ءۇشىنشى تاراۋ

1

 

كەرىمبەك اۋىلى بيىل ءتور جايلاۋعا كوشە الماي، باياعى قونىستارىندا وتىرىپ قالدى.

ساسكە مەزگىلىندە كەرىمبەك ءوزىنىڭ ءىنىسى احمادي ەكەۋى اۋىلدىڭ باس جاعىندا قاراعاي تۇبىندەگى قالىڭ كوك مايسالى كىشكەنە تاقيا توبەشىكتىڭ باسىندا وڭاشا جولىعىپ، ەكەۋارا سويلەسىپ وتىر ەدى. بۇلار ۇيگە تايلاقباي باستاپ كەپ تۇسكەن ءبىر توپ ۇلكەندەردى كورسە دە، ورىندارىنان تاپجىلماي بوگەلىپ وتىر. اناداعى مۇحاباي ايتقان قىز وسى احمادي ءۇيىنىڭ تۇڭعىشى بولاتىن. ايەل ۇستىنە ايتتىرۋعا سۇراتقان قىز ون سەگىز جاسقا بيىل تولعان. مۇحاباي موينىنا سالماق قىپ ارتقان سول سىردى كەرىمبەك - ءىنىسى احماديگە وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن بىلدىرگەن. اۋەلى قۇلاق قاعىس ەتىپ ايتقان-دى. احمادي بۇل شارۋانى ءوز ىشىنەن لايىقسىزداۋ كورگەن. بۇرىن كەرىمبەكتەي اعا بەتىنە قارسى كەلمەگەن جايى بار-دى. انكەجاننىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان بەس ۇلدىڭ ەڭ ۇلكەنى - كەرىمبەك بولعاندا كەنجەسى - احمادي. سوندىقتان ول جولى، جاسى ۇلكەن اعا الدىنان ءۇنسىز كەتىپ، ۇيىمەن بارىپ اقىلداسۋعا ەرىكسىزدەنگەن. بىراق بۇل ءىس قىز اكەسىن اياۋسىز سەندەلتىپ، كوڭىلىنە مۇزداي تيگەن سوققى بولىپ ەدى... بۇل اڭگىمەنى ەڭ اۋەلى قىزدىڭ شەشەسى ەستىگەن جەردە وت باسقانداي ىرشىپ تۇسكەن.

ءۇشىنشى تاراۋ

1

 

كەرىمبەك اۋىلى بيىل ءتور جايلاۋعا كوشە الماي، باياعى قونىستارىندا وتىرىپ قالدى.

ساسكە مەزگىلىندە كەرىمبەك ءوزىنىڭ ءىنىسى احمادي ەكەۋى اۋىلدىڭ باس جاعىندا قاراعاي تۇبىندەگى قالىڭ كوك مايسالى كىشكەنە تاقيا توبەشىكتىڭ باسىندا وڭاشا جولىعىپ، ەكەۋارا سويلەسىپ وتىر ەدى. بۇلار ۇيگە تايلاقباي باستاپ كەپ تۇسكەن ءبىر توپ ۇلكەندەردى كورسە دە، ورىندارىنان تاپجىلماي بوگەلىپ وتىر. اناداعى مۇحاباي ايتقان قىز وسى احمادي ءۇيىنىڭ تۇڭعىشى بولاتىن. ايەل ۇستىنە ايتتىرۋعا سۇراتقان قىز ون سەگىز جاسقا بيىل تولعان. مۇحاباي موينىنا سالماق قىپ ارتقان سول سىردى كەرىمبەك - ءىنىسى احماديگە وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن بىلدىرگەن. اۋەلى قۇلاق قاعىس ەتىپ ايتقان-دى. احمادي بۇل شارۋانى ءوز ىشىنەن لايىقسىزداۋ كورگەن. بۇرىن كەرىمبەكتەي اعا بەتىنە قارسى كەلمەگەن جايى بار-دى. انكەجاننىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان بەس ۇلدىڭ ەڭ ۇلكەنى - كەرىمبەك بولعاندا كەنجەسى - احمادي. سوندىقتان ول جولى، جاسى ۇلكەن اعا الدىنان ءۇنسىز كەتىپ، ۇيىمەن بارىپ اقىلداسۋعا ەرىكسىزدەنگەن. بىراق بۇل ءىس قىز اكەسىن اياۋسىز سەندەلتىپ، كوڭىلىنە مۇزداي تيگەن سوققى بولىپ ەدى... بۇل اڭگىمەنى ەڭ اۋەلى قىزدىڭ شەشەسى ەستىگەن جەردە وت باسقانداي ىرشىپ تۇسكەن.

ەرىنىڭ بەتىنە قاراپ ءالى كۇنگە ءبىر اۋىز قارسىلىق ءسوز ايتىپ كورمەگەن، وت باسىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان بەينەتشەڭ ايەل كەرىمبەكتەي جولى ۇلكەن، جاقسى قايناعانىڭ الدىنان دا قيا باسىپ وتپەگەن. قايتا، سىرتىنان سۇيىنىشپەن قادىرلەپ، جاقىندىعىن ءاردايىم شىن كىشىلىكپەن ماقتانىش تۇتىپ، ءوز ىشىنەن ونى تىرەك كورە سۇيەنىپ جۇرەتىن كەلىنى. مىنا ءسوزدى ەستىگەندە ول ءوزىنىڭ سونداي جازىقسىز باسىمەن شىر-شىر قاعىپ:

- قۇداي ماعان زارلا دەگەن ەكەن عوي! جاقسى بوپ ءجۇرىپ ءبىر كۇندە ءبىر-اق جىلا، سورلا دەگەن ەكەن عوي! الاقانعا سالىپ الپەشتەپ ءوسىرىپ كەلىپ، ەندى جالعىز كۇندە قاق باسقا تاياقپەن ۇرعانداي بىرەۋگە ايەل ۇستىنە بار دەپ ايتۋعا، بۇ قۋ تىلىنگىر بەت قايتىپ شىدايدى! قۋ اۋىز قايتىپ كانا بارادى! كۇلكىڭنەن ءبىر كۇندە ءبىر-اق ايىرىل، قۋرا دەپ پە ەدى ماعان، جاراتقان! - دەپ بەزەكتەگەن.

سونى ەستىگەلى الدىمەن قىزعا ايتۋدان بۇرىن انا بايقۇس، ءتىپتى ءوز باسىمەن الەك بولعانداي كۇيدە قالعان. ايەل اتانىپ، بالاعا شەشە بولعان انالىق ومىرىندەگى ەڭ قيىن تۇيىققا قاماعان ۋايىمىن شەككەن. بۇعان سۇيەنىش، اقىلداس بولىپ وسكەن تۇڭعىش پەرزەنتى. سول قىزدىڭ ءوزى بۇل مەزەتتە شەشەسىنە نە بولعانىن بىلە الماي شۇعىل تاڭىرقاي باستاپ ەدى. كەنەت وزگەرىپ، ءوز-وزىنەن كۇرت ءتۇسىپ، دامىل الماي كۇرسىنە جىلايتىن كۇيگە ۇشىراعان شەشەسىنەن بۇل سىردى قىز ءوزى دە نەشە قايتا سۇراپ ايتقىزا الماپ ەدى. سونداي كەزدىڭ بىرىندە قىز تاعى قادالىپ:

- وسىنشا ساعان نە بولدى، بايقۇس-اۋ؟ ايتساڭشى، تەگى! - دەگەندە دە:

- سورلى، نەسىن سۇرايسىڭ، سورلى! - دەپ قانا قويعان. اقىرى، كەشە ءۇشىنشى كۇنگە جەتكەندە، ىمىرت مەزگىلىندە، وڭاشا ۇيدە وتىرىپ، اناسى سول اقتورە دەگەن قىزعا بار جايدى شاراسىزدىق سابىرعا جەڭدىرىپ، امالسىز اشقان بولاتىن. شەشەسى ەندى ءوز ەرىنىڭ دە حال-جاعدايىن لاجسىز ەسكەرىپ، قىزىنا وقيعانىڭ ارعى تۇپكى ءمانجايىنان جاعالاتا ۇعىندىرىپ ءسوزىن باستاعان. بىراق قىز العاش ەستىگەن جەردە قاتتى ۇركىپ قاراپ قالدى دا، سونان ارى باستان-اياق ءتۇسى قاشا، سىلەيىپ تىڭداپ، قىلپ ەتپەي قۋارىپ وتىرىپ قالعان. بۇل ساتتە ول ءوزىن اتا-انا ەمەس، بەينە ەرتەگىلەردەگى ءبىر جىلاندار اسىراپ، باعىپ كەلگەندەي اسا جاتباۋىر، ۇعىمسىز كۇيدە قالعان-دى...

قوڭىر كولەڭكەلى بەيۋا قوينىندا اق ءجۇزى ۋ جۇتقانداي وڭىپ، مىناۋ ءسوزدىڭ سۇرقىنان بار جان-تانىمەن شوشىنعانداي ۇركە ءتۇڭىلىپ كەتكەن. تەگىندە، بۇل ءوزى اكە-شەشە قاباعىن قارشاداي جاس كۇنىنەن قالت ەتكىزبەي باعىپ، تانىپ سول اتا-انا كوڭىلىن كىشكەنتايىنان اڭعارىپ، ايالاپ وسكەن بالا ەدى. اسىرەسە، شەك-پەردەلى اكە شىرايىن ءوزىنىڭ بالالىق تازا، تالداي قالپىمەن ۇعىپ، سەزىپ ەرجەتكەن. تۋعان ۇياسىندا اتا-اناعا بايلانىستى ءار نارسەنى ءوز ىشىمەن وسىرە، كوركەيتە ويلاپ، گۇلدەندىرىپ وتىراتىن انىق قيماس پەرزەنتتەرى بولاتىن. تۋىلىستاعى سەزىمتال مىنەزىمەن ۇستامدى، اتا-انا الدىندا سوزگە ءۇيىر بولماي، ۇندەمەي ءوسىپ كەلە جاتقان.

ول شەشەسىنەن جاڭاعى ءسوزدى، وتە وقىس كورىنگەن حاباردى ەستىگەندە، باستاعى وتىرعان قالپىنان وزگە قيمىل، نە باسقاداي وعاش قۇبىلىس كورسەتكەن جوق. كوزگە جاس كەلتىرىپ جىلامادى دا. تەك ءبىر ەستى قايراتپەن ءتۇسى اقشىل تارتا، قۋارىپ، تاستاي قاتىپ وتىرىپ كەلىپ، شەشە ءسوزى اياقتاپ توقتاعان جەردە عانا بەينە ءتۇس كورگەندەي، قالىڭ، ۇزىن كىرپىكتەرى تىزىلە قادالىپ:

- وسى راس پا! مەنى، شىنىمەن-اق، بىرەۋدىڭ ايەلى ۇستىنە بۇيىرا الا ما ەكەن؟ مەن ونان دا ءابيىر-باعام بارىندا، وسى ۋاقىتقا دەيىن جاقسى ولىممەن نەگە ولمەدىم! باسە، باسە!.. قۇرىعىر جۇرەك... ءوزى دە سەزۋشى ەدى! - دەپ ىشتەگى سور نازاسىن وسىنداي عانا بار دۇنيە ءبىر باسىنا قۇلاپ تۇسكەن قاسىرەتتى سوزبەن شىعارا، ءتۇسى وزگەرىپ بارا جاتتى. ءتۇس-ەلەستەي ءبىر قيال جارىسىپ، قاتىپ وتىرىپ قالدى. بۇل تۇستا ءوڭى كوكشىل-سۇرعىلت تارتقان. «اپىر-اي، بۇنى ەستىگەنشە ءولىپ-اق قالسامشى! كوڭىلىمدى ءوز قالپىندا بۇزباي الىپ كەتكەن بولسامشى! ءوزىنىڭ بۇرىنعى قىمبات، قاسيەتتى كۇيىمەن اكەتكەن بولسامشى، عارىپ باسىم! وي، ءتاۋبا-اي ءومىردىڭ ءوزى وسىنداي، ءبىر تيىنعا تۇرماس، سونشالىق ءنارسىز نارسە مە ەدى؟ وسىنشالىق قۇنسىز، وپاسىز با ەدى! جۇرەگىمدى سۋىق تەمىردەي قارىپ كەتتى-اۋ! بۇزىلدى-اۋ، قايران جۇرەك! ەندى قايتا وسىلاردى اتا-انا دەپ جاقسى كورە الامىن با، جوق پا؟! ءاي، بىلمەيمىن، ءتۇڭىلىپ تىندىم-اۋ دەيمىن! قيا الماي وتىرىپ تۇڭىلەم، بەيباق باسىم! بار بويىم تۇرشىگىپ ۇرەي بوپ كەتتى عوي! وزەگىمە ءوز قولىممەن قۇرت تۇسىردىڭدەر... سول جەپ تىنباي، ءاي، قويماس-اۋ!» - دەگەن سۋىق قايعىلى ويدى ويلاي، بۋىلىپ كەلىپ، ەندى تالىقسىعانداي كەنەت قىستىعا ەگىلىپ، بۇيىرىنەن سولقىلداپ شەشەسىنە قاراي قۇلاي بەرگەن...

ءاحماديدىڭ كەرىمبەكتەي اعا الدىندا مىنا كەپ وتىرىسى وسىنداي كۇيدەن سوڭعى حال بولاتىن. سونىڭ بارشاسىن ەستىپ، ۇعىپ، ءارى ونى ۋايىمدى كوڭىلمەن ءتۇسىنىپ، ءبىلىپ كەلگەن كەلىس كەرىمبەك تەگىندە بۇل ءىنىسىنىڭ قاباعىمەن كوبىرەك ساناسۋشى ەدى.

احمادي بولسا كوپ سويلەمەيتىن مىنەزى اۋىر ادام. بار نارسەگە سىرتىمەن ءۇنسىز كونگەندەي بولىپ جۇرگەنىندە، ار جاعىندا تالاي قابات ويى، سىرى جاتاتىن جەكە جان سياقتى كىسى ەدى. باردى ىشكە ساقتاپ، ۇزاق ءۇنسىز اكەتە بەرەتىن.

وسىنداي ەكى اكەنىڭ قاسىنا جاياۋ اياڭداپ ماقسۇت كەلگەندە، شاعىن دەنەلى، سالقىن وتتى سارى قوڭىر كوزى بولجامدى قاباق استىنان ويعا باتىپ، احمادي قالپاعىن ەڭكەيتىپ كيىپ، تومەن قاراپ وتىر ەكەن.

ارالارىنا ءبىر-ەكى ادىمداي جەر سالىپ وتىرعان بويلارىندا:

- ...قىز سەندەردىكى ەكەن-اۋ، ءا! سونىڭ ۋايىمىن سەندەردەن مەن كەم تارتادى ەكەم-اۋ، بىلۋلەرىڭ شە؟ - دەپ كەيىگەن ۇنمەن كەرىمبەك سويلەپ وتىر: - سەندەرگە باتىپ وزگەگە تاپ سونداي جان اۋىرتىپ باتپايتىندىقتان كەلىپ، ايتىپ وتىر دەمەكسىڭدەر عوي. ءوز كوڭىلىمشە مەنى بۇنىڭ ەشقايسىسى شەتكە قاعىپ، بولە الماس دەپ ايدالادان توياتتاپ جۇرسەم، سونداعى اكە-بالا سەن ەكەۋىڭ بولعان ەكەنسىڭ عوي! سەنىڭ قامىڭ دەپ، سەنىڭ كۇنىڭ دەپ مەن ءجۇرمىن! زامان قاي زامان!.. جاۋ قولىندا جىلاپ كەتكەن انا گۇلنازىم كىم سەندەرگە! ول تۇرماق ءوز باسىمىز قۇربان بوپ كەتپەسىنە كوزىڭ جەتتى مە؟ كەشە تۋعان ءبىر شارانا قىز ءۇشىن كۇڭىرەنەم دەپ، جالعىز اۋىز سوزىمىزگە زار بولارسىڭدار، ءالى! - دەپ كەلگەندە ءىنىسىنىڭ امالسىز ەكى ويلى بولىپ قالعانى بايقالدى. كەرىمبەك سويلەي ءتۇستى: - سونىڭ ءبارىن ۇعىندىرىپ، قاتىن-بالا دەگەنگە ايتا تۇسەدى ەكەن دەسە، ءبىر جاعىمىزعا سۇيەۋ بولعاننىڭ ورنىنا الدىمەن وزدەرىڭ مورىپ كۇيرەيسىڭ... ول ادامدى ايەلى بار دەمەسىن. تىرجىق قىزعا مىرجىق كۇيەۋ تولىپ جاتىر. ادامنىڭ دا ادامى بار. ونىمەن ءبىر كۇنگى سۇحباتىڭ زات تانىماس جامانمەن وتكىزگەن مىڭ كۇنگى بىقسىق كۇنىڭنەن ارتىق. «جاماننىڭ جانىندا جاتقانشا، جاقسىنىڭ اياعىندا جات»، - دەپ نەگە ايتقان؟

تاڭداي ءسۇتى كەپپەگەن بالا-شاعا دەگەن ءوز باسىنان ارتىلىپ، كىمنىڭ جاي-جاعدايىن شەشىپ ويلاپ ءبىلۋشى ەدى؟ نەنىڭ قادىرى مەن قىمباتىنا جەتەدى؟ ولاي ەمەس، بار-بار نارسە امالداساڭ، لاجداساڭ سوندا بولادى. بالا مەن قاتىننىڭ ءشاينام-ءشاينام اقىلىنا سالىپ قايدا بارماقسىڭ؟ ءبىر بالانىڭ كوڭىلىنە قارايىن دەسەڭ، قىرۋار ءىسىڭ قاراڭ قالعالى تۇر. ەرتەڭ وسى وتىرعان بالالارىمنىڭ دا باسى «قالسا قازى، ولسە شەيىت» دەپ كونەم! ەلدىكتەن اجىراعاننان گورى بوزداقتان اجىرا! سوعىسقا بالا بەرەم دە، ءبىرى ولسە ءبىرى قالادى دەپ كونەم. «جىبەك كيگەن ءبوز كيمەي باسىلمايدى» دەگەن. قيماسىڭا دا، قىمباتىڭا دا قاراي المايسىڭ. اسپان بيىك، جەر دۇلەي، زارىڭدى كىم ۇعادى! بالاقتاعى ۋايىمعا مىنا كۇنىمدەگى مەنى ساتپا! ەركىڭە بي بولىپ، «اتا» ورنىڭمەن ءتىلىڭدى العىز! سەن اياساڭ، سەنى اكەم ەدى دەپ ول دا اياسىن! ءبىزدى اياسىن! - دەي كەلىپ كەرىمبەك ءسوزدى ءبىتىردى. اكەسىنىڭ ءوزى دە قايىسىپ وتىرىپ سويلەگەنىن ماقسۇت باستان-اياق بايقادى. بىراق ايتار ءسوز قالدىرمادى. اعايىن ورتاسىنىڭ وڭايلىقپەن شەشىلە قويماس وسىنداي اۋىر سوزىنە ءىنىسىنىڭ بۋىنىن بەكىتە ءتۇسۋ ءۇشىن سىلتاۋ ايتار ورىن قويماي سويلەگەن.

ماقسۇت اكەسى قوزعاعان قيسىندى قانشا ءجون كورسە دە، اقتورەنىڭ باسىن بۇل قولقاعا ءوز ىشىنەن قيا المادى. اكەلەردىڭ عانا ەمەس، مۇنىڭ دا جانىنا انىق باتاتىن اڭگىمە شىعىپ وتىر. اقتورە ماقسۇتتىڭ بار اۋىلداعى قارىنداستارىنىڭ ىشىندە ەڭ ءبىر جاقسى كورەتىن تۋىسى. ونى بىرەۋگە ايەل ۇستىنە بەرىلەدى دەگەن ءسوز وزگەدەن بۇرىن، شىنتۋايتتاپ كەلسە، ماقسۇتقا باتار ەدى.

ول اقتورەنىڭ مىنەزدىلىگىمەن قوسا، اسىرەسە، وڭدىلىگى ءۇشىن جازىقتى بوپ، الدە كىمگە قاتىن ۇستىنە كەتە بارۋىنا استە، قيا الماس باۋىرى بولاتىن. ءۇش ۇيىقتاسا ويىندا جوق نارسەسى! اقتورە جايلى ەلگە اڭىز بولىپ تاراعان، ونىڭ داڭقىن دالەلدەرلىك ءبىر اڭگىمە بار-دى. اقتورەگە سىرتىنان ىنتىق، اتى قىزايعا ءمالىم جاس سەرى ابات تورەنىڭ «عاشىق-ناما» دەگەن ۇزاق عازال-جىرىندا:

 

«باس بىلمەي ارانداتتىڭ جاۋ-نەسىبەم،

ءبىر قىزدىڭ ولەر بولدىم اۋرەسىمەن!..

مەرت بولماي اقتورەدەن نەگە ايىرىلام،

ۇشقان قۇس كەتە المايتىن ساۋلەسىنەن»، -

 

دەيتىن اقتورە وسى. جالپاق ەلگە سول تاراپ جەتكەن. كەيدە الگى جىردى جاستار جاعىندا اسىرەسە قىز ءسۇيىپ، عاشىق بولۋشىلار قاۋەسەت، اڭگىمە ەتىپ، انگە قوسىپ تا ايتاتىن ادەت بار-تۇعىن. تەگىن دە، جاس كۇنىندە جەڭگەلەرى «اقتورە» اتاندىرعان جيدەگۇل قىزدىڭ اۋىزعا ىلىنەر ءوڭدى ەكەنى ماڭايداعى ەلگە تاراعان.

ماقسۇت بۇل اڭگىمەنى انەگۇنى قۇلجادا ەستىمەگەنىنە وكىندى. قازىرگى ويىندا اقتورەنى توقالدىققا سۇراتىپ وتىرعان سول مۇحاباي كوزىنە كورىنسە، ودان زور وتىنىشپەن تىلەر ەدى. سانالى جىگىتتەن ءتىپتى ادامنىڭ باسىنا «جاردەم» دەپ-اق، جالىنىشتى تىلەكپەن وتىنەر ەدى. ال بۇل ارادا ەندىگى ءسوز بەتى شەشىلمەۋگە اينالىپتى. ءوز باسى داۋلى ماقسۇت بۇل جونىندە اكەگە ءبىر اۋىز ەشنارسە ايتا الماق ەمەس... جانە «قۇراستىرىپ ايتسا كۇلدىكى ءجون، بىرىكتىرىپ ايتسا بيدىكى ءجون» بولىپ وتىر. قىز دا، قىزدىڭ اناسى دا، كەرىمبەك تە، ونىڭ ءىنىسى - احمادي دە، انا جاقتا مۇحاباي دا، ارقايسىسى ءوزدى-وزىنە ءتان سىرلارىن اعىتادى. ءارى وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، بىرىنەن ءبىرىنىڭ ايتقانى ۇتىمدى، ۇستەم شىعادى. ءبىتىمسىز. احمادي از وتىردى دا:

- ايتىلماي جاتقان ءسوز جوق. ءبارىن دە ءبىلدى. بىراق، «اتالى بالا ءبىر-ءبىر پاتشا» دەگەن وسى ەكەن. زارىن تىڭداساڭ، ونىڭ دا كوڭىلى ءبىر پاتشا. ارزان جاعىنا ءوزىن قيىپ، ايىرباس ەتكىسىز ازار باسى بار ەكەن، دەي وتىرىپ: - بارسىن! بارسىن! نازا-شەرى بولسا بارىمىزگە تەڭ بولسىن دا، كەتە بارسىن! جالعىز-اق، باۋىر ەتتەي تۋعان اكە، قۋ اكە مەن تۇرعاندا، ءىشى-باۋىرى كىمگە قارايۋشى ەدى؟ - دەگەنىندە كوزىنىڭ ءبىر-ەكى تامشى جاسى ءۇزىلىپ جەرگە ءتۇستى.

 

بۇلار وسى بويدا باعانا كىسىلەر تۇسكەن شەتكى كوناق ۇيگە كەلىپ كىرگەن-ءدى. قوناقتار ءار جايدان اڭگىمە قوزعاپ ازىراق وتىرعان سوڭ، قارىمساقتان اۋسىناقىن جايى سۇرالعاندا، ول قويىن قالتاسىنان قاعاز الىپ، كەرىمبەككە بەردى، بىلتىر «قىز بەيىتى» كەزەڭىنەن اسىپ بارىپ قايتقان بەلەكتەي جايلاۋىنداعى تايماس رۋىنىڭ «ساپپاس-اۋسىناقىن» اتانعان ادامىنا قارىمساق بيىل مىنە، جانە ءبىر بارىپ كەلگەن-ءدى. كەرىمبەكپەن ءتىل بايلانىسى بار اۋسىناقىن بىلتىردان بەرى التايعا قاتىناسىپ جۇرگەن... سالت اتقا ايشىلىق جول كەلەتىن «ات جەتپەس» دەيتىن الىسقا قاسىنا جولداس ەرتپەي، تەك قوسار اتىن عانا الىپ، ەل كوزىنەن ۇرلانىپ، جەكە ءوزى جونەيتىن اۋسىناقىن بايتىك تاۋىنداعى وسپانعا قاتىناسۋشى ەدى. ۇكىمەتتىڭ ەزگىسىنە قارسى سارى-كەرەي ىشىندەگى جاۋىنگەر شاقاباي رۋىن باستاپ، بايتىك تاۋىندا كوپ جىلدان بەرى بەكىنىپ جاتىپ سوعىسۋشى، اتشىۋلى وسپان باتىر بار. ەرتەدەن گومينداڭ اسكەرىنە الدىرماي سوعىسىپ كەلە جاتقان رۋ.

مىنا جاقتا اكبار-سەيىت سوعان قۇلاقتاس بولىپ، ەندى سولارعا دا ات سالىپ، قاتىناسار مىقتى ادام ىزدەلگەندە، ءوزى باتىر، جورتۋىلشى اۋسىناقىندى كەرىمبەك تاپقان. بۇل جولى كەرىمبەك اۋسىناقىنعا انەۋگۇنى ءلۇرىپ-لاما ۇيىندە بولعان جاسىرىن ارەكەتتەن حابار تيگىزگەن-ءدى. سوعان ارناپ اۋسىناقىن جازعان حات ءسوزى قىسقا: «نيەتتەرىڭ ايدىڭ كۇنى امان، جانە قابىل بولسىن! ال ءوزىم ارعىسىنان قايتتىم... سەندەردىڭ ەندىگى بۇل حابارىڭدى ءوزىڭىز ايتقانداي، جان ۇيادا بولسا كۇزدىڭ قوڭىر سالقىنىن توسكە الا، «بەرگىنى» باسا ەتىپ، ەكەۋىنە دە جەتكزەرمىن» دەپتى.

تايلاقباي ءۇنى اجارلانىپ:

- بەرگىسى - شاۋەشەك، ارعىسى - التاي عوي! اپىر-اۋ، تاۋ جەبەلەگەن كوك-سۇمەڭ بەرىڭ تاق مۇنداي بولماس!

سۇمەڭدەپ جورتقان كوكشۋلاننىڭ سولكەگى دەسەڭشى! - دەگەندە، وزگەلەردە:

- جەتكەنى-اق قوي، جەر كەزىپ!

- جەر شارشىسىن قۋىرعان دەمەيسىڭ بە، مۇتتەم! - دەستى.

وسىدان ءبىر جارىم اي بۇرىن مامىردى اياقتاتا اكبار-سەيىتتىڭ بيىلعى حابارىنان وسپان دىبىسسىز جاتپاسىن دەپ، اسۋىناقىن التايعا جونەلتىلگەن-ءدى. سودان اينالىپ جەتكەن ەكەن. ەندى از تىنىعىپ، كۇز باسىنان تاعى جورتاتىن بولسا، سوندا جازدىڭ التى ايىن ءۇردىس ات ۇستىندە سەندەلىستە وتكىزگەن بولادى. قوس اتتىڭ كەزەك-كەزەك قاندى-بۇراۋىن شىعارىپ، جەر شارلاعاندا ءبىر تالمايتىن انىق سارى توقىم جورتپاش دەپ وسىنى ايتسا بولاتىن. جانە سونداي ءجۇرىسىن ءوز رۋىنان نە اۋىلىنان بىردە-ءبىر جان سەزبەيدى. ەل ىشىندە جوق ەكەنىن اڭداعانمەن قايدا كەتىپ، قايدا تۇرعانىن ءتىپتى ءوز قاتىن-بالاسىنان باستاپ سەزۋشى، ءبىلۋشى بولماۋشى ەدى. ەندىگى ءسوز وسى جايدان ءبىراز ءوربىپ باسىلعاندا تايلاقباي بۇل وتىرعاندارعا ءبىر اقىل ايتتى.

تايماس شەرۋگە شەندەس جاتقانمەن بۇل ەكى رۋ اراسى وسى ۋاقىتقا شەيىن كوپ ارالاس بولماعان. سوندىقتان قيىن-قىستاۋ، ەر سىنارلىق كۇن تۋسا، بۇرىننان بىلىستىكتەرى جوقتىعىن جاساۋعا كادىك. قاۋىپتى ءىس ءۇشىن بىردەن ۇرىنباق وڭاي ەمەس. ءسوز قاشسا، ەندى شەرۋدىڭ تۇبىنە سول جەتەدى. تايلاقبايدىڭ سونى قولايلاپ ايتقان اقىلى:

- اسپان اشىق، جەر جارىقتا، وسى باستان تايماستىڭ ءبىر-ەكى جەرىمەن قۇدا بولىپ قويىڭدار... ۇل بار، قىز بار، ەكشەپ-ەكشەپ تەزدەتىپ قۇدا تۇسىڭدەر! - دەۋ بولدى. بۇل تايلاقبايدان كەرىمبەك ماڭىنداعى جاقىن-جۋىقتىڭ ءۇنسىز قابىلدايتىن ءسوزى.

مۇنان بۇرىن شەرۋدىڭ وسى وتىرعان توبى باتىستا قورعاس بويىن جانە قالجاتتى مەكەندەپ، جازدا اتىكەي شوقىسى مەن كەمپىر جايلاۋىن جايلايتىن البان، سۋانمەن ات سالىسىپ، ۇشتاسىپ جۇرگەن. شەرۋ ءۇشىن ونشاقتى بولىس البان مەن سۋاننىڭ وزگەدەن گورى وڭتايلاۋ جەرى بار. شەرۋ ءىشى ول ەكى رۋمەن ەرتە كۇننەن «بۇتتان بۇت، قولدان قول ءوتىپ»، «قالىڭ» الىسىپ، قىز بەرىسكەن، ارالاس، قۇدا-تامىر، جەكجات ەلدەر. اعايىندى امىرە، ءداۋىت، سۇلەيمەن دەگەن سۋاننىڭ ۇيتقى كىسىلەرى كەرىمبەك اۋىلىنىڭ وزىمەن قۇدا. الباننان: بولاتباي اۋىلى دەيتىن اۋىل ەسكى سار-سۇيەك، جەكجات.

وسىنداي اڭگىمەلەر تۇسىندا بۇل ۇيدەگى قوناقتاردىڭ ۇستىنە قاسىندا اتقوسشىسى بار مولتان قاجى كەلىپ تۇسكەن-ءدى. ول كەرىمبەكتەردىڭ گۇلنازىمدى الىپ قايتا الماي ورالعانىن ەستىپ، سوعان كەلىپ وتىر. از ۋاقىتتا مولتان ءسوز سارىنىن سولاي اۋىستىردى. تاقىمىنداعى جاستىقتى ءسىڭىرى كورىنگەن كارى قولىمەن قالتىلداپ تياناقتاي ءتۇسىپ:

- و، مەن ءبىر جۇمباق ايتايىن، جاراندار:

 

«ەكى قاسقىر قوي جەيدى-اۋ، قان شىعارماي،

قۋىپ سالار مالشى مەن جالشى قالماي.

شىرىلداپ اراداعى، داۋلى سورلى، -

ەكى ءداۋ داۋ-داۋلايدى مال شىعارماي»

 

- بۇ نە؟ وسىنى تابىڭدارشى! - دەدى. تايلاقباي العاشىندا توقسانداعى قارتتىڭ بۇل مىنەزىن قىزىق كورگەندەي وجىرايا بۇرىلىپ اڭتارىلىپ قالدى دا، ارتىنشا قالتىراعان شالدىڭ مىنا نۇسقاسىن ازىلگە اينالدىردى. قۇلاعى اۋىرلاۋ مولتاننىڭ وزىنە ەستىرتپەي:

- مىنا كارىڭ باياعىداعى الگى «اي مىجىراعىنا» قايتا باسقالى وتىر ما؟ - دەپ وتىرعانداردى تەگىس دۋ كۇلدىردى.

مولتاننىڭ تايلاقباي قوزعاعان سوزگە بايلانىستى ءبىر ىسىنە شەرۋ ءىشى تۇگەل كۇلۋشى ەدى. جاسىندا ساۋىقشىل بولعان مولتەكەڭ ەرتەلەۋ كۇندە ولەڭ-تويدا قىز-كەلىنشەكپەن ايتىسسا «اي مىجىرىق-اي، اي مىجىرىق» دەگەن ەلدەن ەرەكشە، وعاش ءبىر قايىرماسى بار اۋەنگە سالادى ەكەن. سوندا ونىڭ وكشەسىن باسقان تايلاقباي سياقتى كىسىلەر بۇعان تالاي ايتىپ:

- وسى قيامپۇرىسىڭنان وزگە ءسوز تاپپاي قالدىڭ با، قويساڭشى! - دەپ مولتانعا الگى ءان قايىرماسىن قويعىزا المايدى ەكەن. قازىر تايلاقباي سول مىنەزىن ويناقى سوزبەن ەسكە سالعاندا، مىناۋ ءتاسبى تارتىپ ءمىناجتتا وتىرعان ءمۇلايىم شال بۇل ۇيدە كىمنىڭ دە بولسا كۇلكىسىمەن ويىنىن شاقىرارداي بولاتىن. ءۇي ءىشى ءار نارسە ايتا دۋىلداپ ءبىراز كۇلىپ وتكەندە، مولتان ءار كىمنىڭ بەتىنە ءبىر ءۇڭىلىپ، جالتاقتاعان. جۇرت ەندى مولتاننىڭ جاڭاعى ايتقان ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ويلاپ، ىشتەرىنەن شەشكەندەي قارياعا قاراپ، اڭىرايىسىپ قالعاندا، قارت ءوزى قايتا سويلەدى. قالت-قالت ەتىپ، كەرىمبەكتەن باستاپ ۇرىسقانداي ءتىل قاتا:

- ءبىر قويدىڭ قانىن اعىزباي-تامىزباي جەپ كەتەتىن ەكى قاسقىرىڭ - بۇرىن جان العىش ازىرەيلى مەن سۇراپىل دەلىنەتىن. قۋىپ سالعان مالشى-جالشىڭ - ولىكتى سۋىت اپارىپ كورگە تىعىپ قايتاتىن ەل بولاتۇعىن. مال شىعارماي داۋ داۋلايتىن ەكى ءداۋ - «مۇڭكىر-ناڭكىر» دەيتىن. بۇگىنگى ەكى قاسقىر - انا ما شيانگون، ماموزىلارىڭ! ارت جاعىنان قۋىپ سالىپ، تىپا-تىنىش قايتىپ كەپ وتىرعان مالشى-جالشى وسى مىنا سەندەرسىڭ! مال شىعارماي ەگەسپەنەن داۋ داۋلايمىن دەيتىن ەكى ءداۋ - ابدوللا مەن كەرىمبەگىڭ! ەكى ورتادا انەبىر سورلى قىزىمنىڭ ءبىر كۇنىن مىڭ ەتتىڭدەر عوي، تۇگە! ۇكىمەت دەگەن تىلەۋىڭ بەرگىر، پارە جەيدى دەگەنى قايدا وسى؟ قۇرعاق داۋمەن داۋكەستىكتەرىڭدى سالعاستىرىپ بولعانشا، ۇرپاعى وتقا كۇيىپ، كەشەگى ەر ارۋاعى كۇڭىرەنىپ بولمادى ما! رۋحىن جەرگە تاپتاتپاي، جاۋ قولىندا جاتقان ءناسىلىن بۇكىل شەرۋ جيىلىپ، مال توكسەڭ دە بوساتساڭدار بولماي ما! جوق، ازبىسىڭ؟! - دەپ، وتىرعاندارعا جاعالاي قاراپ شىقتى.

تايلاقباي مولتاندى «انكەجانمەن قۇربى ەدى، قيمايدى-اۋ»، - دەپ وتىردى. مولتان ءسوز سوڭىن باياۋلاتىپ:

- اكەلە الماي كەلىپتى، تۇگە، دەگەندى ەستىگەندە، جامباسىما جەر باتىپ جاتا المادىم! وزگەڭە كەرەك بولماسا ماعان كەرەك! قۇداي-ارۋاق الدىنا قايتىپ بارام! سوعان ارناپ كەلگەن ءبىر قىسىراق ءۇيىر جىلقى بار. الىمساقتان بەرگى «ابىل-قابىلدىڭ» كاپىر-مۇسىلمان بولىپ تاراعان ەكى بالاسى بەرگەنىڭدى الماي تاستاعان جەرى جوق. تەسىك جەر بولسا توبىمەن ايداپ وتكىزىپ، بالانى قۇتقارىپ اكەلىڭدەر! تىنىش ۇيىقتايىن! - دەدى.

مولتاننىڭ بۇل ايتىپ وتىرعان جىلقىسى اۋىلىندا ەمەس، وزىمەن بىرگە قۋدىرىپ قاسىنداعى جاس جولداسىنا ايداتىپ اكەلگەن. دونەجىن بيەدەن سالىنعان، ىرىكتى ون بەس تورىلى توقپاق جال تورى ساۋىرىك ءۇيىرىن جەلىگە جاقىنداتپاي ايعىرمەن ايعىر تالاسادى دەپ، ءبىر بەلدىڭ استىنا تاستاپ كەلگەن-ءدى. شەرۋدىڭ ەڭ جىلقىلى بايى مولتان كەرىمبەكتىڭ ارتىق داۋلەت يەسى ەمەستىگىن وسىندايدا ەسكە الىپ، اعايىنىنىڭ قاپالى كۇنىنە جاراۋ ءۇشىن كەلگەن.

ما شيانگون وزىنە انا جولى قۇلجادان ەكى بىردەي بايلانىس، «الاحا» قاعاز كەلگەن بولسا دا، گۇلنازىم تاعدىرىن شەشپەگەن. كەرىمبەككە ءدال ءوز قىزى گۇلنازىم قولىمەن جازىلعان «ىرزالىق» قاعازىن دا ما شيانگون زاڭدى دالەل - «ءپاي-ءپاي زى»* عىپ، ءوز قولىنا ۇستاتىپ، كولدەنەڭ تارتىپ كورسەتىپ وتىر. قولحاتتاعى ءۇش-ءتورت اۋىز ءسوزى: «كۇرە پوليتسيا مەكەمەسىنىڭ سۇراقشىسى - يۋنتسى-فانعا ءوز ريزالىعىممەن ەرگە شىقتىم» دەيدى. قول قويىپ، ۇستىنەن جىڭىشكە ءوز ساۋساعىن دا باسقان. كوك سيالى جازۋدىڭ ءبىر جەرىن بۇلدىرىڭكىرەپ شاشىراي تامىپ كەتكەن ءبىر-ەكى تامشى سۋ ءىزى بار... بۇنىمەن قوسا كەرىمبەك ەندى بۇكىل ۇيەزدىك ۇكىمەتىنىڭ ۇستىنەن جالعان ارىز كوتەرىپ، ايماقتىق ورىندارعا قارالاپ بارۋشى بولعانى انىق ەدى. ونىڭ اتى: «ارىزقوي-بۇلىكشى» بولادى.

 

1 ءپاي-ءپاي زى - دوكۋمەنت قاعاز.

 

ءلۇرىپ-لامانىڭ ۇيىندە باس قوسقاننان كەيىن كەرىمبەك فۋجە، مۇحابايلارمەن اقىلداسقاندا، مۇحاباي بۇل جۇمىستى ەندى قۇلجاداعى گۇبەرنيالىق شتاب ارقىلى قوزعاپ كورۋدى ايتقان. كەرىمبەك مۇحابايمەن بولعان سول كەلىسىم بويىنشا. ماقسۇتتاردى ەلگە جەتكەن سوڭ، قۇلجاعا قايتا جىبەرەتىن بولىپ اتتانعان-دى.

 

3

 

كۇن ءتۇس اۋا بۇل  ۇيگە تاعى ءبىر ءۇش كىسى كەلىپ ءتۇستى. كيىم ۇلگىلەرىمەن ەر تۇرماندارى قىزاي، شەرۋدەن باسقا ادامدار ەدى.

قىزايدىڭ جازدا كيەتىن باس كيىمى مارجانداپ شاشاق تاققان تۇبىتتەن باسقان اق قالپاق بولسا، بۇلار تىقىرلاۋ قارا ەلتىرى، قوڭىر ەلتىرىدەن جەڭىل شوشاق تۇماقتار كيگەن كىسىلەر. جانە بۇل ماڭايدان ۇلگى-ساناتى باسقا، اتتارىندا «قوقان ەرلەر» شەكشيەدى. بۇلار شەرۋگە كوشىپ كەلگەن ماتاي ادامدارى ەدى. باستاپ جۇرگەن - توردەگى مىناۋ، قيىقشا بىتكەن، اق-قىزىل ءجۇزدى، باس ءبىتىسى ءىرى، تارباق مۇرىندى، سالقىن ءتۇستى قاپالباي. اۋماقتى ۇلكەن ساقالى كەسەك جۇزىنە سالاۋات بەرەدى.

كەرىمبەك سونادا العاش ءوز ەلىنە شاقىرعاندا قاپالباي ونىڭ جاقسى لەبىزىنە بىردەن ەنتەلەپ قۇلاماعان. كىسىگە ونشا ءىش بەرمەي، توقتالىپ وتىراتىن ادام كورىندى. ماتايدى سىيعىزىپ العىسى كەلمەگەن قىزايدىڭ تايماس، تورعاي رۋلارىنا دەگەن ايداي انىق وكپەسىن دە كەرىمبەككە ايتقىسى كەلمەگەن. اتا - ءجون بىلەر، جول بىلەر ادامىنىڭ بولماعانى ءۇشىن جابىق وكپەمەن ءتۇيىلىپ قالعانى اڭدالعان. ءتىپتى ءوزى بەيىل بەرگەن كەرىمبەككە جالپىلداۋدى دا العاشىندا نامىس، ار ساناعانداي ءوز باسىنا سىن كورگەن.

كەرىمبەك قاپالبايدىڭ تالاي جىل بويى قونىستانا الماي، قاتارعا ىلىنە الماي كەلە جاتسا دا وزگەگە ىرگە بەرمەيتىن، ورەلى ادام ەكەنىن ۇققاندا، ىشىنەن سول مىنەزىنە انىق ءسۇيسىنىپ ەدى. ءومىر تارازىسىنا قانىق، كەۋدەسىن باستىرمايتىن كىسى ەكەنىن اڭعارعان. سونى ويلاي كەلگەندە، كەرىمبەك تايماس، تورعاي ءۇشىن قاپالبايدان ىشتەي ءوزى ۇيالعان بولاتىن. مۇنداعى ەل اتىنا نامىس قىپ ۇيالعان. ول قازاققا ەلدىك سىن بولارلىق تۇرعى ەدى. ماتايلار قالجات بويىندا، البان ىشىندە وتىرعاندا ۇكىمەتتىڭ الىم-سالىعىن اۋىرلاپ: «ەل اۋىپ، جەر اۋىپ جۇرگەن جۇرتپىز، بىزگە سالاتىن سالىقتى وزگە قازاقتان گورى ازايتپاسا، ءبىز كوتەرە المايمىز» دەيمىن دەپ، وسى قاپالباي كۇرەدە دۇرە جەگەن.

قاپالبايعا سىيلى مەيمان دەپ مولتان مەن تايلاقبايدىڭ ورتاسىنان ورىن بەرىلگەن. بۇ كەلىپ وتىرعان ۇشەۋدىڭ ءبارى دە كەلبەتتى كىسىلەر ەدى. ءبىر-بىرىمەن ءوڭ جاعىنان باسەكە تالاسقانداي ادامدار.

كەرىمبەك ىشىنەن: «سامالالى سالقىن بەلدىڭ تۇلەكتەرى-اۋ، سونداي جەردە تۋىپ-وسكەن-اۋ» دەپ وتىردى. الدىداعى ساپىرىلا ءتۇسىپ قۇيىلعان سالقىن قىمىزبەن ءشول باسىن از وتىرعاندا، تايلاقباي ءسوز باستادى. ىشىنە تەرەڭ دەم تارتا كەلىپ:

- ە-ە، كادىر-دوس، اعايىن! كۇدەرى ەرىڭ كۇيتىك بولعان، كۇلىك اتىڭ كۇدىس بولعان ءبىر زامان عوي بۇل... ءبىر شوكىم ارالدا سياقتىسىڭ. اينالاڭ انتالاعان ابجىلان ورداسى. جىلاننىڭ ۇلكەن-كىشىسى جوق، ءبارى شاعادى. قازەكەڭ «جوعارىدان كەلگەن - اق سۇگىر، تومەنگىدەن كەلگەن - قارا سۇگىر، ويدان-قىردان باسىمىزدى قوسقان قۇدايعا شۇكىر» دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي، ءبارىمىزدى اكەلىپ قوسقان قۇدايعا شۇكىر! ورتامىزعا كەلىپ قالعان مەيمان ەكەنسىڭدەر. مەيمان كۇتكەن قازاقتىڭ بالاسىمىز. شامامىز كەلسە بار ءمازىر، قۇرمەتىمىز سىزدەردىكى، تۋىسقان! ءۇي - ۇيگە سىيماعانمەن، ەل - ەلگە سىيادى. الدىمەن بەرەكەڭ بولسا، دوس ەسەبى كوڭىلدە، كەيىنگىسى ءوز اۋجايىنا جاراي بولا جاتادى عوي. ات مايى، اتان قومى بولسا اۋىسا جۇرەر، ايامايمىز. دۇنيەنىڭ ارزان-قىمباتىن شەتتە ءجۇرىپ تارىققان بىلەدى. قاپا كەشىپ، جاپا شەگىپ زارىققان بىلەدى. ەل مەن جەرىن ساعىنعان، كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ، كەۋدەسىنە شەر تولعان بىلەدى. قوش كەپسىڭ، قۇشاق جايىق، قويىن اشىق، الاش ۇلى! - دەدى. سۇلۋ سوزگە بارلىق جان ۇيىپ قالدى. ادام ءسوز قۇدىرەتى ارقىلى ءبىر-بىرىمەن تەڭەلگەندەي. قاپالبايدىڭ قاسىنداعى ەكەۋ كەرىمبەكتىڭ ۇيىنە مۇنان بۇرىن دا ءبىر كەلگەن ادامدار. «كوشىپ باراتىن بولدىق» دەپ قاپالباي انادا كەرىمبەككە وسى ەكەۋى ارقىلى سالەم جولداعان. كەرىمبەك وندا ءوزى اۋىلدا جوق-تى.

قانىكە بۇل ەكەۋىن قوندىرىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ قاناپيا دەگەن بالاسىنا مال سويعىزباق بولعاندا، قازىرگى مىنا قارىمساقتىڭ جوعارعى جاعىندا، ابدولدامەن ەكى ورتادا وتىرعان: قارا ساقال، اققۇبا كىسى ەسىكتەن كەلتىرىلگەن اساۋ قىزىل كەبەگە باتا جاساماي:

- بايبىشە، بەيىلىڭىزگە ريزامىز! ەركەك جوقتا ءبىز ءۇشىن قىسىلىپ، اۋرە بولماي-اق قويىڭىز، مال سويعاندا قانىن ىشپەسپىز، بىزگە اناۋ كەرەگىنىڭ باسىنداعى ەتتەن اسساڭىز بولادى، - دەپ ىركىلىپ تارتىنعاندا، قانىكە:

- جوق، ولاي بولمايدى... شىن قوناق سىزدەر ەكەنسىزدەر! مەيمان جەمەگەن قايىرسىز مال ادال ولسە ءبىر قازان ەت، ارام ولسە ءبىر تۋلاق ەمەس پە. وعان قاباق باقپاي-اق، سىيىمىزعا ورتاق بولىڭىزدار! - دەپ، باس جەگىزىپ اتتاندىرعان.

تايلاقبايدان كەيىن قاپالباي دا ءجون ءبىلدىرىپ سويلەي وتىردى.

- ءيا، «تابىسۋ - ايىرىلىسۋدىڭ باسى» دەپتى. ەسىڭدە تابىسقانىڭ تۇرماي، ءتۇبى ءبىر ايىرىلىساتىنىڭ تۇرسىن دەپ، تۇڭعيىقتى مەڭزەيدى. اداممەن ادام ءبىر-ءبىرىڭنىڭ باعاڭدى سوندا عانا بىلەسىڭ دەمەكشى. بىزگە سونى ءوز ءجۇرىسىمىز ۇيرەتتى. «قايدا ءجۇرسىز، ەستىلەر. ىعىر قىلدى، ەسسىزدەر» دەگەندەي جەردەن اۋعان وسى جۇرىسىمىزدە ىعىر قىلعانداردىڭ دا ءبارى ەستە!..- دەپ شەشىلىڭكىرەپ كەلەدى.

سوزگە مۇحيت ادام ەكەنى بىردەن بايقالعانداي. ايتارىنىڭ اياعىندا وسى وتىرعان اڭعارلى توپقا بازىناسىن شاققانداي بولىپ:

- ءبىز دە ءدال وسى وزدەرىڭىزدەي ەل ەدىك. بۇگىن ەندى تۋعان توپىراعىمىزدان تۇمار تاعارداي بوپ ءجۇرمىز! سىرعالى قىز، سىرگەلى وگىز بىزدە دە بولعان. تۇمارلى ءدۇلدۇل، تۇلىمدى ۇل بىزدە دە بولعان. كورگەن كوز، ۇستاعان مىنا قول كۋا! - دەپ ەكى الاقانىن جايىپ كورسەتىپ: - جۇرەك ىشتەن جىلاسا، اقىل ىشتەن جۇباتادى. كىم ەكەنىڭدى كىم ءبىلدى! - دەگەن.

ماقسۇت قاپالبايدىڭ الىستان شولعىشتىعىنا قىزىققانداي كوز الماي ءبىراز قاراپ وتىرىپ قالدى. ودان تايلاقبايعا، ءوز اكەسىنە دە كوز سالىپ ءوتتى... «وسى ادامدار وسىنداي ءبىتىس، تۋىستارىن قانداي نارسەگە جۇمساپ جاتىر»، - دەپ شالعاي ءبىر وي ويلادى. وسىنداي قابىلەتتەرىمەن گومينداڭ وكىمەتى الدىندا ادام ساناتىنا الىنبايتىندارىن ويلاپ نامىسى تۇتاندى دا، «قاسىق قانى قالعانشا سوعىسىپ ولەم دەمەي نە دەسىن» دەدى ىشىنەن.

ابدوللا قاپالبايدان:

- مەيمان! ارعى بەتتە جەرلەرىڭىز نەمەنە دەگەن جەر؟ قاي جەر بولادى؟ - دەپ سۇرادى.

- ءبىزدىڭ ماتاي اقسۋ-قاپال دەگەن جەردە. مىناۋ تاۋ ءوزى تۇتاسقان الىس قاتپار، قالىڭ تاۋ، سونىڭ تۋ اناۋ ارعى استىندا، جەتىسۋ تورىندە بولامىز...

- ماتاي تەگى، قانشا بولىستاي ەل؟ - دەدى كەرىمبەك.

- ءبىزدىڭ جەردەگىسى ءسىزدىڭ قىزايىڭنىڭ جارىمىنداي عانا. ون ەكى بولىس. ال ارعى سەمەي جاعىندا تاعى دا وشارىلىپ جاتىر.

ءوز بىلگىسى كەلگەندەرىن ءۇش قوناقتان قارىمساق، مولتاندار دا ءار جايدان كەزەك سۇراسىپ، تاۋدىڭ ارعى استىندا نەندەي قىزىق سىر بارىن بىلگىلەرى كەلىپ قۇلاق تۇرە، جۇمباقتى جۇزبەن تاقايىرلاپ سۇراسادى. ۇندەمەي تىڭداعان تەك احمادي عانا بولدى. سۇراپ بىلگەندەرى ونداعى قازاقتىڭ سالت-تۇرمىسى، مۇنداعى ەلدەن ايىرماشىلىعى. قايسىسىنىڭ قانداي ارتىق، جاقسى داستۇرلەرى بارى.

ءبىر ساتتە قاپالبايلارعا سالەم بەرە، ەسىكتەن كوبەك دەيتىن جىگىت كەلىپ كىردى... جاسى وتىزدىڭ مول ىشىنە كەلگەن، ءبىر كوزى شەشەكتەن كەم بولعان، ءارى بەتىنىڭ قوراسان داعى بار شۇبار - كوبەك بۇ قوناقتارمەن كورگەن جەردەن شۇرقىراسىپ امانداستى. ءبىر-بىرلەرىن كورگەنىنە اۋەلگى ساتتەن-اق وزدەرى دە تاڭعالىسىپ ەكى جاعى ايرىقشا ۇشىراستى. ەسىك جاقتا بۇلاردىڭ وسى كەزدەسۋىن ادەيىلەپ كەلىپ كورگەن قانىكە مەن ءبىر-ەكى كەمپىر ءۇنسىز باستارىن يزەسىپ، تاڭىرقاسىپ تۇر.

توردە ۇلكەندەر جاعى:

- مالدى - ۇيىرىمەن ايداسىن. ادامدى - ۇيىمىمەن قيناسىن!..

- «بىرگە وسكەندى قولدان كوم» دەگەن.

- تۋعانىڭدا كورمەگەن ولگەنىڭدە جىلامايدى، - دەسىپ جاتتى.

قازىرگى كەزدە كەرىمبەك اۋلىنىڭ ءبىر ادامى بولىپ كەتكەن كوبەك وسى قاپالبايلارمەن جەرلەس ەدى. بۇل مىنالاردان بۇرىنىراق جەكە ءوتىپ كەلگەن. قاپالبايلار قاراپ وتىرماي ءدال وسى جەردە كوبەكتىڭ ءبىر وتىرىگىن شىعارىپ قويدى. «كومىپ كەتتىم دەگەن وتىرىك سوڭىنان قىرىق جىل قۋادى» دەگەن وسى ەكەن-اۋ، دەپ كەرىمبەك ءوز ىشىنەن تاڭعالىپ وتىر. سول ايتقانداي، كوبەكتىڭ كوڭىلگە توق ساناپ جۇرگەن ءبىر وتىرىگى اراعا نەشە جىلدى سالا وكشە ىزىنەن قۋالاي جەتكەندەي. قاپالباي كوبەكتەن:

- باياعى وزىڭمەن اكەتكەن ايەلىڭ بە؟ سول كەلىن بە؟ بالا-شاعالى بولدىڭ با؟ - دەپ سۇراعان. كەبەك بۇل ەلگە «ۇيلەنبەگەن، بويداق جىگىتپىن» دەپ كەلگەن-ءدى. كەرىمبەك ءوز اۋىلىنا كەلگەن بۇعان جال-كۇيرىقسىز، جالعىزدىعىن ەسكەرىپ، وسى ەلدەن وزىنە لايىقتاپ قىز اپەرىپ، باس قۋسىرتىپ قويعان.

العاشىندا مىناۋ وتىرعان بۇنىڭ ءوزى ءۇشىن دۇنيەدەگى ەڭ سىيلى ادامدار - كەرىمبەك پەن تايلاقبايدىڭ الدىندا قاتتى قىزارىپ، تەرلەپ كەتكەن كوبەك، ەندى بار شىنىن نەدە بولسا وسى ارادا ايتقىسى كەلدى.

ەلىنەن جاس ايەلى ەكەۋى ەمشەكتەگى بالاسىمەن شىعادى ەكەن. قالىڭ تاۋعا جەتكەندە جولدان اداسىپ، ازىقتارى تاۋسىلادى. ءبىر جەردە ايەلى جۇرۋگە جاراماي قالادى. بالاسىن باۋىرىنا قىسىپ قۇلاپ جاتىپ قالعان كەلىنشەگىمەن كوبەك ۋاقىتشا قوشتاسىپ، ماڭايدان اڭشى، قۇسشى، نە بولماسا، باسقاداي ءبىر جۇرگەن جان يەسى، جولاۋشى كەزدەسىپ قالماس پا ەكەن دەپ ساندالىپ، جىلجىپ، ولاي-بۇلاي جۇرە بەرەدى. «اش ادام جاتىپ ولمەي، ءجۇرىپ ولەدى» دەگەننىڭ ءوزى بولادى.

بىراق، كوپ ۇزاماي ەندى ايەلىنە قايتا جەتۋگە بۇنىڭ ءوزىنىڭ دە حالى بولماي، قالجىراپ قۇلايدى. بيىك ءبىر ءزاۋلىم جارتاس تۇبىندە سۇيەنىپ وتىرىپ قالادى. ەندى كوڭىلىندە «قاشان ولەم»، «قايتىپ ولەم» دەگەن كەلتە سۇراقتان وزگە ەش ءۇمىت تە قالمايدى.

«سوندايداعى جالعىز زار، ءيا اللا، ەندى وسىمەن شىن العانىڭ با؟! - دەۋ عانا بولىپ، ءالىڭ كەلسە كەمسەڭدەپ جىلاي بەرەدى ەكەنسىڭ»، دەپ كوبەك اڭگىمەسىن دامدەندىرىپ قويادى. ارادا قانشا مەزگىل وتكەنىن شامالاي الماپتى. ءبىر كەزدە مۇنىڭ ەسىن شىعارا توبە جاعىنان ءدال قاسىنا ءبىر نارسە گۇرس ەتە قۇلاپ تۇسەدى. قاپەلىمدە ۇرەيى قالماي جالعىز كوزبەن باجايلاپ قاراپ جىبەرسە، بيىكتەن سونشا اۋىر سالماقپەن كەپ ءدال الدىنا قۇلاپ تۇسكەن اڭ ەكەن!.. ءمۇيىزى اربايىپ تىپىرلاپ جاتادى... تاڭى اپپاق سۇر-بورتە قۇلجانى كورگەندە ءوز كوزىنە ءوزى سەنەر-سەنبەس بولادى. نانار-نانباسىن بىلمەگەندەي، ەسى شىعادى.

كوبەك ۇستىڭگى جاققا كوز سالىپ قارايىن دەگەنشە، تىك، بيىك جارتاستىڭ ەسىلىپ تۇسكەن جىرقايىمەن ارسالاقتاپ، قۇيرىعىن بۇلعاي تورتتاعانداپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان قاسقىردى كورەدى... ورنىنان قالاي ۇشىپ تۇرعانىن اڭعارماعان بويدا «ا-ايت» دەپ قالادى. ءبورى قايتا تايقىپ ورگە سالادى. كوبەك جاڭقالتادان باكىسىن سۋىرىپ الىپ، ءالى ءتىرى جاتقان قۇلجانى تاقىر شاپتان وسىپ جىبەرەدى. جەڭدى ىسىرىپ تاستاپ، سىبانعان قولدى اقتارىلعان ىپ-ىستىق، ءىشى-قارىنعا سۇڭگىتىپ، انە-مىنە دەگەنشە «بىرت» ەتكىزىپ بۋى شىققان باۋىردى سۋىرىپ الادى. قانجىلىم قارا باۋىردى قاربىتىپ اساپ، قىلعي باستايدى. قاندى باۋىردىڭ جارىمىن وپ-وڭاي تاۋىسىپ، اۋزى-باسى بويالىپ، از وتىرعاندا كوزى شىراداي جانىپ، اۋجال الا باستاپتى. قۇلجانىڭ اربايعان مۇيىزىنە كوز توقتاتۋعا وسى كەزدە عانا شاماسى كەلەدى.

- اپىر-اي، ەندى از بولماسا، كوك جەلكەمدى ءۇزىپ كەتە جازداپتى-اۋ دەپ ويلادىم. «عايىپ-ەرەنىم» بار-اۋ دەيىم، - دەپ كوبەك ءسوزىن ارلەپ، ءۇي ءىشىن كۇلدىرە ءتۇستى. سونداعى ءوز جايىنا ءوزى سەنەر-سەنبەس حالگە كەلىپ وتىر. كۇنى بۇگىنگىدەي تانىرقاي، جاعاسىن ۇستايدى.

- سونان نە كەرەك، باۋىردىڭ قالعانىن قولىما الىپ جىلجىپ ايەلگە جەتسەم، بالاسى الداقاشان ءولىپ قولتىعىنا تىعىلعان بويى ءتۇسى كوگەرىپ كەتىپتى دە، ءوزى قىلجيىپ جاتقان ەكەن. باۋىردى سىعىپ، اۋزىنا قانىن تامىزا-تامىزا وتىرىپ ءتىرىلتىپ الدىم! - كوبەك ونى سول بويدا امان الىپ كەلگەن كىسىدەي جەلپىنىپ قويدى. سودان قاراعاي ءتۇبىنىڭ ءبىر ۇڭگىرىن تاۋىپ جاڭاعى قۇلجانى كەسكىلەپ سوندا تاسىپ الادى. بىرەر كۇن قوزعالماي جاتىپ الدەنىپ، ەكەۋى تاعى العا جىلجيدى. مەزگىل كوكەك ايىنىڭ ورتا شەنى بولسا دا، ءبىر بيىك تاۋدىڭ بەرى قاراي قۇلاپ تۇسەر بەتىن جۇمىرتقاداي جىلميتىپ، سىرەۋلەنگەن مۇزارت قار الىپ جاتادى. ودان تەك كوزدى جۇمىپ سىرعاناپ جونەلمەسە، وزگە امال جوق، بۇدىرسىز قيا بولادى. ءارى ءوزى الىس، تەرەڭ. جوڭعار الاتاۋىنىڭ بيىك جونى. ەندى ايەلىنە:

«اقىر الدىڭعى ءبىر ولىمنەن ولجا عىپ قالعان ءسىرى جانىمىز ەكەن. الدىمەن تاۋەكەل عىپ سەن كەت، سىرعانا!» دەسە ول جىلاپ كونبەيدى. سوڭىنا تاستايىن دەسە جاپانداعى تاۋدىڭ قيان باسىندا قاتىنىنىڭ قالىپ قوياتىنى كوڭىلىندە انىق بولجانىپ تۇرادى.

- ونىڭ اۋەنىن اۋەكتەتىپ وتىراتىن زامان جوق، ەندەشە مىنە! دەپ وزىنە بايقاتپاي وتىرعان جەرىندە ەڭىسكە قاراي جەلكەسىنەن يتەرىپ كەپ قالدىم. نەمەنە، زىر ەتىپ ايداپ جونەلدى. تاۋ تاعانى مۇنداي الىس بولار ما، كوز ۇشىندا تورعايداي بوپ زىمىراپ كەتىپ بارادى. ءبىر-ەكى تۇستا بۇكتەلىپ ورتقىپ-ورتقىپ تا كەتكەندەي بولدى پاقىر! ءبىر كەزدە بارار جەرىنە بارىپ توقتادى-اۋ ايتەۋىر! ءاي، بىراق جازعان بايقۇس ورنىنان تۇرماي قالدى!.. وتقا ءپىسىرىپ العان دورباداعى ەتتى بەلگە بايلاپ، «ءسات، اللا» دەپ ءوزىم دە جونەلدىم. ءار-بەرىدەن سوڭ، دەنەڭدى باسىڭ الىپ كەتەدى ەكەن، بىردەمەگە قاعىلىپ ەڭىسكە ءبىر قاراپ كەتىپ ەدىم. سودان وڭشالمادىم. جۇرەك سۋ-سۋلاپ ۇشىپ وتىرىپ، ساي تابانىنا ءبىر-اق جەتتىم. ءوزىم دە وڭباي سوكقى جەپ قالىپپىن. الگى سورلىدان ءجۇز قادامداي اۋلاق تۇسكەن ەكەنمىن، قوينى-قونىشىمنىڭ قارىن قاعىپ، قاسىنا بارسام دەنەسى قيمىلسىز كوزى الاڭداپ توقتاماي جاتىر. كەۋدەسىنەن كوتەرىڭكىرەپ، باسىن جەردەن الايىن دەسەم، بيشارانىڭ موينى ءۇزىلىپ كەتكەن ەكەن. تىلگە كەلە المادى. باسىما جالعىزدىق ءتۇسىپ، قامىعىپ كەتتىم. جۇلدىز شىعا جان دا تاپسىردى، راحماتلىك! بالا ەكەۋىنەن بىردەي اجىراعانىمدا «وھو... ھو...ھو-و!» دەپ ءۇنىم بوزداپ شىعىپ كەتكەنىن ءوزىم دە بىلمەي قالدىم. جاپانداعى سونشا جالعىزدىقتان بويىڭدى بيلەپ تۇرا المايدى ەكەنسىڭ. قۇداي نەعىپ وسىنشا سورعا جاراتىپ ەڭ! دەپ، ەكى قولىم جايىلا قۇلاپ ءتۇسىپ، قارعا اۋناپ جىلادىم. ونىڭنان نە شىعادى. قارىزى كوپ ەدى، ەڭ بولماسا كوزىن قارعا-قۇزعىن شۇقىماسىن دەپ بەتىن قارمەن جاسىردىم دا جىلاي-جىلاي ءجۇرىپ كەتتىم، - دەپ كەلگەندە ايەلدەر جاعى قانىكەدەن تارتىپ ەرىكسىز كوزدەرىن سۇرتە باستاعان. - سودان تۇنىمەن تىنباي جىلجىپ، ءبىر ءتاۋىرى، ەتىم بار، تاڭەرتەڭىندە اقبايتال-اگىمنىڭ تۇسىنان شىققان ەكەنمىن. سول كەزدە ەندى شىن ولەر جەردىڭ انىق وزىنە جەتكەنمىن. ءۇسىپ-جاۋراپ جالعانداعى بار جالعىزدىق ءبىر باسىما ءتۇسىپ كەلە جاتتىم. ادامنىڭ كوزىنىڭ جاسى وڭايلىقپەن تاۋسىلمايدى ەكەن!... قۇداي سول جاستى كورمەسىن بە؟ جولداعى ارقاردى بەرگەن يەم نەگە ءولتىرسىن... ءدال سول جەردە بازاننىڭ اكەسى، جانىڭ ءجانناتتىڭ تورىندە بولعىرىم، ساعات دەگەن جارىقتىق كەزدەسە كەتكەنى! جايشىلىقتا ولگەن اكەم ءتىرىلىپ كەلسە ونداي قۋانباسپىن. تانىمايتىن قازاققا انادايدان «اعاتاي-اي، ءولدىم عوي، اعاتاي» دەپ ەڭىرەپ جىلاپ كورىستىم! ادام حالى كەتكەندە وزىنە-ءوزى يە بولا الماي قالادى ەكەن. ساعات قاريا بەلبەۋىنىڭ ۇشىمەن سوراسى اعىپ كەتكەن مۇرنىمدى قايتا-قايتا سۇرتكىلەپ ۇستىمە سارى تونىن جاۋىپ، ءبىر تاستىڭ ىعىنا، كۇنشۋاققا وتىرعىزىپ قويدى دا، قاراعايدىڭ قۋ بۇتاعىنان دۇرىلدەتىپ وت جاعىپ، جانىمدى كىرگىزىپ الدى عوي!» دەپ كوبەك اڭگىمەسىن ءتامامداي بەردى.

ساعات شەرۋدىڭ بەلگىلى جورتۋىلشى، جاۋ-جۇرەك ادامى ەدى. قىس كۇنىندە وزىنە سەرىك مىقتى اتپەن قۇس ۇشىپ، قۇلان جورتپاس اقبايتال-اگىم جايلاۋلارىنان، قياتاس، شۇبىرتى سياقتى قيىن-اسۋلاردان ءارلى-بەرلى جالعىز اسىپ، بۇراتالا، سايرامنىڭ وشتەسكەن قالماقتارىنان قوس-قوسار جىلقى الىپ كەلەتىن. سو جولى جالداس كۇرەڭ ايعىرمەن بەرى قايتقان ساپارىندا يەن تاۋدا جالعىز جاياۋ كوبەككە كەزىككەن. كوبەكتى انىق ولىمنەن قۇتقارىپ، ەكى جەتەك اتىنىڭ بىرىنە مىنگىزىپ، كەرىمبەككە اكەلىپ تاپسىرعان-دى. بىراق «جورتۋىلشىنىڭ باسى جولدا قالادى» دەگەندەي شەرۋدىڭ سول ساعات دەگەن كىسىسى اقىرى ءبىر جىلى قىستىگۇنى قياتاس اسۋىندا قالىپ، سۇيەگى جازدا بىراق تابىلعان.

زاماننان بەرگى قويماداي سىرىن ەندى عانا اشقان كوبەكتىڭ بۇل اڭگىمەسىنە بار قوناق اسا قىزىقتاپ، تاڭىرقاسىپ، تاڭداسىپ ەدى.

وتىرعاننىڭ بارلىعىن ءبىر وزىنە جامىراتا قاراتقان حيكايانى العاش ەستۋشىلەر كەيدە امالسىز كۇلىسە، قۇلشىنا تىڭداپ، وقيعا اياقتاپ كەلگەندە قارىمساق:

- ە، قۋ كوبەك! ءسويتىپ جەردى قۇرتىپ كەلىپ، مونتانى بولىپ وتىرعان، كونەكتىڭ ءتۇبىن تەسكەن كوبەكپىن دەسەڭشى! بۇل تۇرىڭدە سەن ءالى ءبىزدىڭ قىزدى دا ءبىر جەرگە قۇلاتا تاستاپ قاشارسىڭ! - دەپ، ۇيدەگى مىناۋ ۇلكەندەردى ەرىكسىز كۇلدىردى. كوبەك ءوز ىسىنە بۇنسىز دا ۇيالىپ وتىرعان ەدى. قارىمساق ونى كۇيەۋسىنىپ ءالى دە قاجاي ءتۇسىپ:

- اپىراي، ءوزىنىڭ تۇتىلعان قۋىقتاي بەرىگىن قاراشى! ەرتەگىدەگى قارا ءداۋدىڭ جانىن قىرىق جىل ساقتاپ بەرەتىن، مەكەن-جايىن ادام بىلمەس سيقىرلى زاندەمىنىڭ ءوزى عوي مىناۋ! - دەگەندە جۇرت كوبەككە كوز تاستاسىپ تاعى كۇلىسكەن. ابدوللا تايلاقبايعا كوزىن قىسىپ قويىپ، قىزا سويلەپ:

- نە بوسا و بوسىن، قىز الىپ كورمەپ ەم دەپ ءبىر قىزىمىزدى يەك قاقتىرماي ءتۇسىرىپتى-اۋ، مىنا سۋ پەرى! كەكەڭدى ءسويتىپ ءجۇرىپ-اق، جەرگە ءبىر وتىرعىزۋعا جاراعان سۇم مەن دەسەڭشى! - دەپ جۇرتتى تاعى كۇلدىرىپ جاتىر.

تايلاقباي بۇل قالجىڭدارمەن ءىسى بولماي، تومەنگى جاقتا جۇگىنىپ وتىرعان كوبەكتى تاياعىمەن كوزەپ كورسەتىپ ءبىر سىن ايتتى. بوساعاداعى مىنا سىرلى جىگىتكە تۇكسىرەيە، بارلاي قاراپ، ونى بۇگىن كورگەندەي تاڭىرقاپ:

- اقىل تاپ وسىدان شىعادى... قيىن كۇندە سىر شاشپاس ادام كەرەك ەتكەنىڭ سونداي جالعىزدىقتا قاسىڭا وسىنى الىڭدار... اشەيىندەگى ماردىمسىعان مىرزاسۇرەيدەن قيىندىقتا اقىل تاپپايسىڭ، بۇ جۇرگەن تالايىمىزدان وسى وتىرعان كوزەلىڭ وپالى بولماسا ماعان كەل! - دەپ باعالادى.

باعاناعى رەڭدى كەلگەن قارا ساقال ماتاي كوبەككە:

- ەنەڭ بايعۇس قىزىن ايتىپ ومىراۋىن جاس جۋىپ وتىرۋشى ەدى. وپاسى جوق دۇنيە دەگەن سو-داعى! - دەپ قويدى.

كەرىمبەك كوبەكتىڭ باعانادان ءالى ىشىلمەگەن ۇلكەن ساپتى اياقتاعى قىمىزىن ءوزى ساپىرىپ:

- ال، سۋسىن ال! «سوڭىنان سور ەرگەننىڭ ءبىر باقىتى، بولادى» دەگەن. قايعىسى جوق جۇرەكتەن قالاعانداي سىر شىقپايدى. ءبىر قىز ەمەس، ەكى قىز قاتار الساڭ تاتىرلىقتاي بەينەت تارتىپسىڭ، بالام! - دەدى. ءۇي ءىشى تايلاقباي مەن كەرىمبەكتىڭ وسى سوزىنەن كەيىن كوبەك تاعدىرىن اقىلعا سالعانداي، ويلانىپ قالدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz