاي جىلدار دەگەن ساۋالعا قاتىستى وي-پىكىرلەرىمىز وسىلار.  بۇل باعىتتاعى ىزدەنىستەر – ويشىل ەۆوليۋتسياسىن ساتى-ساتىلاپ انىقتاۋعا جانە اباي جۇمباعىن اشۋعا جول سالۋىمەن ماڭىزدى دەگەن ويدامىن.

ءتۇيىن. جاھاندانۋ زامانى جەتىپ، باتىس ەكسپانسياسى قارقىنداپ-اق تۇر. قول جەتكىزگەن ونەرى مەن عىلىمي-تەحنيكالىق تابىستارى عاجاپ. بىراق وسال تۇسى – سىرتقى عىلىم، پراگماتيكالىق تانىم تىم جۇگەنسىز شارىقتادى، ال ىشكى ءىلىم (جاراتۋشى يە بار جانە ادام جانى جوعالمايدى دەگەن سەنىم دەپ وقىڭىز) تومەنگە قۇلدىرادى. جارىقتىق الەكەڭ (بوكەيحان): «ەۋروپانىڭ مادەنيەتى ونەرىندە عانا، وزدەرى ءالى حايۋاندىق ساپارىنان قايتقان جوق» دەپ وتكەن عاسىردا-اق ەسكەرتكەن ەكەن. ىشكى ىلىمگە «ميستيكا»  دەپ ات قويعان (بۇل جان جوق دەگەن ءسوز) الەمنىڭ ۇزاق شابۋى نەعايبىل، ويتكەنى،  «سىرتقا قاسيەت بىتپەيدى» (اباي). تەك پايدا، قارىن قامى دەگەن وزىمشىلدىك، تانگە بيلەتكەن  زاتشىلدىق كوزقاراس (ماتەرياليزم)  ۇستەم جەردە دۇنيە ويران بولماق. جەكە ادامنىڭ، قوعامنىڭ سورى قايناماق. مىنە، كوز الدىمىزدا رەسەي فەدەراتسياسى ورعا قۇلادى، مات بولدى. ول – باتىس وركەنيەتىنىڭ ءونىمى، اجىراماس بولشەگى عوي. ايتپاعىم، قازاق ەلى ءوزىنىڭ تۋرا جولىن تابۋى كەرەك. اداسپاي تابۋدىڭ شارتى – اباي، شاكارىم سىندى رۋحاني ۇستازدارعا قۇلاق اسۋعا، ساياساتتى قۋا بەرمەي، ىشكى دۇنيەگە ء(تىل، ءدىل) كوبىرەك كوڭىل بولۋگە تىرەلەدى دەگەن ويدامىن.

اسان وماروۆ

Abai.kz