بەكەجان باتىردى اقتايتىن كەز كەلدى

ناۋرىز تۋىپ، دۇنيە جاڭعىرۋدا. ول ماحاببات پەن مەيىرىمنىڭ مەرەكەسى ايەلدەردىڭ حالىقارالىق مەيرامىنان باستالدى. انالاردى، قىزدار مەن كەلىنشەكتەردى ءتول مەرەكەسىمەن قۇتتىقتاپ، بەرەكەلى بىرلىك پەن باياندى باقىت تىلەيمىن. ناۋرىزبەن بىرگە ىزعارلى قىستىڭ بەتى قاتىپ، تىرشىلىك قايتا تۇلەدى. ەندەشە وسى كۇنى قازاق حالقىنىڭ ماحاببات ليريكاسىنىڭ جاۋھارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ونىڭ ناقاقتان ايىپتالعان كەيىپكەرىن اقتاۋ جايىن ءسوز ەتسەك.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن قۇرىلعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەمكوميسسيا سالماقتى جۇمىستار جۇرگىزۋدە. الدا بۇل ءىستى دامىتىپ، تەك حح عاسىرمەن شەكتەلمەي، وعان دەيىن ءومىر سۇرگەن، بىراق وتارشىلىق كەزىندە جاساندى تۇردە «جاعىمسىز كەيىپكەرگە» اينالدىرىلعان باتىرلارىمىزدى دا اقتاۋ جايىن ويلاستىرعان ماڭىزدى.

كەڭەستىك ديحوتوميانىڭ قۇربانى بولۋدى قويساق قايتەدى؟

«بىزبەن بىرگە بولماعانداردىڭ ءبارى بىزگە قارسى» دەپ كەلەتىن بولشەۆيستىك يدەيانى ابسوليۋتكە دەيىن جەتكىزگەن ستاليندىك ساياسات بارلىعىن تەك «اق–قارا» دەپ بولەتىن قايعىلى ديحوتوميانى ورنىقتىردى. راس، ءىرىڭى، ىرىتكىسى باسىم بۇل ۇستانىم قاراپايىمدىلىعىمەن تارتىمدى. بىراق دۇنيە-بولمىستىڭ بوياۋى تەك وسى ەكى تۇستەن تۇرمايتىنى، سان ءتۇرلى، كوپ پاليترالى بولاتىنى انىق. دەمەك، اقيقاتتى اڭداۋ ءۇشىن ءومىردىڭ، وقيعالاردىڭ سان قىرىن، بارلىق «ارالىق نيۋانستەرىن» ەسكەرۋ شارت.

كەڭەس زامانىندا قازاق ادەبيەتىندە كەيىپكەرلەر جاعىمدى جانە جاعىمسىز دەپ ەكىگە عانا بولىنەتىن، ولار ءبىر-بىرىنە قارسى قويىلاتىن. ەگەر جاعىمسىز كەيىپكەر بولماسا، ول جاساندى تۇردە «ويلاپ تابىلاتىن». وسىلايشا، وتارلاۋشىلار قوعامدى باتىرلارعا قارسى ايداپ سالدى.

كەڭەستىك قاسكوي يدەولوگيانىڭ ءبىر قۇربانى – بەكەجان باتىر (1667–1730) دەسەك، اسىلىق بولماس. بالا كەزدەن ەستىگەن اقساقالداردىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنسەم، بەكەجان اتتارى اڭىزعا اينالعان قوس عاشىققا قارسى شىقپاعان ادام. ويتكەنى بەكەجان باتىر مەن قىز جىبەك ءبىر-بىرىنە اعالى-قارىنداس جاندار: بەكەجان – شەكتىنىڭ قاباق رۋىنان، ال جىبەك ارۋ – شەكتىنىڭ جاقايىمى، سىرلىباي بابانىڭ قىزى. ال قازاق جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايدى. سوندىقتان بۇل ەپوستى باسپادان باستىرعان ادام نە بۇدان حابارسىز بولعان، نەمەسە باتىرعا ءوشتى-قاستى بولۋى دا ىقتيمال. ال بەكەجان مەن جىبەكتىڭ جاقىن تۋىس ەكەنىن بىلەتىن اعايىندار بۇل كوركەم تۋىندىنى ەشقاشان شىندىق دەپ قابىلداعان ەمەس.

ساق، عۇن، كوك تۇرىك بابالاردان بەرى ۇلى دالاعا يەلىك ەتىپ كەلە جاتقان قالىڭ قازاقتى ارازداستىرىپ، جىك-جىككە اجىراتىپ، «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر» ساياساتىن جۇرگىزگەن كەڭەس وكىمەتى اۋىز ادەبيەتىن ارام ماقساتىندا، پاسىق پيعىلدا پايدالاندى.

1972 جىلى «قازاقفيلم» تۇسىرگەن «قىز جىبەك» اتتى قوس سەريالى كوركەم ءفيلمنىڭ پرەمەراسى ءوتتى. كينوتۋىندى ەلدەگى ءبىراز اعايىننىڭ قابىرعاسىن قايىستىردى، ولار مۇنى ەسكى جارانىڭ بەتىن تىرناعانداي، اۋىر قابىلدادى. جالا ءوش پەن نالا تۋعىزدى. ول شالاداي ءالى بىقسۋدا. كينونىڭ قاتتى اسەر ەتكەنى سونشا، ەلگە بارعاندا جۇرت بەكەجان ءرولىن سومداعان دارىندى اكتەر ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ بەتىنە تۇكىرگەن.

جامبىلدىڭ تۋماسى، بۇرىن سەناتور بولعان ءابدالى نۇراليەۆ بىردە بالا كەزىندە كۋا بولعان جايتتى اڭگىمەلەدى: ا.ءاشىموۆتىڭ تۋعان جەرى، جامبىل وبلىسىنىڭ سارىسۋ اۋدانىنىڭ جايىلما اۋىلىندا «قىز جىبەك» ءفيلمىن كورۋگە ىعى-جىعى ادام جينالادى، ەسكى كلۋبتا ينە شانشار جەر قالمايدى. كينو اياقتالعاندا ايەلدەر جاعى سىڭسىپ جىلاي باستايدى، قاريالار دا كوزدەرىنە جاس العان. ەر ادامدار قاباعىن قارس جاۋىپ، تۇنەرەدى. سودان كينومەحانيك جارىقتى جاعىپ قالعاندا، جينالعان جۇرت ىشىنەن ءبىر جىگىت اتىپ تۇرىپ: «ءاي، اسقارالى، سىرتقا شىق! جەكپە-جەك!» دەپ ايعاي سالىپتى. اسقارالى – ءاسانالىنىڭ تۋعان اعاسى. وسىلايشا، فيلمدە ابدەن جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتىلگەن بەكەجانعا دەگەن جەككورىنىش سەزىمى پايدا بولىپتى. تولەگەننىڭ كەگىن جىگىتتەر اسقارالىدەن الا جازداعان.

جاقىندا قوستاناي جاقتىڭ گەنەرال شەنى بار بەدەلدى تۇلعاسىنىڭ: «شەكتىنىڭ بەكەجانى تولەگەندى ولتىرگەن بە؟» دەپ اڭگىمە ايتا باستاعاندا، مەن ونىڭ ءسوزىن ءۇزىپ: «باتىرىم، شىندىقتى ايىرىپ الايىق، بەكەجان تولەگەن باتىردى ولتىرمەگەن!» دەپ سابىرعا شاقىردىم. بۇل ماسەلە قازاقتىڭ رۋلارى اراسىنا ىرىتكى سالادى. دەمەك، ءتۇيىندى تارقاتاتىن، اقيقاتتى انىقتايتىن، فەيكتى فەيك دەپ ايتاتىن كەز جەتتى.

سوندا تولەگەندى كىم ولتىرگەن؟

قىز جىبەككە قاتىستى وقيعا شامامەن 1692–1694 جىلدارى قازىرگى شالقار اۋدانىنان 40 شاقىرىم جەردەگى، كىشى بورسىق ەتەگىندەگى قوسوبا كولى ماڭىندا بولعان ەكەن. ەل اراسىندا تاراعان اڭگىمەگە سۇيەنسەك، تولەگەن باتىر قوسوبا كولىنىڭ جانىندا تورۋىل قۇرعان قاشقىن قاراقشىنىڭ قولىنان قازا تابادى. سودان بەرى اڭىز بولىپ ايتىلىپ جۇرگەن «قىز جىبەك» حيسساسى بەرتىندە، ءحىح عاسىر باسىندا جىرعا اينالدىرىلعان.

زەرتتەۋشى، جازۋشى نابيدەن ابۋتاليەۆتىڭ «سەگىز سەرى» كىتابىندا جازىلعانداي، «قىز جىبەك» جىرىن 1892 جىلى جۇسىپبەكقوجا شايقىسلامۇلى ءانشى قاريالاردان ەستىپ، جازىپ الادى دا، جىردىڭ كەيبىر تۇسىن وزگەرتىپ، قىسقارتىپ، ورنىنا تاتارشالاپ، قارا ءسوز قوسىپ، كەي تۇستارىن ەرتەگىگە اينالدىرىپ، تولەگەندى ولتىرگەن كەسكەنتەرەكتىڭ ورنىنا بەكەجان باتىردى قوسىپ، جىردى «ءوزىم شىعاردىم» دەپ، ونى 1894 جىلى قازان قالاسىندا باستىرىپ شىعارعان. ول «قىز جىبەك» جىرىن 1896, 1899, 1900 جىلدارى قازان قالاسىندا بىرنەشە رەت باستىرادى. بىراق ونىڭ اقىن، جىرشى ەمەسىن كەزىندە اۋباكىر كەردەرى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ جانە باسقا كورنەكتى تۇلعالار اشكەرەلەگەن.

شىن مانىندە، ەل اۋزىندا قارا سوزبەن ايتىلىپ جۇرگەن «قىز جىبەك» قيسساسىن ءحىح عاسىر باسىندا جيناقتاپ، جىرعا اينالدىرعان سەگىز سەرى (1818–1854, شىن اتى مۇحامەدقاناپيا باھرامۇلى شاقشاقوۆ) ەكەنى دالەلدەنگەن. م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار مەن تەكستولوگيا بولىمىندە سەگىز سەرى جىرلاعان «قىز جىبەك» داستانىنىڭ تۇپنۇسقاسى ساقتاۋلى ەكەنى ايتىلىپ ءجۇر. اقيقات اشىلۋى ءۇشىن ونىڭ دا جاريالانعانى ماڭىزدى.

قىز جىبەكتىڭ اكەسى سىرلىبايدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى سانالاتىن، ارال اۋدانىنىڭ قىزىلجار ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىنى، ارداگەر ۇستاز سايلاۋ ابابۇكىرۇلىنىڭ «سىرلىباي بي جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىندا دا بازاربايدىڭ مىرزاسى تولەگەندى بەكەجان ەمەس، كەسكەنتەرەك دەگەن قاراقشى ولتىرگەنى اتاپ وتىلەدى.

«بەكەجان ايبەكۇلى تاريحتا بولعان ادام. تۋعان جەرى – الشىن تەمىر تاۋدىڭ بوكتەرى. 1825 جىلعا دەيىن بۇل جەردە كىشى ءجۇز ءالىمۇلىنا جاتاتىن التى شەكتى مەكەندەگەن. بەكەجاننىڭ اكەسى ايبەك وسى تۇستاعى كىشى ءجۇز ءالىمۇلىنىڭ اسكەري باس باتىرى بولعان. بەكەجان دا اسكەرباسى ساردار بولىپتى»، – دەيدى سايلاۋ ابابۇكىرۇلى.

ماحابباتتىڭ سيمۆولىنا اينالعان ازاماتتى ولتىرگەن قانىشەر دەپ ءالى كۇنگە جالا جابىلىپ جۇرگەن بەكەجان باتىر شىنىندا ەل قورعاعان ارداقتى ەر بولىپ شىقتى. ول باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ سىرىم اۋدانىنداعى قوسوبا ماڭىنا جەرلەنگەن. بەكەجاننان بايراق، قايراق، تايلاق اتتى ۇلدار جانە نۇرگۇل ەسىمدى قىز ورگەن. بەكەجان قالماقتارمەن سوعىستا جارالانىپ، ەرتە كەمتار بولىپ قالعان، بىراق ءوز اجالىنان ولگەن دەگەن دەرەك بار. ونىڭ بالالارى جوڭعار سوعىسىنا قاتىسقان، اقتابان شۇبىرىندىدا قول باستاعان، ەل باسقارعان.

ال كەسكەنتەرەك – تۋعان ناعاشىسى ابۋساعيتتى ءولتىرىپ، ونىڭ كىشى ايەلىن الىپ كەتىپ، ول ايەلدى قاڭعىتىپ، قۇمعا تاستاپ كەتكەن، سونداي-اق قارابالا دەگەن جىگىتكە تۇرمىسقا شىعۋعا ىڭكارلانعانى ءۇشىن تۋعان قارىنداسى قالامقاستى ءتانىن، ومىراۋىن تىلگىلەپ، ازاپتاپ ولتىرگەن قاسكۇنەم بولعان دەسەدى. بەكەجان باتىر جورىقتا جۇرگەندە، كەسكەنتەرەك تولەگەن باتىرعا قاستاندىق جاساعان كورىنەدى. اقىرى جىبەكتىڭ جەتى اعاسى قاشىپ جۇرگەن كەسكەنتەرەكتى ۇستاپ الىپ، دارعا اسىپ ولتىرەدى.

قالاي بولعاندا، «قىز جىبەك» وقيعاسىنىڭ انىق-قانىعىن، جاي-جاپسارىن انىقتاۋ – كاسىبي مامانداردىڭ، تاريحشىلاردىڭ ۇلەسىندەگى جۇمىس، ولار ءۇشىن تۇرەن تۇسپەگەن ءورىس. ەڭ باستىسى – تاريحي ادىلدىك قالپىنا كەلگەنى ءجون. ول ءۇشىن قىز جىبەك ارۋدىڭ ومىرىنە، تولەگەن، بەكەجان باتىرلاردىڭ ەرلىگىنە قاتىستى شىنايى كينو تۇسىرىلگەنى ءجون-اق. استانامىزدا باتىرلارىمىزدىڭ ەسىمىن كوشە اتاۋىندا ۇلىقتاساق، ارتىق ەتپەس ەدى. ويتكەنى ەلوردادا دا، الماتىدا دا قىز جىبەك كوشەسى بارى بەلگىلى.

ايتپەسە، «قىز جىبەكتىڭ» وپەراسى دا، «قىز جىبەك» ءفيلمى دە كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءونىمى بولعاندىقتان ولار سونىڭ مىندەتىن اتقاردى. مىسالى، كينوتۋىندى سوڭىندا جىبەك وزىنە-ءوزى قول سالادى. شىنىندا، جىبەك ارى قاراي ءومىر سۇرگەن، جىردا ونىڭ امەڭگەرلىك جولىمەن تولەگەننىڭ ءىنىسى، تاستۇلەك باتىر سانسىزبايعا تۇرمىسقا شىققانى جونىندە ءسوز قوزعالادى. ولاردان ۇرپاق ورگەن. قوجابەرگەن اقىن «ەلىم-اي» جىرىندا سانسىزباي مەن جىبەك سۇلۋدىڭ تۇڭعىش بالاسى ءتوسباتىردى سيپاتتايدى.

كەڭەس وكىمەتى قازاقتىڭ قوس باتىرىن ءبىر-بىرىمەن «قىرقىستىرۋ» ارقىلى «جابايى، وركەنيەتتەن جۇرداي، زاڭنان ادا قازاقتار ءبىرىن-ءبىرى قىرۋمەن اينالىسقان» دەگەنگە كەلتىرگەن. ال قازاق ارۋى جىبەكتەن «سۋيتسيدنيتسا» جاساۋ ارقىلى كەڭەستىك يدەولوگيا ايەلدەردى قازاق قوعامىندا ەش ورنى جوق بەيشارا ەتىپ كورسەتۋگە ۇمتىلعان. شىنىندا، ايەلدەردى قازاق ۇلتى ايرىقشا ارداق تۇتتى، نازىك بولمىس يەلەرى تۇمار حانىم زامانىنان بەرى ەل بيلەۋگە بەلسەنە ارالاسقان.

بەكەجان باتىر قارىنداسى جىبەكتى قالىڭدىق ەتىپ الماق بولدى، سول ءۇشىن ونىڭ عاشىعىنا قاستاندىق جاسادى دەگەنى جەتى اتا قاعيداتىن قاپىسىز ساقتاعان قازاقتىڭ ارىنا جات، سۇيەگىنە داق. ۇلتىمىزدى قارالاۋ ءۇشىن جاعىلعان قاركۇيە. ودان ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى.

باقىتبەك سماعۇل،

Qazaqstan Ardagerleri قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى

Abai.kz