سپيكەر: تىلەۋحان شارعىنۇلى. ۇستاز، رايىمبەك اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.

---

– تىلەۋحان شارعىنۇلى، ءسىزدى قىتاي قازاق وقۋ-اعارتۋى مەن ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋى جانە وركەن جايۋىنا، دامۋىنا ۇلەس قوسقانداردىڭ ءبىرى جانە ءبىر ەگەيى، اعارتۋشى، ءدۇلدىل اقىن شارعىن العازىۇلىنىڭ تۋعان ۇلى ەكەنىڭىزدى ەستىپ، قاراشاڭىراعىڭىزعا ارنايى اتباسىن بۇرىپ كەلىپ جاتقان جايىمىز بار. اڭگىمەڭىزدى الدىمەن ءوزىڭىزدى تانىستىرۋدان باستاساڭىز؟

–  شارعىن اكەمىزدەن ەكى ۇل، ءتورت قىز بارمىز. اعام شابدەن مەن ەكى اپكەمىز باقيلىق بولىپ كەتتى. قازىر ۇلكەنى مەن تىلەۋحان، قارىنداسىم مەيىرحان، گۇلنۇر بارمىز.

اكەمىزدىڭ اعارتۋشىلىق جولىن ۇستاپ اعام شابدەن ەكەۋىمىز وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەدىك. مەن 1945 جىلى 24-ساۋىردە شىنجاڭ تەكەس اۋدانىنىڭ تاڭبالىتوبە دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلىپتىم. مەكتەپ تابالدىرىعىن قىتاي جەرىندە اتتاپ، قالعان وقۋىمدى 1958 جىلى قازاقستانعا كەلىپ جالعاستىردىم. 1964-1968-ءشى جىلدارى قازىرگى اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ۇۋ (اگۋ) ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، رايىمبەك اۋدانىنىڭ شالكودە ورتا مەكتەبىندە ماتەماتيكا پانىنەن ساباق بەردىم، 2000 جىلى الماتىعا كونىس اۋدارىپ، دارىندى بالالار مەكتەبىندە مۇعالىم بولدىم. جالپى 40 جىلداي ۇستاز بولىپ، جەمىستى ەڭبەك ەتتىم. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، وبلىستا ماتەماتيكانى تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن سىنىپ اشتىم. ونى بىتىرگەن وقۋشىلاردىڭ  80-90 پايىزى جوعارعى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسىپ ءجۇردى. ءبىراز ماتەماتيكادان مەتوديكالىق كىتاپتار، ەلەكتروندىق وقۋلىقتار جازدىم. ەڭبەگىم باعالانىپ بۇكىل وداقتىق ن.ك.كرۋپسكايا اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى، قاز كسر حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ وزىق قىزمەتكەرى، رايىمبەك اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى ت.ب. ماراپاتتارعا يە بولدىم. قازىر زەينەت جاسىنداعى قاريالاردىڭ ءبىرىمىن.

– وزىڭىزبەن جاقسىلاپ تانىسىپ الدىق، ەندى اكەڭىز شارعىن اقىننىڭ قاي جەردە تۋىپ-وسكەنى، قاي جەردە قايتىس بولعانى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

– اكەم شارعىن 1903 جىلى، 20-مامىردا، الماتى وبلىسى ۇيعىر اۋدانى تيىرمەن اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى العازى اۋقاتتى، باي، شارۋا ادامى بولىپ، ەل-جۇرتىنا مەيىرىمدى جان بولعان ەكەن. ول جەتىم-جەسىرلەرگە، تۇرمىسى ناشارلارعا قارايلاسىپ، كومەكتەسىپ وتىرعان. العازى 72 جاسىنا دەيىن بالا كورمەگەن، سودان ءۇشىنشى ايەلدىككە وڭلاسىن دەگەن اجەمىزى الىپتى، ودان دا ءبىر-ەكى جىلعا دەيىن بالا كورمەگەن سوڭ رايىمبەك بابامىزدىڭ باسىنا كەلىپ تۇنەيدى. سوندا وڭلاسىن اجەمىز ءتۇس كورەدى، تۇسىندە ەكى جارىق جۇلدىز كورىنەدى، بىرەۋىنىڭ قۇيرىعى ۇزىن، ەكىنشىسىنىڭ قۇيرىعى قىسقا بولادى. اتانىڭ ارۋاعى قولداپ، شاپاعاتى تيگەن بولار، سول جىلى اجەمىز جۇكتى بولىپ ۇلدى بولادى، ۇلىنىڭ اتىن شارعىن قويادى. اراعا ەكى جىل سالىپ ەكىنشى ۇلىن ومىرگە اكەلەدى. ونىڭ اتىن تۇڭعىشى شارعىنعا ۇيقاستىرىپ ارعىن قويىپتى. اجەمىزدىڭ رايىمبەك بابانىڭ باسىنا تۇنەگەن كەزدەگى ءتۇسى ايداي كەلىپ، ارعىننىڭ ءومىرى قىسقا بولادى، ول ءبىر قىزدى بولعانان كەيىن جاستاي قايتىس بولىپتى. ال ءبىزدىڭ اكەمىز شارعىن 85 جاسىندا 1988 جىلى 13-قازاندا نارىنقولدىڭ شالكودەسىندە قايتىس بولدى.

اكەم 1911 جىلدان 1917 جىلعا دەيىن باستاۋىش مەكتەپتە 4-سىنىپقا دەيىن وقيدى. اكەسى العازى بالام ورىس ءتىلىن ۇيرەنسىن، جۇرتتان قالماسىن دەگەن وي مەننەن ءبىر ورىستىڭ وتباسىن ءۇيىنىڭ جانىنا كوشىرىپ اكەلىپتى. اكەم وسى ورىس وتباسنىڭ بالالارىمەن بىرگە ويناپ، ارالاسىپ، كىتاپتارىن وقىپ ءجۇرىپ ورىس ءتىلىن ءبىلىپ الادى.

اكەمنىڭ 13 جاسىندا اكەسى العازى قايتىس بولىپ، وتباسىنىڭ بار اۋىرتپالىعى شەشەسى وڭلاسىن مەن وزىنە تۇسەدى. ارقا سۇيەر اكەسى قايتىس بولعانان كەيىن كەدەيلىكتىڭ، جوقشىلىقتىڭ تاقسىرەتىن ابدەن تارتادى. ول:

«شارۋاسىن باعىپ العازى،

ەشكىمدى شەتكە بولمەپتى.

مال-پۇلىن ەلدەن اياماي،

جاماندىقتى كورمەپتى.

ودان قالعان ۇرپاعى،

شارعىن شال بولىپ ەرجەتتى»، – دەپ ولەڭدەتكەنى بار ەدى.

اكەمنىڭ كەيىنگى مۇعالىمى ماقسۇت دوداباەۆ بولعان. ول كىسى ءانشى-جىرشى، ءبىلىمدى، ءوز ءوڭىرىنىڭ تانىمال، قۇرمەتتى ازاماتى بولعان ەكەن. «مەن ماقسۇتتىڭ جانىندا كوپ ءجۇردىم، جاقسىلاردان ۇلگى، ونەگە الىپ ءوزىمدى كوپ تاربيەلەدىم. بالا جاسىمنان كىتاپقا قۇمار بولدىم، ىبىراي، اباي، شاكارىم، مىرجاقىپ، ءاليحان، احمەتتىڭ كىتاپتارى مەنىڭ رۋحاني ازىعىم بولدى»، – دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى.

– اقىننىڭ جاڭاشا مەكتەپتە وقىپ، ءوز ورتاسىنداعى كوكىرەگى وياۋ، العا باسار تۇلعالاردان ۇلگى، ونەگە العانىن بىلدىك. اكەڭىز ولەڭدى قاي كەزدەن باستاپ جازعان ەكەن؟

– اكەم ولەڭ جازۋدى 10 جاسىنان باستاپتى. ونىڭ ەڭ العاشقى تىرناق الدى تۋىندىسى – «قىدىرماشى شال» دەگەن ولەڭى ەكەن. اراسىندا ءازىل-سىقاق ولەڭدەردى دە كوپ جازىپتى. قازاقتىڭ قيسا، داستاندارىن جاتتاپ، توي-تومالاق، جيىن-تويلارعا بارىپ ايتىسىپ، ءوزىنىڭ ايتىسكەرلىك قىرىممەن دە ەلگە تانىلا باستايدى. ول 15-16 جاسىنان باستاپ حالىقتىڭ مەكتەپكە بارىپ ساۋات اشۋىنا، عىلىم-ءبىلىم، ونەر ۇيرەنۋىنە كوپ دارىپتەيدى. اعارتۋشىلىق تۋرالى ولەڭدەرىن جازا باستايدى. «وقى، جاستار!» دەگەن العاشقى ولەڭىندە:

«وقىساڭ ەل بولاسىڭ ويىڭ بايىپ،

حالقىڭا نۇر بولاسىڭ سايا جايىپ.

اسىلىندە وقۋ جاۋھار قور قىلمايدى،

ونەردى ۇيرەنەسىڭ تاڭعاجايىپ.

پەردەسىن قاراڭعىنىڭ ءتۇرىپ تاستاپ،

كوڭىلدى اعارتىڭدار جۋىپ-شايىپ.

باقىتقا وقۋ، ونەر جەتكىزەدى،

بۇل كۇندە وقىماعان ۇلكەن ايىپ،

قولىڭنان وقۋ سۇيرەپ شىعارادى،

عىلىممەن ەلمەن قاتار سۋسىنداساڭ»، – دەپ جىرلايدى.

ول ءوزىنىڭ تۋما تالانتتى مەن مەكتەپتە وقىعان ءبىلىمىن ۇشتاستىرىپ، ودان ارى ىزدەنىپ قابىلەتىن شىڭداي تۇسەدى. اينالاسىنداعى ءبىلىمدى، پاراساتتى، يگى جاقسىلاردىڭ جول كورسەتۋى، قولداۋىنىڭ ارقاسىندا اۋىلدىق بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىندە ءبىراز جىل حاتشى بولىم قىزمەت ىستەيدى. سودان 1928 جىلى باستالعان ستاليندىك رەجيم، بولشەۆەكتەردىڭ تاپتىق قىسىمى بۇكىل قازاق ەتنوسىنىڭ تاراگەدياسىنا اينالدى. مىنە وسىنداي اسىرا سىلتەۋدىڭ كەسىرىننەن اكەم شارعىن 1930 جىلى امالسىز شەكارانى اسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى.

– اقىن شارعىن وتباسىنىڭ قىتايعا قالاي اۋعانى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

– اكەم اتپەن كەتىپ بارا جاتىپ ءبىر بەلسەندى تۋىسقانىمىزعا كەزدەسىپ قالادى. ول اكەمە جاقىنداۋدان سەكەمدەنىپ، الىستان داۋىستاپ، «ەي، شارعىن! ماعان قاشان ايتتىڭ دەمە، بۇگىن بە، ەرتەڭ بە سەنى ۇستايدى. سول ءۇشىن بۇگىننەن باستاپ قامدانا بەر»، – دەپ ەكەرتىپ كەتەدى. ونى ەستىگەن اكەم جايلاۋداعى ۇيىنە اسىعىس-ۇسىگىس جەتىپ، قىتايعا جەدەل كەتۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. سوندا اسىلعان قازان اسۋلى كۇيىندە، مال ورىستە، ءۇي تىگۋلى قالىپ قويعان ەكەن. سول كۇنى تۇندەلەتىپ قالجات شەكاراسىنا جەتىپ ۇلگىرەدى.

اكەم شەكارادان وتەردە وتباسىن ەكى ءبولىپ وتكىزىپتى، ونداعى ويى شەكارادا ابايسىزدا قىرىلىپ قالساق، ارتىمىزدا تۇياعىمىز قالماي قالماسىن دەگەنى ەكەن. مۇندا شەشەسى وڭلاسىن، بالاسى شابدەن جانە ءىنىسى ارعىننىڭ قىزى ايماندى تاستايدى دا، كوشتى ءىنىسى ارعىن ەكەۋى شەكارانىڭ ارعى جاعىنداعى شاپشال دەگەن جەرگە اپارىپ جايعاستىرادى. وندا ءبىر-ەكى كۇن ايالداپ ءىنىسىن ەرتىپ قايتىپ كەلسە، شەكارانىڭ بەرجاعىنا قالدىرىپ كەتكەندەر ورنىندا جوق بولىپ شىعادى. ءىنىسى ەكەۋى ارى-ىزدەپ، بەرى ىزدەپ ءبىر باستاۋدىڭ باسىنا كەلسە،  باستاۋدا ءبىر شۇپىرەكتىڭ جاتقانىن كورەدى. تاس جاتقىزىلعان جالعىزاياق جولدى قۋالاپ كەلسە، قاراعايدىڭ تۇبىنە جاسىرىنعان ەكەن، ولار اكەمى تانىپ اڭىراپ شىعا كەلەدى. سويتسە، وڭلاسىن اجەمىز ارتىمىزدان قۋعىنشىلار كەلىپ تاۋىپ الماسىن دەگەن ويمەن ورنىن اۋىستىرىپ، تەرىسكەيدەگى قاراعايدىڭ تۇبىنە جاسىرىنىپتى. ىزىمىزدەن ءبىلىپ قويماسىن دەپ جولعا تاس توسەپ، باستاۋدان سۋ الىپ ءجۇرىپتى.

ولاردى اكەم امان-ەسەن تاۋىپ العان سوڭ قىتايعا الىپ كەتەدى. اكەمنىڭ «ەلمەن قوشتاسۋ» دەگەن ولەڭىندە:

«قوش بولعىن، كورىسكەنشە تۋعان جۇرتىم،

ۋ مەن ءورت ءىشىم تولعان، سىرتىم ءبۇتىن.

تالايى مەندەي زارلاپ كەتكەن شىعار،

كىم تۇرار دۇنيەنىڭ كىلتىن ۇستاپ»، –  دەپ وكىنىشى مەن زار-مۇڭىن ارقالاپ كەتە بارادى.

– «قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى» دەمەكشى، اقىن قىتاي جەرىنە بارعاندا دا جەرگىلىكتى شونجارلاردىڭ، ۇستەپ تاپتاردىڭ، زورلىق-زومبىلىعىنا بەتپە-بەت كەلگەنى انىق قوي. سولاي ما؟

– ءيا، قىتايعا ىلگەرى-كەيىن وتكەن حالىق كوپ قيىنشىلىق كورەدى. شەكارادان وتكەندە جولدىڭ بويىن تورۋىلداعان سىبە مەن قالماقتىڭ قولىنا ءتۇسىپ، بار مال-مۇلىكتەرىن تارتقىزىپ الىپ زار جىلاعاندار وتە كوپ بولىپتى. ول كەزدە قىتايلار جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتى سىبە مەن قالماققا بەرىپ قويعان كەزى ەكەن. «ىلە جاعاسىندا» دەگەن ولەڭىندە:

«قايران ەل ازىپ-توزىپ كەلگەنىڭدە،

كەتىردى قالماق توناپ بەرەكەنى.

بار بولسا ءبۇتىن جەيدە شەشتىرىپ الىپ،

كوز جاسىن بالالاردىڭ كول ەتەدى»،  –  دەپ اقىن اششى شىندىقتى ءسوز ەتەدى.

جەرگىلىكتى شونجارلاردىڭ، وزبىرلىعىنا، زۇلىمدىعىنا شىداماعان اقىن نەسىپباي بولىستىڭ جانە ونىڭ ەلىنىڭ نامىسىنا تيە وتىرىپ، حالقىنا اراشا تۇسەدى. «بۇزاقىڭدى تىي، ەلدەن تارتىپ العاندارىن قايتارىپ بەر!» دەپ اشىق تالاپ قويادى.

قىتاي قوعامىنداعى ۇستەم تاپتاردىڭ زورلىق-زومبىلىعىن، جيىركەنىشتى قىلىقتارىن اشكەرىلەپ، قاراپايىم حالىقتىڭ ايانىشتى تاعدىرىن «ايتايىن اڭگىمەمدى...» دەگەن ولەڭىندە:

«جىل باسى ون ەكى ايدى اينالىپ ءجۇر.

جالعاسىپ ءبىر-بىرىنە بايلانىپ ءجۇر.

قۇلاق ەستىپ، كوز كورىپ جۇرگەننەن سوڭ،

ايتايىن اڭگىمەنى ويداعى ءبىر.

كەيبىرەۋ نان تابا الماي زارلاپ جۇرسە،

اۋزى كەيبىرەۋدىڭ بايلانىپ ءجۇر.

شىعىنعا بەلشەسىنەن كەدەي باتىپ،

تابا الماي جايالارعا ايدالىپ ءجۇر.

كەدەيدىڭ تاپقان مالىن تارتىپ الىپ،

كەردەڭدەپ اقىلاقشى، بايلارىڭ ءجۇر.

قالماقتىڭ جەلكەسىندە ايدارى ءجۇر،

بۇنىڭ قالاي دەگەنگە – «سىباعاڭ» دەپ،

بۇيىرىڭنەن شانشادى نايزانى ءبىر.

قىرىق قۇراق جينالعان حالىق ەكەن،

بولىنگەن بەس بولىمگە ايماعى ءبىر.

بۇل قۇلجا قاراسۇلتان زامانىنان

دەيدى ەكەن بۇزىلماعان قايماعى ءبىر.

كەسىر مەنەن كەساپات، پالە-جالا،

ەستىمەگەندە ەستيسىڭ قايداعى ءبىر.

ءسۇت دەپ ساۋىپ بەرەدى ساۋداگەرلەر،

ءوسىم الىپ كورەتىن پايدانى ءبىر.

بالانىڭ ءبىر جاستاعى اياعانداي،

ءتاي-ءتاي دەگەن ءبىر سۇمدىق مايماعى ءجۇر» (تامىز، 1931 ج.) دەپ، بۇل قوعامنىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن اشكەرىلەيدى.

– «كوشكەن ەلدىڭ بۇقاسىن، تۇرعىلىقتى ەلدىڭ تاناسى قورقىتادى» دەمەكشى، جان ساۋعالاپ بارعان دارمەنسىز قازاقتى سىبەسى مەن قالماعى توناعانى، ارينە وكىنىشتى! وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىمەن كورگەن اقىن قالامىن قارۋ قىپ، وتكىر تىلمەن سىن تەزىنە الىپ وتىرعان ەكەن عوي.

– اكەم شارعىن تراگەدياعا تولى جاعدايلاردىڭ كۋاگەرى رەتىندە، سول كەزدەگى بوسىپ وتكەن حالىقتىڭ تاعدىرىن، مۇڭ-زارىن وتە ايانىشتى ەتىپ بىلاي اشىنا جازادى:

«ەل توزىپ، ۇزىلمەسە شىن ءۇمىتى،

بۇل جاققا جوسىپ حالىق نەگە وتەدى.

انادان بالا ايىرىلىپ ەكى جاقتا،

كول قىلىپ كوزدىڭ جاسىن سەل ەتەدى...».

1934 جىلى الباننىڭ ءبىر توپ اتقامىنەر ازاماتتارى جازىقسىز قامالىپ، قيىن-قىستاۋ كەزەڭگە تاپ بولعاندا، ولاردى شىعارىپ الۋ ءۇشىن ارەكەت جاسايدى. بىراق قۇلقىنى ارانداي اشىلعان گومينداڭ ۇلىقتارى پارا سۇرايدى. ارىپ-شارشاپ، توزىپ جۇرگەن، بوسقىن حالىقتىڭ ولارعا پارا بەرەتىندەي جاعدايى قايدان بولسىن. اقىن وسىنداي اۋىر جاعدايدى «اقسۇڭقار قولعا تۇسكەندە» دەگەن ولەڭىمەن بىلاي سىن تەزىنە الادى.

«الەمدى كەزسەڭ داعى شىر اينالىپ،

اڭسۇڭقار قولعا ءتۇسىپ تۇر بايلانىپ.

ايتا الماي ايتارىڭدى جاق قارىسىپ،

قانشالىق ۇمىتىلساڭ دا ىڭعايلانىپ.

التىن زاتتىڭ باعاسى ارزان بولىپ،

كۇبىلەرگە قويعان كەز سىرماي جاعىپ.

ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس اق پەيىڭلدىڭ،

ىشتەرى شەرلى بولىپ كىر بايلانىپ.

بۇل كۇندەرى بارا جاتىر ازاماتتىڭ،

جىگەرى جاسي ءتۇسىپ قۇمعا اينالىپ.

العانىڭ اقسۇڭقاردىڭ اياعىنان،

باس-كوز جوق العان زامان قۇماي بارىپ.

تابىلماي باسقا پانا، جانعا سايا،

كورگەنى ەلدىڭ كەتتى مۇڭعا اينالىپ.

ءار جەردە قوقيلانىپ قۋلار شىقتى،

جاراتقان ءوز الدىنا قۇداي قالىپ.

ءناپسى ءۇشىن دۇنيەگە الدانىپ ءجۇر،

قۇدايعا وسى قىلىق ۇناي ما انىق.

سىلدىراپ تاۋدان اققان ءمولدىر بۇلاق،

ىشۋگە كەلمەي قالدى لايلانىپ.

ىشنارسەنى بىلمەگەن قوجا، مولدا،

قۇزعىن بولىپ ولەكسەنى ءجۇر اينالىپ.

ەڭبەگى ەش بولىپ ءجۇر سور بايلانىپ،

جاعىمپازدىڭ زامانى بولعانى ما.

دەي الماي تاپقان مالىڭ وزىمدىكى،

جاعىنىپ شاۋىپ جۇرگەن بورباي قاعىپ.

ءوز ەلىن ءوزى توناپ جۇرگەندەردىڭ،

جانى اشىپ ەل-جۇرتتىڭ قورعاي ما انىق.

بۇلارعا ءبىر جاقسىلىق بولا ما ەكەن،

جاتقاندا كىسەندەنىپ قول بايلانىپ.

التىن، كۇمىس قولىنا اپارماساڭ،

قۇلاعىنا ەشبىر ءسوز قونبايدى انىق.

كەڭەستەن ءبىر جاقسىلىق كەلەر مە ەكەن،

جۇلدىزى حالقىمىزدىڭ ءۇش اينالىپ» (1934 ج. ىلە بويى).

– شارعىن اقىننىڭ قىتايعا بارعانان كەيىن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا بەل شەشە ارالاسقانى بەلگىلى، سول تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

– اكەم شارعىن شەكارادان ارى-بەرى ءوتىپ جۇرگەن جول باستاۋشىلاردىڭ كومەگىمەن وتباسىن ەكى ءبولىپ وتكىزگەننەن كەيىن، جەرگىلىكتى ەل-جۇرتپەن تانىسىپ، تىرلىگىن اقىرىنداپ باستايدى. شەشەشى وڭلاسىن كەيىن كەرەك بولىپ قالار دەگەن ويمەن جەرگە كومىپ، ساقتاپ جۇرگەن التىن-كۇمىسىن بالاسىنا تاپسىرىپ بەرە الماي، اياق استىنان ميىنا قان قۇيىلىپ، قول-اياعى سال بولىپ، ءتىلى بايلانىپ قالادى. اجەم يەگىگىن قاعىپ بەلگى بەرسە دە، التىن-كۇمىستى قايدا تىققانىن اكەمە ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. اكەم شەشەسىنىڭ نە ايپاقشى بولعانىن ىشتەي سەزگەنىمەن، بىراق ونى سىرتتان ىزدەپ تابا المايدى. ودان وسىلاي ايىرىلىپ، قىزىعىن كورە المايدى. قيىنشىلىقتى كوپ كورەدى.

جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەرىنىڭ كومەگىمەن 1934 جىلى شاپشالدا مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتىپ، حالىقتى ساۋاتتاندىرا باستايدى. كەيىن ناقىسبەك اقىلاقشىنىڭ ارنايى شاقىرتۋىمەن قىزىلكۇرەگە (قازىرگى تەكەس اۋدانىنىڭ ورتالىعى. ول كەزدە تەكەس پەن ءور تەكەس (مۇڭعۇلكۇرەنىڭ) ءبىر اۋدان بولىپ، ورتالىعى قىزىلكۇرە بولاتىن. ءا.ءا) قونىس اۋدارادى.

ول جەرگە بارعاننان كەيىن مالدى-جاندى بولىپ، ەتەك-جەڭىن جيا باستايدى. ۋاقىت وتە كەلە ونداعى بەدەلدى ادامداردىڭ قاتارىنا قوسىلا باستايدى. اۋقاتتى، باردام ەلدەن مال جيناپ شيلىوزەك پەن باقالىققا مەكتەپ سالدىرادى، بالا وقىتادى. كەيىن ءوزى شيلىوزەك مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى بولادى. الدىڭعى قاتارلى جاستاردى وقۋعا جىبەرىپ، مۇعالىمدەر دايىندايدى.

ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ قولداپ، قۋاتتاۋىمەن اكەم قۇلجاعا بارىپ ءبىلىمىن تولىقتىرىپ كەلگەننەن كەيىن، 1944 جىلى تەكەس اۋداننىنىڭ ورتالىعى قىزىلكۇرەگە بارىپ، وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ، اعارتۋشىلىق جۇمىستارىن ودان ءارى جانداندىرادى. اۋدان ورتالىعىنان قازاق ورتا مەكتەبىن اشادى. اقىن وزىمەن تەڭ-تۇستار جانە وزىنەن كەيىنگى جاستارعا ادام بولۋعا، ىزگىلىككە، باۋىرماشىلققا، سىيلاستىققا شاقىرادى جانە بولاشاققا تالپىندىرادى. «جاس ۇرپاققا» دەگەن ولەڭى بىلاي ورىلەدى:

«شاتپاعىن ءسوز ەكەن دەپ جوقتىڭ ءبارىن،

بايقاعىن الدىڭدا قۇز، وتتىڭ بارىن.

سىيلاسىپ، سىر شەرتىسىپ وتىرعاندا،

كەتىرمە شالىس سويلەپ توپتىڭ ءبارىن».

«ءبىلىم، عىلىم، ونەر ۇيرەنگەندە عانا باسقا ەلمەن تەڭەسە الامىز، ولارمەن باسەكەگە تۇسە الامىز» دەپ اعارتۋشىلىق پەن اقىندىقتى قۇستىڭ قاناتىنداي قاتار الىپ جۇرەدى. اكەمنىڭ قىتايدا جازعان ولەڭدەرىنىڭ كوبى اعارتۋشىلىققا ارنالعان. ول:

«تۇراتىن ءبىر قالىپتا نارسە بار ما،

كەيدە ىسىپ، كەيدە جۇرەك سالقىندارسىڭ.

ۇمتىلىپ مادەنيەتكە قول سوزىڭدار،

بۇرىنعى ەسكىلىكتىڭ سالتى قالسىن...

وتكەندە وقىماعان ادامدار كوپ،

زورلاعان كونە قوعام قارعىس اتسىن.

ونەر-ءبىلىم، وقۋسىز بەكەر قالساڭ،

ويلاشى، قانشا نارسە جاپىراسىڭ»، – دەسە، تاعى ءبىر ولەڭىندە:

«ءبىلىمدى ەل ورگە باسىپ دامىپ كەتتى،

ورتاسىندا ءالى ءجۇر بۇل قازاعىم.

الەم ورتاق ادامعا دەسە-داعى،

بىرەۋى دە تيگەن جوق سىباعانىڭ.

جاتىپ-تۇرىپ ويلايمىن دۇنيەنى،

ۋايىمشىل مەن جۇرگەن ءبىر اداممىن.

بۇل قازاق وسى كۇيدە كەتەر مە ەكەن،

باسىنا ءبىر شىقپاستان مۇنارانىڭ»، – دەپ، قازاق حالقىنىڭ وركەنيەتكە بەت بۇرىپ، سوعان قول جەتكىزىپ، دامىعان ەلدىڭ قاتارىندا تۇرعانىن كورۋدى ارماندايدى.

ودان كەيىن اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىن باسقارادى. ءانشى، جىرشى، كۇيشى، اقىنداردى ەل اراسىنان ىزدەپ تاۋىپ، ولاردى تاربيەلەپ، ونەرلەرىن حالقىنا جەتكىزەدى. جاز ايلارىندا جايلاۋدا بارىپ قاراعاي ءتۇبىن ساحنا ەتىپ، كونتسەرت بەرىپ، سپەكتاكلدەر قويىپ ەلدىڭ كوڭىلىن كوتەرەدى. رۋحاني ساناسىن وياتادى جانە بايىتادى. كاتىپ ايتۋاروۆ دەگەن شاكىرتى بولۋشى ەدى، ءوزى ءانشى، كۇيشى بولاتىن. ول اتتىڭ ۇستىندە دومبىرامەن ءان شىرقاپ كەلە جاتقاندا بۇكىل جايلاۋداعى ەل-جۇرت «كاتىپ كەلە جاتىر!»، – دەپ الدىنان قارسى الىپ شىعادى ەكەن. ونىڭ بىزگە جەتكەن ءبىر-ەكى كۇيىنەن باسقا كۇيلەرى ساقتالماي قالىپتى.

ىلە وڭىرىندەگى قازاق ۇلتىنان شىققان قۇرمانالى وسپانۇلى، حالىق وسپانۇلى، توققوجا ءابدىلداۇلى، بۇقارا تىشقانباەۆ، داۋلەتكەلدى بايبولاتوۆ، تاڭجارىق جولدىۇلى، مالىك ءبىرىمجانۇلى ت.ب. زيالىلارىمەن ءدام-تۇزداس، سىرلاس، يديالاس بولادى.

– شارىعىن اقىن مەن اقىن تاڭجارىق جاقسى دوس بولىپ، جاقىن ارالاسقان دەيدى عوي؟

– شىنجاڭداعى قازاقتار اراسىنان شىققان ءدۇلدىل اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىمەن قاتارلاسا ءجۇرىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ وركەندەۋىنە، دامۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولەدى. اكەم تاڭجارىق اقىنمەن تۇيدەي قۇرداس، وتە جاقسى دوس بولىپ ارالاسقان ەكەن. ەكى اقىن دا قازاق حالقىنىڭ نامىسىن قوزدىرىپ، ۇلت ازاتتىق ءۇشىن تاباندى ارەكەت ەتۋگە جىگەرلەندىرەدى. ونەر-بىلىمگە قۇلاش ۇرۋىنا، بەرەكە-بىرلىگىن نىعايتۋعا شاقىرادى.

اكەم شارعىن ءوزىنىڭ قوعامدىق جۇمىستارىنا بەلسەندى ارالاسا ءجۇرىپ، جالىندى ولەڭدەرىن جازىپ جۇرەدى. «تاڭىرگە تابىن» دەگەن ولەڭىندە:

«ءتاڭىرىم، جوقتان بار قىپ جەر جاراتتىڭ،

ۇستىنە جەر بەتىنىڭ ەل جاراتتىڭ.

الەمدە ءبارىن بىردەي تەڭ جارتپاي،

قالايشا ءبىز قازاقتى كەم جارتتىڭ؟!»، – دەپ جازادى.

ول كەز جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەردىڭ حالىقتى سۇلىكتەي سورىپ جاتقان مەزگىلى ەدى. شارعىن مەن تاڭجارىق ولاردىڭ وسى وزبىرلىقتارىن اشكەرىلەپ، حالىقتىڭ ازاتتىعى مەن باس بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسىپ، وتتى جىرلارىن بۇرقىراتادى. ەكى اقىن تىزە قوسا وتىرىپ، ازاتتىق جولىنداعى قيىنشىلىقتارمەن بىرگە كۇرەسەدى. حالىقتىڭ قيىن حالىنە قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي ولەڭ-جىرلارىمەن قول ۇشىن بەرىپ، تىنىسىن كەڭەيتىپ، دەمەپ وتىردى.

دەمەك، قوس اقىننىڭ ارمانى، ماقساتى، ۇلتتىق مۇراتى ورتاق بولعاندىقتان، ءتاڭىرىم ولاردى ەت پەن تەرىدەي بىرىكتىرىپ جىبەرگەن سەكىلدى. اكەم مەن تاكەڭنىڭ قۇلجادا جۇرگەندە ءبىرىن-ءبىرى قاعىتىپ ايتىسقان ايتىسى دا بار. 1940 جىلدىڭ اقپانىندا تاڭجارىق جالامەن ۇستالىپ، تامىز ايىندا ءۇرىمجى تۇرمەسىنە جونەلتىلەدى. سول كەزدىڭ وزىندە ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى قاتتى ساعىنىپ، ارناۋ ولەڭدەرىن جازىپ جۇرگەن. اكەم تاڭجارىق قايتىس بولعاننان كەيىن ول تۋرالى ەستەلىگىنە بىلاي دەپ جازىپتى:

«جان كۇيەر جاقىنىڭ، جان سۇيەنەر ازامات، اسىل دوس، اياۋلى ادامدار قايتىس بولسا ونىڭ جارقىن بەينەسى ەش قاشان شىقپاي كوز الدىڭنان كوشكەن ەلدەي تىزبەكتەلىپ وتەدى. مىسالى، كەشەگى اباي، بۇگىنگى جامبىل، مۇحتار، سابيتتەردىڭ اسىل مۇراسى، ۇلگى-ونەگەسى، وزدەرى ولسە دە سوزدەرى بىزبەن بىرگە. قازاقتا اقىن-جازۋشىلار بارشىلىق. نەبىر جۇيرىك شەشەن مايتالماندار، اۋزىنان بال، قولىنان ماي تامعان عىلىم يەلەرى كوپ. ولاردىڭ ۇلگىلەرى دە ۇرپاقتارىمىزعا مۇرا.

«اقىن-جازۋشى ادام جانىنىڭ ينجەنەرى» دەيدى، بۇل ءبىلىمدىنىڭ دانا ءسوزى. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم: تاڭجارىق جولدىۇلى تۋرالى ونىڭ تاريحىن ايتپاي-اق مەن تاڭجارىقتىڭ تىڭ، جارقىن بەينەسى، اقىندىق دارىنى جونىندە ايتايىن. ول كوڭىلى كوكتەم، كوركى جاز، ءسوزى وكتەم، جاسىنان جايناپ شىققان اسىل ءسوزدىڭ قازىناسى ەدى. تاكەڭ ەش ادامدى جاتسىنبايتىن اق پەيىلدى ادال جان ەدى.

ول جاسىنان كەدەيشىلىكتىڭ كەدەرگىسىنە قاراماي جاۋىز جاۋلارىنا ءوزىنىڭ وتتى سوزدەرىمەن جاۋاپ بەرگەن، باتىر اقىن.

ول قايناپ جاتقان فەودالدىق داۋىردە ءوزىنىڭ اقىندىق دارىنىن وتتى جۇرەگىمەن «تاڭجارىق» دەگەن اتقا يە بولعان. تاڭجارىق اتى ەلگە كەڭ تارالعان تاڭجارىق ولەڭدەرى حالىق ءسۇيىپ وقيتىن حالىقتىڭ قالاۋلىسى دەسەك اسىرا ايتقاندىق ەمەس. مەن تاڭجارىقپەن جاسىمنان جولداس بولىپ، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرگەنبىز. ونىڭ كوپ ولەڭى ەل اۋزىندا، كىتابىنا جازىلماعى كوپ. تاكەڭدە تاكاپارلىق، مەنمەندىك جوق. قاراپايىم جىلى ءسوزدى ادام ەدى. وتىرعان ۇيىندە ولەڭىن جازىپ بەرىپ كەتەتىن ەدى. ول سىقاق سوزگە دە شەبەر ەدى. مىسالى، «مولدا مەن باقسىنىڭ توبەلەسى»، «ايتتىرعان ايەلىن ايتقانى» تاعى كوپتەگەن ولەڭدەرى بار. تاكەڭدە «نۇكتىبەكتىڭ ات جارىسى»، «ەلمەن امانداسۋ»، «كىلىتشىگە»، «قويدىممەن ايتىس»، «قىتايدىڭ قيناۋى» دەگەن ولەڭدەرى ەلگە ءمالىم. تاكەڭ شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ بوستاندىق جولىنداعى جالىندى كۇرەسكەر تاباندى اقىن ەدى. قىتاي قاراقشىلارىنىڭ سويقاندى سودىرلارىنىڭ قىلمىسىنان كوپ قورلىق كوردى. تۇرمەگە جاتقانىندا دا قالامىن تاستاماي جالىندى ولەڭدەرىن جازىپ جۇرگەن.

تاڭجارىق اۋىر جاعدايدا دا ءوزىنىڭ شىعارماسىن جازىپ، حالىققا تۇسىنىكتى ەتىپ، وزىق ۇلگىسىمەن حالىققا جاعىمدى ەدى. وي-پىكىرىن، ءۇمىت-ارمانىن، ەل ءۇشىن ارناعان. قاناۋشى تاپتىڭ جيىركەنىشتى ىستەرىن اشكەرىلەي وتىرىپ كورسەتتى. مىسالى، جاس كەزىندە الپىسباي دەگەن اقىلاقشىنىڭ ۇيىنە بارادى. ءوزىنىڭ جاقىن اعاسىنىڭ جالعىز اتىن ۇستاتىپ العان ەكەن. سونى اتىن سۇرايىن دەپ بارسا، الپىسباي: «اكەلشى ايبالتامدى باسىن شابايىن»، – دەپتى. سوندا تاكەڭ ۇشىپ تۇرىپ بىلاي دەگەن ەكەن:

«ۇمتىلما اقىلاقشى بالتاڭدى الىپ،

ورنىڭنان ۇشىپ تۇردىڭ بالتاڭدى الىپ.

كورىنگەندى بالتاڭمەن سوققىلاساڭ،

قالاسىڭ اۋىر ءبىر كۇن ارقاندالىپ.

قاڭعىرتىپ ەركىن بايدى ەڭىرەتتىڭ،

ايتتىرعان قالىڭدىعى  شولپاندى الىپ.

جالعىز اتىن كەدەيدىڭ تارتىپ جەسەڭ،

اقىرەتتە تاستايدى يتكە قولقاڭدى الىپ».

– كەزىندە قۇلجادا جارىق كورگەن «توڭكەرىس تاڭى»، «ءبىلىم ارناسى»، «وداق» جۋرنالدارىندا شارعىن اقىننىڭ ولەڭدەرى ءجيى جاريالانىپ تۇرعان ەكەن.

– ءتاڭىر سىيلاعان اقىندىق دارىنى شىعار، قاراڭعى تۇنەكتە قالعان قازاق دالاسىنا ءبىلىم شىراعىن جاقتى. ولەڭدەرى قىتايدىڭ باسپاسوزدەرىنە ۇنەمى جاريالىنىپ تۇردى. 1944 جىلى جەلتوقساندا قۇلجا قالاسىنداعى گومينداڭ راكتسيوندارى ايرانباققا تىعىلىپ قالادى، ۇلت ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان جاۋىنگەرلەر ولارمەن ءۇش اي بويى سوعىسادى. سول كەزدە اقىن: «ءومىر كۇرەس ەندىگى» دەگەن ولەڭىن جازىپ، حالىقتى جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، الدىڭعى شەپكە اتتانۋعا شاقىرادى. قان مايداندا شايقاسىپ جاتقان جاۋىنگەرلەردىڭ ەرلىگىن، باتىرلىعىن جىرلاپ، رۋحىن اسقاقتاتادى.

«تاڭ نۇرى كەلدى بىزگە اتىپ ەندى،

سايلاپ ءمىن، ازاماتتار، اتىڭدى ەندى.

حالىقتىڭ كوپ زاماننان قانىن سورعان.

تىعىلىپ ۇلى ايداھار جاتىر ەندى.

اتىلىپ ارىستانداي شىق مايدانعا،

سۋىرىپ ال توبەسىنەن تارتىپ ەندى.

جاۋىنان اتام قازاق قايتقان ەمەس،

قاشقاننان ءولىم بىزگە ارتىق ەندى.

نايزا سۇق، قىلىشپەن شاپ، كەس موينىن،

مەرگەندەر، تۋرا كوزدەپ اتىپ ەندى.

ءولىمنىڭ ومىرمەنەن كۇرەسى بۇل،

ۇلى سىن جاسىق پەنەن باتىر ەندى.

ەزىلگەن ەڭبەكشىلەر ال ەسەڭدى،

الماڭدار تىنىش ۇيىقتاپ جاتىپ ەندى.

ەزىلگەن ۇلتتارعا قولىن سوزعان،

كەڭەستىڭ التىن ارقاۋ باتىر ەلى.

كۇن نۇرى شۇعىلاسىن شاشتى حالقىم،

ىركىپ اتتىڭ باسىن تارتىپ ەندى.

ەركەك – قۇل، ايەل – كۇڭ بولىپ ازاپ شەگىپ،

قورلىقتىڭ كورازابىن تارتىپ ەدى.

بىرىنە-ءبىرىن قوسپاي قيرات جاۋدى،

توسىپ اپ اشالى مەن تالقىنى ەندى.

سارىپ ەت بار كۇشىڭدى ازاتتىققا،

جاس قايرات ۇلكەن-كىشى، قارتىڭ ەندى.

العا باس قاھارمانشا قايراتپەنەن،

ءبىر قادام بۇرىلماعىن ارتىنىنا ەندى.

ەتەكپەن شىققان كۇندى ەشكىم توسپاس.

بولۋى، ولكە ازات جاقىن ەندى.

تالقاندا تەمىر توردى تەگەۋرىنمەن،

ايازداي ارقامىزعا باتىپ ەدى.

الدىڭعى ساپتا تۇرعان جاۋىنگەرلەر،

قاتارعا تەڭدەسىڭدى شاقىر ەندى.

ار-نامىس ادال ۇلدىڭ جان-جۇيەسى،

سىلەسىن دۇشپاننىڭ قاتىر ەندى.

اتا-انا كۇندىز-ءتۇنى تىلەگىڭدى،

قورقاۋدى شوپتەي شاۋىپ جاپىر ەندى.

دۇشپانعا وق، دوسقا ولەڭىم العىسىمداي،

حالقىما ارناپ جازعان تارتۋ ەندى».

– تالاي بوزداقتارىمىزدىڭ ۇلت ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن ەرلىگى مەن توككەن قانىنىڭ بوداۋى وتەلمەي كەتكەن جوق پا؟

– ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ. سول كەزدە ىلە ايماعىنداعى ءبىر توپ بەتكە شىعارلار ۇستالىپ، تۇرمەگە قامالعاندا جازعان اكەمنىڭ «سارىن» دەگەن ولەڭى بار.

«وتىرمىن ءبىر اڭگىمە دەگەلى ءبىر،

نوسەرىن ولەڭ-جىردان توگەلى ءبىر.

ءوزىنىڭ بابىمەن باپتالماستان،

جۇگىرمەي جۇيرىكتەر دە بوگەلىپ ءجۇر.

كوتەرگەن ايانباستان ارۋانالار،

تۇقىرتىپ باسىن جەرگە شوگەرىپ ءجۇر.

تۇلپاردىڭ تۇگى ءتۇسىپ تۇلابويدان،

سىپىرعان قۇيرىق-جالدى بوگەنى ءجۇر.

ەل جيناعان ەجەلدەن قاسيەتتى،

بولمادى اتۋەرى توبەنىڭ ءبىر.

سۋعا باتتى اۋىرلاپ كوتەرە الماي.

جەلكەنى جەلكىلدەگەن كەمەنىڭ ءبىر.

اقسۇڭقارلار كورىنبەي عايىپ بولدى،

بىلمەيسىڭ قايدا كەتكەن دەرەگىن ءبىر.

جۇگىرتىپ نەشە ساققا جەردىڭ بەتىن.

قاراساڭ جاراتقاننىڭ شەبەرى ءبىر.

بۇعىنى جاتاعىنان اتامىز دەپ،

اڭدىعان ءاربىر سايدا مەرگەنىڭ ءجۇر.

جەمتىك ىزدەپ قاڭقىلداپ شىقتى ءبارى،

سالۋعا قۇزعىن، قارعا شەڭگەلىن ءبىر.

جان ساۋعالاپ جۇرمەسە قيىن بولدى-اۋ،

بولماعان سوڭ سۇيەنەر سەنگەنىڭ ءبىر.

تۇمشالاپ جان-جاعىنان ازاپپەنەن،

اشىلار كۇنى بار ما پەردەنىڭ ءبىر.

زارلانىپ قولعا الىنعان  ازاپپەنەن،

زاردامى ءوتىپ كىسەن، شەگەنىڭ ءبىر.

نەشە ءتۇرلى قيناۋمەن ۇرىپ جىعار،

ايتقىزام دەپ ءوزىنىڭ دەگەنىن ءبىر.

كوزىمەنەن كورگەندەر زار جىلايدى،

تىرىدەي جەردى قازىپ كومگەنىن ءبىر» (1944 ج.).

–  ۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ عۇمىرى قىسقا بولدى عوي، تۇتاس بيلىك قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنا بەيبىت جولمەن وتكەرىلگەننەن كەيىن شارعىن اقىننىڭ ءومىرى قالاي ءورىلدى؟

– گومينداڭ بيلىگى تايۋانعا قاشىپ كەتىپ، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان كەيىن، «ۇلتشىلدارعا»، «سولشىلدارعا» قارسى كۇرەس ناۋقانى باستالىپ كەتەدى. 1950-ءشى جىلى بولسا كەرەك، اكەم تەكەس اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە قىزمەت ىستەيتىن. ءبىر كۇنى اكەمنىڭ قول-اياعىن كىسەندەپ، ەكى ساقشىنىڭ دەدەكتەتىپ الىپ بارا جاتقانىن كوردىم. بەت-اۋزى قىزارىپ كەتىپتى، مەنى بايقاپ قالىپ، يەگىن قاعا بەردى، «ۇيگە بار» دەگەنى بولسا كەرەك. قىتايدىڭ تۇرمەسىندە ەركەكتىڭ ۇرپىسىنە شي جۇگىرتىپ، تىرناعىنا ينە شانشىپ قينايدى دەگەندى ەستىگەنبىز. زارەم ۇشىپ كەتتى. ۇيگە جۇگىرىپ بارىپ، شەشەمە كوشەدەن كورگەنىمدى ەڭىرەپ تۇرىپ ايتىپ بەردىم.

سودان ءبىزدىڭ ءۇيدى ءبىر سايداعى قىستاۋعا كوشىرىپ تاستادى. جاز كەزى، كيىز ۇيدە وتىرمىز، ءبىر ادام كەلمەيدى. شەشەم كۇندە جاياۋلاتىپ جينالىسقا بارىپ-كەلەدى. قىزىلكۇرەدە اشىق سوت بولىپ، ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتىلگەندەردى جۇرتتىڭ كوزىنشە اتىپتى. ماشينا، اربامەن اتۋعا الىپ كەلگەندەردىڭ ارقاسىنان ساقشىلار مىلتىقپەن اياماي ۇرىپ تۇرىپتى. سوندا دەنساۋلىعى ناشاار، السىزدەرى تاياققا شىداماي سول جەردە جان تاپسىرىپتى. اراسىنداعى كەيبىر باتىرلار: «ادىلەتسىز ءۇشىن كۇرەسەيىك! كوممۋنيستىك بيلىكتى جوعالتايىق!»، – دەپ ۇرانداتىپ تۇرىپتى، ولاردىڭ بەت-اۋزىن ساقشىلار مىلتىقپەن ۇرىپ قان-جوسا جاساپتى. بۇل وقيعانى ءوز كوزىمەن كورىپ كەلگەن شەشەم، «قالادا سۇمدىق بولىپ جاتىر، اكەلەرىڭ امان-ەسەن تۇرمەدەن شىقسا ەكەن!»، – دەپ كوزىنىڭ جاسىن كول قىلىپ ەدى.

بەدەلحان دەگەن ءىنىم (اعامنىڭ بالاسى، اكەمە ءتان) ەكەۋىمىز كۇنى بويى ءبىر سارى يتپەن الىسىپ وينايتىنبىز. تۋىسقانداردىڭ ءوزى بەزىپ كەتى، ەشكىم بىزگە جولىماي قويدى. كەيبىر جانى اشىعاندارى تۇندەلەتىپ كەلىپ، قالىمىزدى ءبىلىپ كەتىپ ءجۇردى. سونىڭ ءوزى بىزگە كوپ دەمەۋ بولدى. ءبىر كۇنى شەشەم ءبىزدى ەرتىپ تۇرمەگە باردى، قاقپاداعى ساقشىلار اكەمىزگە جولىقتىرماي قويدى. «انا قورشاۋدىڭ سىرتىنان قاراڭدار»، – دەدى، قورشاۋدى اينالىپ بارىپ، ءبىر دوڭەستەۋ جەرگە كوتەرىلىپ قاراساق، اكەم جانىندا ەكى-ءۇش ادام بار، جالاڭاياق لاي باسىپ اينالىپ ءجۇر. قولىندا مىلتىعى بار ەكى ساقشى سىرتىنان باقىلاپ، قاراپ تۇر.

ەكىنشى رەت تاعى بارساق، سىرتقا ءشوپ شابۋعا الىپ كەتىپتى. مەن الىپ العان ەكى-ءۇش لەتر قىمىزدى ارى بۇلعاتتاتىپ، بەرى بۇلعاقتاتىپ ارەڭ جەتكىزدىم. اكەم مەنى باس سالىپ قۇشاقتاپ ماڭدايىمنان ءسۇيىپ، قارنىمنان، اياعىمنان ءسۇيىپ ماۋقىن باسقانداي بولدى. اياعىندا كىسەن، قولىندا شالعى. تۇتقىندا جۇرسە دە ءبىر-ءبىرى قاعىتىپ، ءازىل-قالجىڭىن ايتىپ، ولەڭدەرىن جازىپ ءجۇرىپتى. كەيىن كەڭشىلىك ساياسات كەلىپ، اكەم اقتالىپ، اباقتىدان بوساپ شىقتى.

– سوندا شارعىن اقىندى تۇرمەگە قامايتىنداي نە ىستەپ قويعان ەكەن؟

– ءبىرىنشى كىناسى – كەڭەستەر وداعىنان شەكارا بۇزىپ قاشىپ كەلگەنى بولار، ەكىنشى كىناسى – اعارتۋ سالاسىمەن اينالىسىپ، بەلسەندى قىزمەت ىستەگەنى بولسا كەرەك. ودان باسقا اكەمنىڭ اسا ءبۇلدىرىپ كەتكەن ەش كىناسى جوق ەدى. سودان ارى، بەرى تەرگەپ پالەندەي قىلمىس تابا الماعاندىقتان بوساتىپ جىبەردى. ودان كەيىن ءبىر-ەكى جىلداي ويدا، قىردا، جايلاۋدا ءجۇرىپ شىعارماشىلىعىمەن اينالىستى.

1953 جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا وتكىزىلگەن ادەبيەت كوركەمونەرشىلەردىڭ ولكەلىك جيىنىنا ابرويمەن قاتىسسا، ال 1957 جىلى شىنجاڭ جازۋشىلار قۇرىلتايىنا قاتىسىپ، ونىڭ ەڭ بەدەلدى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى اتانادى. سول كەزدە قاز كسر جازۋشىلار وداعىنان كەلگەن اكادەميك، جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆپەن تانىسىپ، اڭگىمە دۇكەن قۇرادى. 1954 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلادى، 1955 جىلى اكەم قىزمەتىن قۇلجاعا اۋىستىرىپ كەلەدى. 1958 جىلعا دەيىن وبلىستىق ساياسي ءماسليحات كەڭەسىندە باسشىلىق قىزمەتتە بولادى. ءتۇرلى ساياسي سەبەپتەردەن سول جىلى قاراشا ايىندا قازاقستانعا قونىس اۋدارادى.

اكەمنىڭ ولەڭدەرى سول كەزدىڭ وزىنە مەكتەپ وقۋلىقتارىنا كىزگىزىلگەن بولاتىن. «شىنجاڭ مالشىلارى» (قازىرگى «شىناڭ گازەتى»), «ىلە جاستارى»، «شۇعىلا»  جۋرنالدارىندا ءجيى جاريالانىپ تۇردى.

– اقىن شارعىن اتامەكەنىنە ورالعاندا ەل-جۇرتى قالاي قارسى الدى؟

– شەكارادان وتكەننەن كەيىن شونجىعا كەلىپ ەكى-ءۇش كۇن ايالدادىق. اكەم مىرزىگۇل ناسيروۆ دەگەن اداممەن بالا كەزىندە دوس بولعان عوي. سول ادام ءبىز كەلگەندە ديىرمەن كالحوزىنىڭ ديرەكتورى ەكەن. اسكەردە بولىپتى، قۇجاعا اسكەر باستاپ بارىپ ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە كومەكتەسكەن كورىنەدى. ءبىز جاتقان ءۇيدىڭ كەرەگەسىنە ەكى ساقشى قويىپ قويدى. سول كالحوز ديرەكتورى مىرزىگۇل اكەمدى ىزدەپ كەلىپ، «تيىرمەنگە الىپ كەتەمىن، ءۇي بەرەمىن، بالاڭدى، ءوزىڭدى جۇمىسقا ورنالاستىرامىن»، – دەپ قاتتى جابىستى. بىراق نارىنقولدان ءبىزدى كوشىرىپ الىپ كەلەمىز دەپ ەكى جۇك ماشينامەن تۋىسقاندارىمىز كەلدى. «ساعان ۇيعىر كەرەك پە، تۋىسقان كەرەك پە؟» دەگەن سەكىلدى ءبىراز اڭگىمە بولدى. سودان تۋىسقاندار جاعى باسىم كەلىپ، ءبىزدى كوشىرىپ الىپ كەتتى.

– نارىنقولدىڭ قاي اۋىلىنا باردىڭىزدار؟

–  شالكودە اۋىلىنا باردىق. ول جەرگە بارعان سوڭ اكەم مەن اعاما تىرشىلىك ەتۋ قيىن بولدى. اكەم قىتايدا شەنەۋنىك بولعانى بەلگىلى، ال اعام تەكەس اۋاندىق ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولعان، ماماندىعى بيولوگيا ەدى. قارا جۇمىس ىستەۋگە ەكەۋىنىڭ دە يكەمى جوق بولاتىن. ۇنجىرعىلارى كۇرت ءتۇسىپ كەتتى، اعام اربا ايدادى، ال اكەم سيىر باقتى. كەيىن كەلە اعام اربادان بوساپ ءوز ماماندىعى بويىنشا شالكودە مەكتەبىندە بيولوگيا پانىنەن مۇعالىم بولدى.

1959 جىلى اكەم قاز كسر جازۋشىلار وداعىنا بارىپ بەدەلدى جازۋشىلاردىڭ بىرازىمەن كەزدەسىپ قايتتى. ولاردىڭ ءبارى جينالىپ، اقىلداسا كەلە ديحان ءابىلوۆتى اكەمە حاتشىلىققا تاعايىنداپتى. «ولەڭدەرىڭىزدى جازا بەرىڭىز، ءبىر-ەكى جىلعا دەيىن الماتىعا ءسىزدى اكەلە المايمىز»، – دەپ جىبەرىپتى. اكەمنىڭ قۋانىشى كوپكە بارمادى، سۋ سەپكەندەي باسىلدى، ويتكەنى ونىڭ اتى-ءجونى كگب-ءنىڭ تىركەۋىندە بار ەكەن. سودان ولەڭىنە دە، اۋزىنا دا تيىم سالىندى. ولەڭدەرىنىڭ بىرەن، سارانى جارىق كورگەنى بولماسا، وعان دا جول قويىلمادى. ال جاڭا جازعان ولەڭدەرىن جاستىعىنىڭ استىنا تاستاي بەردى...

– اقىننىڭ شىعارمالارى ارى-بەرى كوشى-قوننىڭ نەمەسە ساياساتتىڭ سالقىنى ءتيىپ جوعالىپ، ورتەنىپ كەتكەندەرى بولىپ پا؟

–1960 جىلى جاز ايى بولاتىن، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى زىليمان دەگەن ءبىر ايەل ادام اكەمدى ىزدەپ كەلىپ، ءبىر-ەكى كۇن قوناي-تۇنەي جاتىپ ەڭ تاڭداۋلى دەگەن ولەڭدەرىن الىپ كەتەدى. سول جوعالىپ كەتتى، ءبىر كىتاپتان اساتىن ولەڭ ەدى. ءوزى كوپ ىزدەدى، كەزىندە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ اكىمى بولعان جاعدا بابالىلوۆقا حات جازىپتى، «سەن الماتىدا ءجۇرسىڭ عوي، سونى ىزدەپ تاۋىپ بەرشى!» دەپ ءوتىنىش ايتىپتى. سويتسەك، ول ادام دا «ءۇش ءارىپتىڭ» باقىلاۋىندا، اڭدۋىندا ءجۇرىپتى عوي.

قىتايدا «اق سۇلۋ» دەگەن ۇزىن داستانى جوعالىپ كەتتى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تابىلمادى. ەل قولىندا كەتكەن ولەڭدەرى بارشىلىق، ءبىرازىن سۇراستىرىپ تاپتىم. «رايىمبەك» دەگەن پوەماسىن سۇراستىرىپ دەرەگىن تاۋىپ ەدىم، ول كىسى انە-مىنە بەرەمىن دەپ جۇرگەندە باقيلىق بولىپ كەتتى.

–   ءوزى الماتىعا ىزدەپ كەلە الماعان ەكەن عوي؟

– ءوزى كەلەيىن دەسە، تانىس-ءبىلىسى جوق. ونىڭ ۇستىنە اڭدۋشىلاردان سەكەمدەنگەن بولار. كەيىن ءوزىم م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنان، ورتالىق ارحيۆتەن ىزدەستىردىم، «ونداي دۇنيە تاپسىرىلعان جوق» دەپ قايتاردى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانان كەيىن كگب-ءنىڭ ارحيۆىنەن دە تانىستار ارقىلى ىزدەتىپ كورىپ ەدىم، وندا دا بولماي شىقتى.

– سول زىليمان دەگەن ايەلدىڭ ءوزىن نەگە ىزدەمەدىڭىزدەر؟

– ول تۋرالى كەيىن اكەمنىڭ جاعدا بابالىقوۆقا جازعان حاتىنان وقىپ وتىرمىن عوي. ونىڭ پاميلاسىن دا، ءۇيىن دە بىلمەيمىز، قايدان ىزدەيمىز. ول ادام قازىر بار ما، جوق پا ول جاعى دا بەلگىسىز.

كگب-ءنىڭ ادامدارى اندا-ساندا اكەمە كەلىپ، «نە ىستەپ جاتىرسىز، نە جازىپ ءجۇرسىز» دەپ سۇراپ كەتەتىن. كۇن كورۋ كەرەك، وتباسىن اسىراۋ كەرەك، سيىر باقتى، كۇزەتشى بولدى، ءسويتىپ ءجۇرىپ زەينەتكەرلىككە شىقتى. قىسقاسى، بۇل جاقتاعى ءومىرى – ءۇي تۇتقىنىندا ءوتتى. ونىڭ ۇستىنە مۇنداعى ەلدىڭ اكەمە بولعان كوزقاراسى دۇرىس بولمادى. «بايدىڭ بالاسىنىڭ ءتۇرىن قارا، قىتايلىق شەنەۋنىكتىڭ، اقىننىڭ سيقىن قارا» دەگەن سەكىلدى كەكەسىن سوزدەردى ايتىپ ءجۇردى. مۇمكىن ولاردىڭ وسىلاي ايتۋىنا «ءۇش ءارىپتىڭ» سالقىنى تيگەن شىعار، ول جاعىن قايدان بىلەيىن؟!

– شارعىن اقىننىڭ ولەڭدەر جيناعى كەزىندە ۇرىمجىدەگى ءبىر باسپاعا بەرىلگەن ەكەن، بۇل جيناق جارىق كورمەي قالىپتى. مۇنىڭ سەبەبى نە دەپ ويلايسىز؟

– سول كىتاپتىڭ شىقپاي قالۋىنا اكەمنىڭ قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ پارت بيلەتىن تاپسىرىپ بەرۋى بولدى ما دەپ ويلادىم. ول كىتاپتىڭ  نەگە شىقپاي قالعان سەبەبىن اكەمنەن سۇرامادىم، ول كىسى دە ماعان ايتقان جوق. ال قازاقستاندا 1992 جىلى «كوش كەرۋەن» اتتى جيناعى شىققان بولاتىن.

– اقىننىڭ شىعارمالارى ءوز باعاسىن الدى ما؟

– اكەمنىڭ شىعارمالارى تولىق زەرتتەلىپ، ءوز باعاسىن الا قويعان جوق. كوپ زەرتەۋدى قاجەت ەتەدى. شىنجاڭ قازاق ادەبيەتىن زەرتتەپ جۇرگەن اقىن ءىنىسى تىلەۋجان ساقالوۆ اكەمنىڭ شىعارمالارىن ەندى قولعا الىپ، زەرتتەيمىن دەپ جۇرگەن كەزىندە ءوزى باقيلىق بولىپ كەتتى. جازبالارىن ەندى م.اۋەزوۆ اتىنداعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى سۇراپ وتىر.

اكەم قايتىس بولاردىڭ ءسال الدىندا تىلەۋجان ساقالوۆ اكەمدى ىزدەپ كەلدى. ەكەۋى وتكەن-كەتكەندى ەسكە الىپ، ونى ءبىراز اڭگىمە جاسادى. اڭگىمە اراسىندا اكەم:

«بالاسى سەن ساقالدىڭ،

جاسىڭنان جاقسى اتاندىڭ.

ارقاشان جولىڭ بولسىن!

اتاڭنىڭ ءحالىن سۇراساڭ،

كور اۋزىنا تاقالدىم»، – دەپ ەدى.

بۇل جاقتا ءىش-قۇستا بولىپ، ىشىنەن تىنىپ 30 جىل ءجۇردى عوي. «كوك اتپەن ايتىس» دەگەن كولەمدى ايتىسىن جازدى. بۇل ايتىس ارقىلى كوپ جىل ايتا الماي كەلگەن ويلارىن استارلاپ جەتكىزدى، زاپىرانىن توكتى. ايتىستاعى «كوك ات» ءوزىنىڭ ءمىنىپ جۇرگەن اتى عوي. اكەمنىڭ ەرتەرەكتە جازعان «ءومىر» دەگەن ولەڭى بار، وسىدان دا ءبىراز نارسەنى اڭعارۋعا بولادى.

«قازاقتىڭ كوردىم شەشەن، سان جۇيرىگىن،

كەڭ دالا اسقاقتاعان تاۋ بيىگىن.

ءومىردىڭ ءوتىپ تالاي وتكەلىنەن،

قۋانىپ ساعاتىندا سان كۇيىندىم.

قۇمار بوپ الاتاۋدىڭ اسقارىنا،

قۋالاپ كەزدىم قانشا تاۋ بيىگىن.

تۇلكىدەي قىزىل التاي سۇلۋ سۋسار،

جاتقانداي بۇلكىلدەتىپ تاۋ ءبۇيىرىن.

ارلىعا، ارسىزعا دا بولدىم جولداس،

ارسىزدار العانى جوق ار بيىگىن.

پاراسات، اقىل، ءبىلىم ارعا توقتار،

المايتىن اقىل بار ما، ار بۇيرىعىن.

ۇسىنباي ماحابباتىڭ اقيقاتىن،

قاراساڭ تارتقان از با جار كۇيىگىن.

مەيىرىمسىز قاتال جاندار قان ۋىستاپ،

سۋالتقان انالاردىڭ اق ءبيىرىن.

ولكەنىڭ كوردىم تالاي بي مەن بەگىن.

سۇراعان زورلىقپەنەن بيلەپ ەلىن.

ەلدە ەرىك جەلدە كورىك بەرەكە جوق.

ۋلاتىپ ۋ جىلانداي تيگەن جەرىن.

موينىڭدى قىلىش كەسىپ قياسىنان،

وتىنا وزبىرلاردىڭ كۇيگەن جەرىن،

ءولتىرىپ اسىپ دارا جازاسىنا،

بۇيىردەن نايزا كەلىپ تۇيرەگەنىن.

تاريحتىڭ تارازىسىن ولشەگەندە،

وتىنا كىمنىڭ حالىق كۇيمەپ ەدىڭ؟!

ونەرسىز تاۋ مەن تاستا توزىپ ءجۇرىپ،

كىمدەردىڭ ەنشىسىنە تيمەپ ەدىڭ؟!

جارلىنى ەزىپ-جانشىپ، تابانعا ساپ،

قولىنان قاندى اۋىزدىڭ يلەنگەنىڭ.

مەن ەمەس كورگەن جاننىڭ بارىنە ايان،

كورسەتىپ بۇقامويىن شۇيدەدەرىن».

– اكەڭىزبەن ارا-تۇرا اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋشى ما ەدىڭىز؟

– اڭگىمەلەسىپ تۇراتىنمىن، كەيدە ەكەۋىمىز قالجىڭداساتىنبىز. اكەم جاراتىلىسىنان قالجىڭباس ادام عوي. ءبىر كۇنى اكەمە بارسام، «ۇيدە وتىن جوق، اناۋ جوق، مىناۋ جوق. سەندەر ايەلدەرىڭنىڭ تىلىنەن شىقپايسىڭدار»، – دەپ رەنىشىن ايتا باستادى. سوندا مەن: «اكە، سىزدەن باستاپ دۇرىس ايەلگە جارىماپتىق قوي»، – دەپ ەدىم، ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلدى. اكەم: «سەن دە قاي-قايداعىنى ايتاسىڭ-اۋ» – دەپ، مەنىڭ سول سوزىمە ءبىر اي بويى كۇلىپ ءجۇردى. اكەم ەكى ايەل العان ادام عوي، مەنىڭ شەشەم بايبۇشەسى بولاتىن. شەشەم مىنەزدى، شاتاقتاۋ ادام ەدى، بايدىڭ ەركە قىزى بولعان عوي.

–   سىزدىڭ شەشەڭىز قاي جىلى قايتىس بولدى؟

–  مەنىڭ شەشەم اكەم قايتىس بولاردان ءبىر جىل بۇرىن (1987 ج.) قايتىس بولدى. ال ەكىنشى شەشەم قايتقالى ءتورت جىلداي بولىپ قالدى.

– اكەڭىز قايتىس بولعاندا جانىندا بولدىڭىز با؟

– مەن سول كۇنى تۇسكە قاراي اكەمە باردىم، «سەن جاقسى كەلدىڭ، ارقامدى ۇقالاپ جىبەرشى»، – دەدى. قۇرى سۇيەگى قالىپتى، بۇرىن ارقاسىن ۇقالاپ جۇرمەگەننەن كەيىن قايدان بىلەسىڭ. سودان ۇيگە بارىپ، باسىمدى جۋىپ جاتسام، «اكەڭ ناشارلاپ قالدى» دەگەن حابار كەلدى. اپىل-قۇپىل كيىنىپ بارسام، اكەم الدىڭعىسىنان بولماي قالىپتى، بىراق سويلەپ جاتىر. سۇيەگىنە تۇسەتىندەردىڭ اتى-ءجونىن ايتتى. «ناسىر مەن ءابدىلدا مولدانىڭ بالاسىن شاقىر، جان ۇزەر كەزىمدە قاسىمدا بولسىن»، – دەدى. كىشى شەشەم بار، ءبارىمىزدىڭ ەسىمىز شىعىپ، ەندى نە ىستەيمىز دەپ ابىر-سابىر بولىپ جاتقاندا ءبىر توپ ادام ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى. اكەمنىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا كەلگەن اۋىلداستار عوي باياعى. اكەم ماعان الا كوزبەن ءبىر قارادى، «مىنالار نەگە كەلدى» دەگەندەي جاقتىرماي. نە كەرەك، سول كۇنى كەشكە قاراي ءوزىن-ءوزى بويىن ۇسىنىپ جۇرە بەردى. بىزگە ەشبىر اۋىرتپالىق سالماي، جانى قينالماي كەتتى جارىقتىق. سونىڭ ءسال الدىندا، «دۇنيە دەگەن وسى ەكەن!» دەپ، سانىن شاپالاعىمەن ءبىر سالعانى ءالى ەسىمدە.

– ونەر قانمەن كەلەدى دەيدى عوي. شارعىن اقىننىڭ ۇرپاقتارىندا اتالارىنا تارتىپ اقىن بولعاندار بار ما؟

– قازىرگە جوق، بۇدان كەيىن بولماسا. ال اكەمىزدىڭ اقىندىعى ەمەس، اعارتۋشىلىعى اعام شابدەن ەكەۋىمىزگە جۇققان سەكىلدى.

– اقىننىڭ تۋعانىنا بيىل 120 جىل بولادى ەكەن، وسى داتاعا بايلانىستى قانداي مادەني شارالار وتكەلى جاتىرسىزدار؟

– اكەم شارعىننىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولۋ قارساڭىندا الماتى وبلىسى ۇيعىر اۋدانى ورتالىعىنداعى ءان، جىر، اقىندار ورتالىعىنا اتى بەرىلەدى. ۇيعىر اۋدانى اكىمشىلىگى تيىرمەن ورتا مەكتەبىنە اكەمنىڭ اتىن بەرۋگە ارەكەت ەتىپ جاتىر. ودان كەيىن اقىننىڭ 120 جىلدىق مەرەي تويى رەسپۋبيكا كولەمىندە بولماسا دا، وبلىس كولەمىندە دابىرالى اتالىپ وتەدى دەگەن ءۇمىتىمىز بار. ولەڭدەرىن ءبىر كىتاپ، ال ەستەلىكتەر مەن زەرتتەۋ ماقالالاردى ءبىر كىتاپ قىپ شىعارساق دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز.

– اعا، سۇحباتىمىزدىڭ سوڭىن اقىننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىندە جازعان «ارماننىڭ بيىگى» اتتى تولعاۋىمەن تۇيىندەسەك قايتەدى.

– جارايدى، وندا سويتسەك، سويتەلىك:

«قالدى تالاي كوپ جىرىم،

باسپا جاققا بەرىلمەي.

التىندايىن جارقىراپ،

ەل كوزىنە كورىنبەي،

قادىرىن بىلگەن كەزىكسە،

جيناپ الار ەرىنبەي.

كەي ءسوزىمنىڭ ءمانى بار،

الاتاۋدىڭ ورىندەي.

سۋساعان مەنىڭ سان جىرىم،

شەكارانىڭ شەبىندەي،

ەكشەپ العان تازالاپ،

اق تارىنىڭ سوگىندەي.

كۇلىمدەگەن كوكتەمنىڭ،

جايقالىپ تۇرعان كوگىندە.

جەتەر مە ەكەن جىرلارىم،

شاشىلىپ جەرگە توگىلمەي».

– شارعىن اقىننىڭ ارمانى ورىندالىپ، ءوزى ايتقانداي جىرلارى «شاشىلىپ جەرگە توگىلمەي» وقىرماندارىنا امان-ەسەن جەتسىن، ءارى ءوز باعاسىن الاتىن بولسىن!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz