جۇماش كەنەباي. ماحاتما گاندي (باسى)
قىسقاشا ءومىربايانى
موحانداس كارامچاند گاندي (02.10.1869-30.01.1948 ج.ج.) - ءۇندىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى.
م. گاندي وڭتۇستىك افريكادا جۇرگەندە بەيبىت جولمەن قارسىلاسۋدىڭ تەورياسى مەن تاكتيكاسىن بەلگىلەپ، ونى ساتياگراحا (شىندىق ءۇشىن تايسالما) دەپ اتادى. 1899 - 1902 جانە 1906 جىلعى اعىلشىن-زۋلۋس سوعىستارى كەزىندە م. گاندي سول جاقتا تۇرىپ جاتقان ۇندىلەردەن اعىلشىندارعا كومەك كورسەتەتىن سانيتارلىق جاساقتار قۇرادى. بۋرلار مەن زۋلۋستاردىڭ كۇرەسىن ءادىل كۇرەس دەپ ەسەپتەگەنىمەن، ول ۇندىلەردىڭ اعىلشىندارعا جاردەمى ۇندىستانعا ءوزىن ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن بەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ۇمىتتەندى. م.گاندي وسى ءتاسىلدىڭ ارقاسىندا ءوز حالقىن اعىلشىندىق وتارشىلدىق ەزگىدەن امان ساقتاپ قالامىن دەپ تە ويلادى. ول زاماندا ءۇندى حالقىن امان ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى وسى ءتاسىل ەكەنى دە داۋسىز ەدى.
1915 جىلى قاڭتاردا ۇندىستانعا قايتىپ ورالعاننان كەيىن م.گاندي ءۇندىستان ۇلت-ازاتتىق كونگرەسى پارتياسىمەن جاقىنداسىپ، 1916 جىلى وعان مۇشە بولىپ كىرەدى. 1917-1918 جىلداردان باستاپ ول ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىندا نەعۇرلىم كورنەكتى قىزمەتتەر اتقارادى. بۇل تۇستا ەلدە اعىلشىندارعا قارسى بۇقارالىق قوزعالىس كەڭىنەن ەتەك العان بولاتىن. سول جىلدارى م. گاندي ءوزى رەداكتورى بولعان "جاس ءۇندىستان" گازەتى مەن جەتىسىنە ءبىر رەت شىعاتىن "ناۆادجيۆان" جۋرنالى ارقىلى ءوز يدەياسىن ناسيحاتتاپ وتىردى.
قىسقاشا ءومىربايانى
موحانداس كارامچاند گاندي (02.10.1869-30.01.1948 ج.ج.) - ءۇندىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى.
م. گاندي وڭتۇستىك افريكادا جۇرگەندە بەيبىت جولمەن قارسىلاسۋدىڭ تەورياسى مەن تاكتيكاسىن بەلگىلەپ، ونى ساتياگراحا (شىندىق ءۇشىن تايسالما) دەپ اتادى. 1899 - 1902 جانە 1906 جىلعى اعىلشىن-زۋلۋس سوعىستارى كەزىندە م. گاندي سول جاقتا تۇرىپ جاتقان ۇندىلەردەن اعىلشىندارعا كومەك كورسەتەتىن سانيتارلىق جاساقتار قۇرادى. بۋرلار مەن زۋلۋستاردىڭ كۇرەسىن ءادىل كۇرەس دەپ ەسەپتەگەنىمەن، ول ۇندىلەردىڭ اعىلشىندارعا جاردەمى ۇندىستانعا ءوزىن ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن بەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ۇمىتتەندى. م.گاندي وسى ءتاسىلدىڭ ارقاسىندا ءوز حالقىن اعىلشىندىق وتارشىلدىق ەزگىدەن امان ساقتاپ قالامىن دەپ تە ويلادى. ول زاماندا ءۇندى حالقىن امان ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى وسى ءتاسىل ەكەنى دە داۋسىز ەدى.
1915 جىلى قاڭتاردا ۇندىستانعا قايتىپ ورالعاننان كەيىن م.گاندي ءۇندىستان ۇلت-ازاتتىق كونگرەسى پارتياسىمەن جاقىنداسىپ، 1916 جىلى وعان مۇشە بولىپ كىرەدى. 1917-1918 جىلداردان باستاپ ول ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىندا نەعۇرلىم كورنەكتى قىزمەتتەر اتقارادى. بۇل تۇستا ەلدە اعىلشىندارعا قارسى بۇقارالىق قوزعالىس كەڭىنەن ەتەك العان بولاتىن. سول جىلدارى م. گاندي ءوزى رەداكتورى بولعان "جاس ءۇندىستان" گازەتى مەن جەتىسىنە ءبىر رەت شىعاتىن "ناۆادجيۆان" جۋرنالى ارقىلى ءوز يدەياسىن ناسيحاتتاپ وتىردى.
الايدا م. گاندي كۇرەستى قارۋ كۇشىمەن ەمەس، بەيبىت جولمەن جۇرگىزۋگە تىرىستى، ۇلى ماقسات جولىندا قانداي دا ءبىر كۇش قولدانۋعا جان-تانىمەن قارسى بولدى. كەيبىر سولشىل توپتار ونىڭ بۇل كوزقاراسىن قولداماعانىمەن، تۇتاستاي ءۇندىستان حالقى ماحاتما جاعىندا ەدى. 1919-1948 جىلدارى ماحاتما گاندي ءۇندىستان ۇلت-ازاتتىق كونگرەسى پارتياسىنىڭ يدەيالىق جەتەكشىسى جانە بەدەلدى ساياسي باسشىسى، ۇل كوسەمى بولا ءبىلدى.
م.گانيدەي ۇلى تۇلعانىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق حالىق كونگرەسى پارتياسى ءۇندىستان حالقىنىڭ زور قولداۋىنا يە بولدى. ءۇندىستاننىڭ كەمەڭگەر اقىنى رابيندرانات تاگور قويعان ماحاتما (ۇلى ادام) دەگەن قۇرمەتتى اتاق - م. گانيدىڭ ەلى سۇيگەن ەسىمى.
اعىلشىن وتارشىلارىنا قارسى كۇرەستە م. گاندي تالاي رەت ايدالىپ (1922-1924, 1930-1931, 1942-1944 ج.ج.), نەشە قايتارا سوتتالىپ، اباقتىلارعا وتىرعىزىلدى. وتارشىلاردىڭ بۇل ارەكەتى كۇرەسكەر ازاماتتى جاسىتا المادى، قايتا شىڭداي ءتۇستى. اعىلشىندارعا ء"ۇندىستاننان تايىپ تۇرىڭدار!" دەپ العاش ۇران تاستاعان دا م.گاندي بولاتىن. ءبىر قىزىعى ۇلى تۇلعا 1946 جىلعى ءۇندى مورياكتارىنىڭ كوتەرىلىسىن ايىپتادى. سەبەبى، م. گانيدىڭ ويىنشا ءۇندى حالقى تاۋەلسىزدىككە تەك بەيبىت جولمەن عانا جەتە الاتىنىنىنا يمانداي سەنۋىندە ەدى جانە ءوزى وسى جولدى مىقتاپ ۇستاندى. شىن مانىندەگى ۇلت كوسەمى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ول ۇلى مۇرات جولىندا تيتتەي دە سولقىلداقتىق تانىتپادى، تاڭداپ العان جولىنا ادال بولدى.
اعىلشىنداردىڭ قۇيتىرقى ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە 1947 جىلى ءۇندىستان -پاكستان بولىپ ەكى مەملەكەتكە بولىنگەن تۇستا دا ول ۇندىلەر مەن مۇسىلمانداردى بىرلىككە شاقىردى. 1948 جىلى 30 قاڭتاردا ماحاتما گاندي ءۇندى رەياكتسياشىل ۇيىمدارىنىڭ مۇشەسى ناتحۋرام گودزە دەگەننىڭ قولىنان سالتاناتتى ميتينگى كەزىندە قاستاندىقپەن ولتىرىلەدى.
مىنە حح عاسىردىڭ اتاقتى پەرزەنتى ماحاتما گانديدىڭ ەنتسيكلوپەديالىق قىسقاشا عۇمىرناماسى وسىنداي.
ماحاتما گاندي ۇستانعان باعىت جانە ونىڭ ومىرلىك مىزعىماس كوزقاراسى
ول قاپيادا قاس دۇشپاننىڭ قولىنان كوز جۇمعانىمەن م.گانديدىڭ سوڭىندا - گانديزم اتتى ءدىني-فيلوسوفيالىق ساياسي ءىلىم قالدى. جانە م.گانديدىڭ ءوزى وسى ءىلىمنىڭ نەگىزىن قالادى. ول ءىلىمنىڭ فيلوسوفيالىق تۇپكى نەگىزى - قۇدايدىڭ ياعىني ءبىر جاراتۋشىنىڭ قاقتىعىن مويىنداۋ، ونى اقيقاتپەن قاتار قويۋ. "مەن ءۇشىن اقيقات - ەڭ باستى پرينتسيپ. ول اقيقات - قۇداي" دەيدى م. گاندي ءوزىنىڭ "مەنىڭ ءومىرىم" اتتى كىتابىندا ("جالىن" باسپاسى، اۋدارعان مەيرام اسىلعازين، 1989 جىل).
م. گانديدىڭ ويىنشا اقيقات گنوسەولوگيادان گورى ءدىني ادامگەرشىلىك كاتەگورياسىنا جاتادى. وعان قول جەتكىزۋ - تەك ادامنىڭ ءوز بەتىمەن جەتىلۋى، ىزدەنۋى جانە اقيقاتتى ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى قام-قاراكەتىندە جۇزەگە اسىرا ءبىلۋى ارقىلى مۇمكىن بولماق. اقيقاتتى جاقىن ءبىلۋ - قۇدايدى تانىپ-ءبىلۋ دەي كەلىپ، ول: "قۇدايدىڭ الۋان ءتۇرلى انىقتاماسى بار، سەبەبى ونىڭ كورىنۋىنىڭ ءوزى الۋان ءتۇرلى... مەن تەك اقيقات تۇرىندەگى قۇدايعا باس يەمىن" دەيدى (بۇل دا سول كىتاپتا).
گاندي اقيقاتتى -ءابسوليۋتتى جانە وتنوسيتەلدى دەپ ەكىگە بولەدى. ءبىرىنشىسى ماڭگىلىك پرينتسيپ قۇداي بولسا، ەكىنشىسى ادام ساناسىندا بولادى. ىزدەنۋدىڭ ماقساتى - ابسوليۋتتىك اقيقاتتى، قۇدايدىڭ ءمانىن ءبىلۋ. ول مستيكالىق ىشكى وي ارقىلى ايان بەرەدى دەپ بىلەدى م. گاندي.
م. گانديدىڭ ەتيكالىق قاعيداسى دجاينيزمنەن ء(بىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى سوڭعى مىڭ جىلدىقتىڭ ورتا شەنىندە ءۇندىستاندا پايدا بولعان، براحمانداردىڭ ادەت-عۇرپىنا قاس ءدىني ءىلىم. ءوزىنىڭ جولىن قۋعاندارعا اسا قاتاڭ ادامگەرشىلىك-تاقۋالىق تالاپتار قويادى، كەز كەلگەن كۇش كورسەتۋگە، ونىڭ ىشىندە ءتىرى جان اتاۋلىنى جويۋعا تىيىم سالادى) الىنعان: ء"تىرى جاندى زابىرلەۋگە بولمايدى" دەيتىن احيمسا يدەياسىنا نەگىزدەلگەن.
گاندي ۇسىنعان ۇلت بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەستىڭ نەگىزگى تاكتيكاسى "ساتياگراحا" - نەگىزىنەن زابىرلەمەۋ پرينتسيپىنە قۇرىلعان. احيمسا مەن ساتياگراحا ءوزارا ۇندەس، ساباقتاس ءىلىم.
ءۇندىستاننىڭ اعىلشىن ۇستەمدىگىنەن قۇتىلاتىن، ازاتتىق الاتىن بىردەن-ءبىر جولى: "سۆاردج ء(وزىن-ءوزى باسقارۋ) تەك ەشكىمدى دە زابىرلەمەيتىن شارالار ارقىلى عانا ىسكە اسىرىلۋى كەرەك" دەپ ۇيرەتەدى. گانديدىڭ ءوزى ونى ادام ومىرىندەگى كۇندەلىكتى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ەڭبىر وڭتايلى، ۇتىمدى ءادىسى سانايدى.
ساتياگراحانى ىسكە اسىرۋدىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى - ءۇندىستان قۇرامىنداعى بارلىق حالىقتاردىڭ، بارلىق دىندەگىلەردىڭ، كوزقاراستاعىلاردىڭ ءوزارا تۇسىنىستىك جانە ءوزارا كەشىرىمشىلدىك بىرلىگىندە دەپ ءبىلدى م.گاندي. ول - قامقورلىق تەورياسىن جاقتادى. ماحاتما گاندي ۇندىلەر مەن مۇسىلمانداردىڭ بىرلىگى ءۇشىن تاباندى كۇرەس جۇرگىزىپ، ۇلت بوستاندىعى كۇرەسىنە ۇندىلەرمەن قاتار مۇسىلمانداردىڭ دا قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتتى. ول "دۇنيەنى قوزعاۋشى كۇش جانە ونى قوزعالىسقا كەلتىرەتىن قۇدايدىڭ ءوزى بەلگىلەگەن زاڭ" دەپ ءبىلدى.
م.گانديدىڭ ەتيكالىق كوزقاراسى: "كەدەيلىككە، جوقشىلىققا مەيىرىمدىلىكپەن قاراۋ، جاپا شەگۋ، تاقۋالىق پرينتسيپتەرى مەن قوعامداعى دامۋى - ادامنىڭ ءوسىمپاز مۇقتاجىن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى ەمەس، ونى سانالى تۇردە تەجەۋ ارقىلى ىسكە اسىرىلۋى كەرەك" دەگەن كوزقاراستى مىقتاپ ۇستاندى. وسى ايتىلعان قاعيدالاردىڭ بارلىعىن ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى قام-قاراكەتىندە، ىسىندە قولدانا بىلگەن، بۇل جولداعى قانداي قيىندىققا دا توزە بىلگەن، ءوز تاجىريبەسىن ءىزىن قۋعاندارعا دا كەڭىنەن قولدانعان ماحاتما گاندي ادامگەرشىلىكتىڭ شىرقاۋ شىڭىنا كوتەرىلە بىلگەن بىردەن ءبىر الەمدىك، عارىشتىق ءىرى تۇلعا.
م.گانديدىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى: احيمسا، براحماچاريا، ساتياگراحا دەگەن نە؟
ماحاتما گانديدىڭ ءومىر جولى تۋرالى ءسوز ەتكەندە: احيمسا، براحماچاريا، ساتياگراحا جانە تاعى باسقا وسىلارعا ۇندەس، ساباقتاس قاسيەتتى اتاۋلاردى اۋىزعا الماي جانە ولاردىڭ ءمان-ماعىناسىنا زەردەلەي تۇسىنبەي، ۇلى تۇلعا تۋرالى بىردەڭە دەپ ايتۋدىڭ ءوزى ابەستىك بولار ەدى. ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان بۇل ءۇش اتاۋ ماحاتما گانديدىڭ ونسىز دا سوم تۇلعاسىن بيىكتەتە تۇسەتىن بيىك تۇعىرلار ەكەنى داۋسىز. الدا اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولاتىن وقيعالار شوعىرىنىڭ قازاق وقىرماندارىنا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن وسى سوزدەردىڭ ءبىزدىڭ تىلىمىزدە قانداي ماعىنالارعا يە بولاتىنى تۋرالى تۇسىندىرمە سوزدىك تۇرىندە قىسقاشا بولسا دا تۇسىنىك بەرە كەتكەندى ءجون كوردىك.
1. احيمسا - "كۇش كورسەتپەۋ، ەشكىمگە ەشقاشان دا جامانشىلىق جاساماۋ، بىرەۋدى جازىقسىزدان جازىقسىز ازاپقا تۇسىرمەۋ" دەگەن سياقتى تەرەڭ فيلوسوفيالىق ماعىناعا يە ءسوز. احيمسا ءىلىمى ەرتەدەگى ءۇندىستاندا دا بولعان، سودان كەيىن بۋدديزمدە جانە اسىرەسە دجاينيزمدە دامىتىلعان. ۇندىلەردىڭ بويىندا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋدا احيمسانىڭ ۇلكەن ءمانى بولدى. احيمسانى ءبىر جاعىنان ۇلى ماحاتما گاندي كۇندەلىكتى ومىردە ادام تاربيەسىنە قولداناتىن ءىلىم رەتىندە پايدالاندى. دارا تۇلعانىڭ بارشا ءومىر جولى وسىناۋ قاسيەتتى اتاۋمەن بىتە-قايناسىپ وتكەنىنىڭ ءوزى سول سوزىمىزگە كۋا. بۇل تۋرالى الدا تولىعىراق باياندايتىندىقتان ازىرگە وسى توپشىلاۋمەن عانا تىنامىز.
2. براحماچاريا - "سوزبە-ءسوز اۋدارماسى: تاڭىرىگە جاقىن كەلۋ". بۇل دا - ءىلىم. ونىڭ جولىن قۋعاندار ادام بالاسىنا ءتان نەبىر ءتاتتى، جۇرەگىڭ مەن ءتانىڭدى ەلىكتىرگىش قۇمارلىق سەزىم ءلاززاتىنان باس تارتىپ، پاكتىك ساقتاپ ءجۇرۋ. بۇل باتىلدىق قۇلقىننىڭ قۇلى بولعان كەز-كەلگەن پەندەنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. بۇنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ماحاتما گانديدەي ناعىز قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلى بولۋ شارت.
3. ساتياگراحا - "اقيقاتقا ارقا سۇيەۋ". ءوزى قولدانعان ساياسي كۇرەس ءادىسىن اتاۋ ءۇشىن م.گانديدىڭ ءوزى ەنگىزگەن ءتول تەرمينى. وسى قوزعالىسقا قاتىسقان ادامداردى - "ساتياگراحتار" دەيتىن. سونداي-اق، وسى اتاۋدىڭ نەگىزىندە دۇنيەگە كەلگەن "ساتياگراحا اشرام" دا م. گاندي مەن ونىڭ جولىن قۋشىلاردىڭ احماداباتتىڭ ماڭىنداعى كوچراب دەگەن جەرگە شاڭىراق كوتەرگەن قاۋىمىنىڭ اتىنا اينالعان. قاۋىم مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگىلەردىڭ ءبىرشاماسى كەزىندە وڭتۇستىك افريكاداعى قىزمەتىندە م. گانديدىڭ اجىراماس نيەتتەس، ماقساتتاس جانە قانداي قيىندىق بولسا دا اجىراماس سەرىكتەرىنە دەيىن كوتەرىلە بىلگەن ادامدار ەدى. ساتياگراحا قوزعالىسىنىڭ ناتيجەسىندە عانا ءۇندىستان مەملەكەتى اعىلشىن وتارلاۋشىلارىنان ەشقانداي قانتوگىسسىز جولمەن ازات ەتىلگەنى بەلگىلى. بۇل جولدا وسى قوزعالىستىڭ كوسەمى م.گانديدىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز...
احيمسا
"ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تازارتپايىنشا جان اتاۋلىمەن بىرىگۋى مۇمكىن ەمەس. ونسىز احيمسا زاڭىن ساقتاۋ بوس ارمان بولىپ قالادى. جانى تازا بولماعان جان قۇدايدى ەشقاشان تۇسىنبەيدى. سوندىقتان ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تازارتۋىن بارلىق قىزمەت سالاسىنداعى تازارۋ دەپ ۇققان ءجون. جانە تازارۋ وتە جۇعىمپاز بولىپ كەلەدى: بۇل ماڭايىنداعىلاردىڭ دا تازارۋىنا ءسوزسىز اپارادى.
بىراق ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تازارتۋ جولى ازاپتى دا اۋىر جول. كىرشىكسىز تازالىققا جەتۋ ءۇشىن ونىڭ ويىندا، ءسوزى مەن ىسىندە ادىلدىك بولىپ، ماحاببات پەن عاداۋات، جاقىندىق پەن جاتتىق سەكىلدى كەرەعار قۇمارلىقتاردان جوعارى تۇرۋى كەرەك. قاجىماي، تالماي، قايتپاي ۇنەمى تالپىنىپ جۇرگەنىمە قاراماستان مەن وسى ءبىر ءۇش جاقتى تازالىققا - ويداعى، ءسوز بەن ىستەگى تازالىققا ءالى دە بولسا جەتە الماعانىمدى بىلەمىن. مىنە سوندىقتاندا ادامداردىڭ ماقتاعانى مەنى قۋانتا قويمايدى. كەرىسىنشە، ول كوبىنە ارىما تيەدى. پەندەشىلىك قۇلقىندى جەڭۋ قالىڭ قولمەن دۇنيەنى جاۋلاپ الۋدان اناعۇرلىم قيىن ءىس بولىپ كورىنەدى ماعان. ۇندىستانعا قايتىپ ورالعاننان بەرى كوڭىلىمنىڭ قويناۋىندا بۇعىپ جاتقان قۇمارلىقتارىمدى تانىپ بىلگەندەيمىن. مۇنى مويىنداۋىم جەڭىلىسىمدى سەزدىرمەگەنىمەن، ءوزىمدى ءوزىم قورسىنۋىما ءماجبۇر ەتەدى. تاجىريبەلەرىم مەن ىزدەنىستەرىم مەنى شابىتتاندىرىپ، زور قۋانىشقا كەنەلتەدى. بىراق ءوزىمدى ءوزىم قورسىنۋ جولىندا ءالى دە بولسا الدىمدا كوپ قيىندىق تۇرعانىن بىلەمىن. ادام ءوز ەركىمەن جاقىندارىنىڭ ىشىندە ءوزىن ەڭ سوڭعى ورىنعا قويمايىنشا وعان رايىس جوق. احيمسا - ىزەتتىلىكتىڭ ەڭ سوڭعى شەگى."
بۇل ءۇزىندى ماحاتما گانديدىڭ ءوز قولىمەن جازعان "مەنىڭ ءومىرىم"("جالىن" باسپاسى، 1989 ج.، اۋدارعان مەيرام اسىلعازين) اتتى كىتابىنان الىنىپ وتىر.
قايتادان ءبىر زەر سالىپ، وسى سوزدەردى وقىپ كورىڭىزشى، قادىرلى وقىرمان، قۇران سورەلەرىندەي ۇلاعاتتى ويلار ەمەس پە راسىندا! ۇلى ماحاتما گاندي قالامىنان شىققان وسىناۋ قاراپايىم دا قاسيەتتى بۇل ويلاردان بۋدديزم مەن يسلام ءدىنىنىڭ اراسىنداعى ۇقساستىقتاردى كورىپ تاڭ قالماسقا تاعى دا شاراڭ جوق!
ءسىز بەن بىزگە ۇقسايتىن قۇدايدىڭ ءبىر پەندەسىنىڭ اۋزىنان شىققان بۇل سوزدەر جاي عانا ايتىلا سالماعان. جەتپىس سەگىز جىلدىق عۇمىرىنىڭ ىشىندە ماحاتما گانديدىڭ ءوزى تۇلا بويىمەن سەزىنىپ، بار بولمىسىمەن شىنداپ جۇزەگە اسىرعان ادام بالاسى تاڭ قالارلىق عاجايىپ ەرلىكتىڭ ءبىر ۇشقىنى عانا بۇل.
جەر باسىپ جۇرگەن بۇل پەندەنىڭ ەكىسىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ۇلى ەرلىككە بارعان ماحاتما گانديگە تاڭ قالماسقا شاراڭ جوق. ءسوزى مەن ءىسىنىڭ اراسىندا الشاقتىق بولىپ كورمەگەن ماحاتما گانديدىڭ ءومىر جولى بۇرىن-سوڭدى ادامزات بالاسى باسىنان كەشىپ كورمەگەن تەڭدەسى جوق ۇلگى-ونەگە!
"اقيقات ىزدەگەن جان توزاڭنان دا تومەن تۇرۋعا ءتيىستى. توزاڭدى ءبارى تاپتايدى، ال اقيقات ىزدەگەن جان توزاڭ تۇتىپ، شاڭ باسقانداي، كومپىس بولۋى كەرەك. تەك سوندا عانا بولماسا، وعان دەيىن ول اقيقاتتىڭ ۇشىعىن دا كورە المايدى. بۇل ۆاسيشتا مەن ۆيشماميترانىڭ سويلەسكەن سوزدەرىنەن ايدان انىق كورىنەدى. حريستيان مەن يسلام دىندەرى دە مۇنى تولىق قۋاتتايدى. ەگەر وقىرمانعا مەنىڭ سوزدەرىم اسىلىق ايتقانداي بولىپ كورىنسە، وندا ەكسپەريمەنتتەرىمنەن ءبىر قاتە كەتكەنى جانە مەنىڭ كورگەنىم اقيقاتتىڭ نىشانى ەمەس، ساعىم عانا بولعانى. مەندەيلەردىڭ ءجۇزى قۇربان بولسا دا مەيلى، تەك اقيقات ۇستەم بولا بەرسىن. مەن سياقتى اداسقان پەندەلەردىڭ ىسىنە باعا بەرگەندە، اقيقاتتان قىلداي دا تايۋعا بولمايدى" دەگەن ماحاتما گانديدىڭ ءار سوزىنەن ەڭ الدىمەن قاراپايىمدىلىق كورىنىپ تۇرسا، سول قاراپايىمدىلىق ارقىلى ۇلىلىقتىڭ ۇلى تۇلعاسى مەن مۇندالاپ الىستان كوزگە شالىنادى.
بارشا ادامزات بالاسى ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى بەرى ىزدەپ كەلە جاتقان اسىل زاتى - وسى ەمەسپە! "قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق" دەپ قازاق ماقالىندا ايتىلعانداي، سول ءبىر بارشا ادامزاتتىڭ اسىل پەرزەنتى ماحاتما گانديدى كوزىنىڭ تىرىسىندە بارشا الەم مويىندامادى. ءتىپتى ءوزىنىڭ دىندەس، قانداس باۋىرىنىڭ قولىنان قاستاندىقپەن ولتىرىلگەن دە وسى ماحاتما گاندي بولعانى قانداي وكىنىشتى ەدى دەسەڭىزشى!
مىناۋ قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردا تىرشىلىكتىڭ ءمانى مەن ماعىناسىنا شىنداپ كوز جىبەرمەي، از كۇنگى قىزىق داۋرەندى مالدانىپ جۇرگەن ءبىز - پەندەلەردىڭ وسى ءبىر بەيشارالىقتارىمىزدىڭ وزىنە ماحاتما گاندي اسقان تۇسىنىستىكپەن، كەشىرىمدىكپەن، توزىمدىلىكپەن قارادى. ۇلىلىقتىڭ وزىندە دە ءسىرا شەك جوق-اۋ.
ماحاتما گانديدى وقىپ وتىرعاندا الدىمەن بايقالاتىنى - ادام بالاسىنىڭ قانداي دىندە دە، قانداي ەلدە دە، قانداي ۇلتتا دا ءبىر-بىرىنە وتە ۇقساس قاراپايىم عانا پەندە ەكەندىگىندە. ولاردىڭ قايعىسى مەن قۋانىشى، جەڭىسى مەن جەڭىلىسى، وكىنىشى مەن جەتىستىگى، كەمشىلىگى مەن كەمەلدىگى، جاقسىلىعى مەن جاماندىعى، ادامگەرشىلىگى مەن جاۋىزدىعى، ادالدىعى مەن ارامدىعى، قۋلىعى مەن اقكوڭىلدىلىگى، بارى مەن جوعى - ءبىر-بىرىمەن وتە ۇقساس. بۇگىن جەر بەتىندە قانشا ادام بولسا، سونشالىقتى ءتۇر-ءتۇس، مىنەز-قۇلىق بار. بىلاي قاراعاندا بارلىعى دا - اقيقاتتىڭ اق جولىن ىزدەپ جۇرگەندەر سياقتى كورىنەدى نەمەسە سونداي بولىپ كورىنۋگە تىرىسادى. ال شىنداپ تەرەڭدەپ ۇڭىلسەڭ - ماسەلەنىڭ بارلىعى ونداي ەمەس. نەگە؟..
ادامداردىڭ ءبىرىن-ءبىرى كورە الماۋى، ءبىر-بىرىنە ور قازۋى، تابان استىندا ءبىرىن-ءبىرى الداپ كەتۋگە نەمەسە ءبىر-بىرىنە قاستىق جاساۋعا دايار تۇراتىنى نەلىكتەن؟
نەبىر التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ سارايلار سالدىرعان، الەمنىڭ تۇگەلىن بولماسا دا جارتىسىنان استامىن جاۋلاپ العان، سان ميلليون جازىقسىز جانداردى قىرىپ جويعان امىرشىلەر دە بۇل جالعاننان ءوتتى. سولاردىڭ بىردە ءبىرى كوزى تىرىسىندە جيعان تاۋ-تاۋ التىنىن، اتاق-داڭقىن انا جاققا وزىمەن بىرگە الىپ كەتە العان جوق. سوندا ولار نە ءۇشىن جانتالاستى، نە ءۇشىن الەمدىك وركەنيەتتى جەرمەن جەكسەن ەتتى، نە ءۇشىن اسىپ-تولدى؟
وسى ءححى عاسىرعا دەيىن جەر بەتىندە نەبىر سويقان قىرعىندار بولىپتى، قيساپسىز ادام قاندارى سۋداي اعىپتى. جەڭىپتى، جەڭىلىپتى. سوندا وسى ەكى جاقتىڭ قايسىسى ءتۇپتىڭ-ءتۇبى اڭساعان ارمانىنا جەتىپتى؟
ول قانداي ءامىرشى بولسىن مەيلى، قانىشەردىڭ اتى - قانىشەر، جاۋىزدىڭ اتى - جاۋىز. ادام قانىن سۋداي شاشقان، دالالاردى شاڭعا بوكتىرىپ، قالالاردى ورتەپ-قيراتقان، الەكساندريا مەن وتىرار سياقتى قالالاردىڭ كىتاپحانالارىن ورتەپ كۇلگە اينالدىرىپ، ءتىپتى كەيبىرىن مۇلدەم جويىپ جىبەرگەن تسەزاردان، ماكەدونسكيدەن، شىڭعىس حاننان، ناپالەوننان، گيتلەردەن، ستاليننەن سوڭدارىندا نە قالدى؟
العىس پا، قارعىس پا؟
تسەزارىن، ماكەدونسكيىن، ناپالەونىن... ماقتانىش ەتكەن قازىرگى زامانعى باتىستىق تسەنتريستىك تاريحشىلاردى، باسقا دا قانىشەرلەردى ۇلى باباسىنا بالاعان ادەبيەتشىلەردى نە دەپ تۇسىنۋگە بولادى؟
سان مىڭداعان جىلدار بويى ادامزاتتىڭ نەبىر كەمەڭگەر اقىل-ويلارى ىزدەگەن - شىندىق پەن اقيقات وسى ما؟
"مەن", "مەن" دەپ كەۋدە سوققان پەندەنىڭ نە ويلاعانى بار، سوندا؟ پەندەلىكتەن اسىپ، قايدا بارامىن دەيدى ەكەن؟ مەنمەندىكتىڭ ءتۇبى - قۇردىم نەمەسە بەيشارالىق ەكەنىن ۇعىپ تۇسىنۋگە شاما-شارقى مەن ورەسى جەتپەگەن جاندى كىم باعالايدى؟ تاريح پا، توبىر ما؟..
سۇراق كوپ، جاۋاپ جوق!
مىنە ءبىز ءومىر سۇرگەن ءومىردىڭ قاتال زاڭى وسىنداي. ءتۇپتىڭ-ءتۇبى ادامزات بالاسى اقىلىنا كەلىپ، بارلىعى بىردەي ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي اسقان توزىمدىلىكپەن، قامقورلىقپەن، قايىرىمدىلىقپەن، كەشىرىمدىلىكپەن تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرەتىن كۇن تۋار ما؟ اقيقاتتىڭ اق تۋى سالتانات قۇرىپ، جەر بەتىندە جەلبىرەيتىن شاق تىم الىستا جاتىر ما؟..
ماحاتما گانديدى وقىپ وتىرعاندا باسىڭا كەلەتىن العاشقى ويلار وسىنداي... ەشكىمدى ەشقاشاندا ىرەنجىتكىسى، بىرەۋگە ءزابىر كورسەتكىسى كەلمەگەن، بار اۋىرتپالىقتى ءبىر ءوزى عانا موينىمەن كوتەرگەن، باسقالار ءۇشىن نە ازاپتى دا باسىنان كەشكەن، سونىسىمەن زامانداستارىنا ۇلگى بولعان، ادام بالاسىنىڭ كەز كەلگەنىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن شىدامدىق پەن توزىمدىلىككە بارعان، اقيقاتتىڭ اق جولىن تاڭداپ العان، ومىرىندە ءبىر رەت تە وتىرىك ايتپاعان، جان بالاسىن ىرەنجىتپەگەن، تىرشىلىك اتاۋلىعا ايالاي قاراعان، قولىنان جاقسىلىقتان باسقا كەلمەگەن، جەكە باسىنىڭ باقىتىن، قۋانىشىن، ءلاززاتىن تارك ەتكەن، ەشكىمدى ەشقانداي ۇلتقا، ۇلىسقا، مەملەكەتكە، حاندىققا، پاتشالىققا، سۇلتاندىققا، سەكتاعا، دىنگە، سوسلوۆياعا بولمەگەن، وسى جولدا قانداي ازاپ بولسا دا قايمىقپاعان، اقيقاتتىڭ اق جولى ءۇشىن ولىمنەن دە قورىقپاعان جەر بەتىندە ءبىر عانا ادام بولسا، سونىڭ بىرەگەيى ازات ءۇندىستاننىڭ ۇلى پەرزەنتى - ماحاتما گاندي.
براحماچاريا
موحانداس كارامچاند گاندي (ماحاتما - تۋعان حالقى قۇدايداي كورىپ، قۇرمەتتەپ قويعان ۇلى ەسىمى) - ءۇندى حالقىنىڭ ونىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە-اق اتى اڭىزعا اينالعان كوسەمى ەكەندىگى تۋراسىندا جوعارىداعى تاراۋلاردا ازدى-كوپتى اڭگىمەلەپ بەرۋگە تالپىندىق. ەندى ۇلى ادامنىڭ بەينەسى جان-جاقتىلى تولىق اشىلۋى ءۇشىن ونىڭ باسىنان كەشكەن كەيبىر وقيعالاردى عانا بايانداپ بەرمەكپىز. ءۇندىستاننىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ باسىنان كەشكەن بارلىق وقيعالاردى بايانداپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. تەك قالىڭ وقىرماندى ەرىكسىز ويعا قالدىراتىن، اقيقاتقا جەتەلەيتىن ونىڭ ءومىرىنىڭ كەيبىر تۇستارىن عانا تىلگە تيەك ەتپەكپىز.
جالپى گانديلەر اۋلەتى ءۇندىنىڭ بانيا كاستاسىنا جاتادى. ولاردىڭ سوڭعى ءۇش ۇرپاعى كاتحياۆار كنيازدىكتەرىنىڭ ءبىرسىپىراسىندا باس مينيستر قىزمەتتەرىن اتقارعان. وزدەرى كوپ اعايىندى، ءوسىپ-ونگەن ۇرپاق. سوڭعى اعايىندى ەكەۋى بىرىنەن-كەيىن ءبىرى پوربانداردىڭ باس ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارادى. موحانداس گانديدىڭ ءوز اكەسىنىڭ اتى - كابا گاندي. ول ءتورت رەت ۇيلەنگەن. بۇرىنعى ءۇش ايەلى جاستاي قايتىس بولادى. ەكى ايەلىنەن ەكى قىز قالعان. ءتورتىنشى ايەلى - پۋتليباي ءبىر قىز، ءۇش ۇل كوتەرەدى. موحانداس - سولاردىڭ كەنجەسى.
اكەسى كابا ەشقانداي بايلىققا ۇمتىلماعان، ءوز اۋلەتىنە بەرىلگەن، شىنشىل، ەرجۇرەك جانە ءمارت ادام بولعان (بۇل ەكى قاسيەتى موحانداسقا دارىعان سياقتى. اۆت. ج.ك.), بىراق قىزبا ەدى. سەزىم ءلاززاتىن مەيىلىنشە تاتپايىنشا جۇرە المايتىن. ەشقانداي ءبىلىمى جوق، بىراق تاجىريبەسى مول ادام ەدى.
شەشەسى پۋتليباي - قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ الماي، تاماق تۋرالى ويلامايتىن اسا ءدىندار ادام بولاتىن.
"شەشەم پاراساتتى جان ەدى. مەملەكەت ىسىنەن جاپ-جاقسى حاباردار بولاتىن، سارايداعى ايەلدەر دە ونىڭ اقىلدىلىعىن قۇرمەتپەن اۋىزدارىنا الاتىن. بالا كەزدەگى ەركىندىكتىڭ ارقاسىندا شەشەمنىڭ سوڭىنان ەرىپ، سارايعا ءجيى باراتىنمىن، ونىڭ تاكور-ءساحيبتىڭ جەسىر قالعان شەشەسىمەن قىزۋ اڭگىمەلەسەتىنى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەسىمدە" دەپ ءوز ءومىربايانىندا جازعانداي تۋعان اناسىن قاتتى قۇرمەتتەگەنى كورىنىپ تۇر.
سونىمەن پوربانداردا نەمەسە سۋدامپۋريدە 1869 جىلى 2 قازاندا موحانداس دەگەن بالا دۇنيەگە كەلەدى.
موحانداس بارلىق بالار سياقتى جەتى جاسىندا مەكتەپكە بارادى. ونىڭ ءوزى ايتقانداي "باستاۋىش مەكتەپتە وتە ناشار وقيدى" (سوندا). جاسى ون ەكىگە قاراعاندا ورتا مەكتەپكە اۋىسادى. موحانداستىڭ ءوزى ايتقانداي "مۇعالىمدەرگە نەمەسە مەكتەپتەگى جولداستارىما ءبىر رەت تە بولسا وتىرىك ايتقانىم ەسىمدە جوق. تىم يمەنشەك ەدىم جانە بالالاردان قاشقاقتاپ جۇرەتىنمىن".
بىردە حالىق اعارتۋ ينسپەكتورى دجايلس دەگەن شەنەۋنىك بالالاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋگە كەلگەندە موحانداس كلاسس جەتەكشىسى قانشا كومەكتەسكىسى كەلسە دە، العان بەتىنەن قايتپاي "قازان" دەگەن ءسوزدى تولىپ جاتقان ەمىلەلىك قاتەمەن جازىپ، جازىقتى بولعانى بار. "مۇعالىم ايتىپ جىبەرگىسى كەلىپ، مەنى اياعىمەن ءتۇرتتى. بىلمەگەن ءسوزدى قاسىنداعى بالادان كوشىرىپ السىن دەگەندەگىسى."دەپ وسى وقيعانى م.گاندي ەستەلىگىندە اۋىزىنا الادى (سوندا). ويتكەنى ول ءوزىنىڭ ۇستازى ۇيرەتكەندەي، قانشا مۇمكىندىك تۋىپ تۇرسا دا ەشكىمنەن كوشىرىپ العىسى كەلمەگەن. ول ەشقاشان دا بىرەۋدەن بىلمەگەن ساباعىن كوشىرىپ الۋ دەگەندى مەكتەپتى بىتىرگەنشە ۇيرەنە الماي-اق كەتەدى.
موحانداس مەكتەپتە جۇرگەنىندە ءوزى قۇدايداي كورەتىن ۇستازىنىڭ بويىنان كوپتەگەن كەمشىلىكتەر كورىپ، تاڭ قالعانى بار. "ۇلكەندەردىڭ كەمشىلىگىن مۇلدەم اڭعارمايتىنىم بار ەدى. كەيىنىرەكتە مەن مۇعالىمنىڭ باسقا دا كوپتەگەن كەمشىلىكتەرىن ءبىلدىم، بىراق ۇلكەندەردىڭ ءىسىن سىناماي، ايتقاندارىن ورىنداپ ۇيرەنگەندىكتەن، وعان دەگەن قۇرمەتىمدى جويعان جوقپىن" دەيدى تاعى دا ول سول ەستەلىگىندە.
اكە-شەشەسى موحانداستى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ون ءۇش جاسىندا ۇيلەندىرەدى. وعان دەيىن ونى اتا-اناسى ءۇش رەت باسقا بىرەۋدىڭ قىزدارىنا اتاستىرعانى تاعى بار. العاشقى رەت اتاستىرعاندا جاسى جەتىدە ەكەن.
"بۇل تاراۋدى ءتىپتى جازباي-اق قويسام با دەپ ەدىم: مۇنى اڭگىمەلەۋ ءۇشىن كوپتەگەن اششى ەستەلىكتەردى جاڭعىرتۋعا تۋرا كەلەدى. بىراق مەن باسقاشا ىستەي المايمىن، ويتكەنى اقيقاتتان تايعىم كەلمەيدى. ون ءۇش جاسىمدا مەنى قالاي ۇيلەندىرگەنىن ايتۋدى اۋىر مىندەتىم دەپ ەسەپتەيمىن قامقورلىعىمدا جۇرگەن وسى جاستاعى بالالارعا قاراپ وتىرىپ، نەكەلەسكەنىمدى ەسىمە العاندا، ءوزىمدى ءوزىم ايايمىن ءارى مەنىڭ كورگەندەرىمدى بۇلاردىڭ باستارىنا بەرمەگەنىن ويلاپ، قۋانامىن" دەپ جازادى ەستەلىگىندە م. گاندي "بالالىق نەكەسى" تۋرالى.
قالىڭدىعىنا قوسىلىپ، ۇلان-اسىر توي جاستاتقان ءتۇنى جەڭگەسىنىڭ الدىن-الا ۇيرەتكەنىنە قاراماستان قوينىنداعى قالىڭدىعىنا دۇرىستاپ ەركەكتىك مىندەتىن كورسەتە الماي، ماسقاراعا ۇشىراعانى تاۋسىلمايتىن ءبىر اڭگىمە. كەيىن ناپسىقۇمارلىعى ويانعاندا، ناعىز تويىمسىز ەركەكتىڭ ءوزى بولىپ، جاس كەلىنشەگىن ۇيقتاتپايتىن جامان ادەت تاۋىپ الادى.
"ول كىتاپشالاردا ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ماحابباتى، ۇقىپتىلىق، بالالىق نەكە جانە باسقا جايلار ايتىلاتىن... بۇل كىتاپشالارداعى ءومىر بويى كۇيەۋدىڭ موينىنا ايەلگە دەگەن ادالدىق جۇكتەلەتىنى جۇرەگىمە ماڭگى ۇيالادى. ونىڭ ۇستىنە مەن شىندىقتى سۇيەتىنمىن، سوندىقتان ايەلگە وتىرىك ايتا المايتىنمىن. جانە وسىنشا جاس كەزىمدە ونى الداۋىم ءتىپتى مۇمكىن ەمەس-ءتى. "ەگەر مەن ايەلىمە ادال بولۋعا ءتيىستى بولسام، وندا ايەلىم دە ماعان ادال بولۋى كەرەك"-دەپ ويلادىم مەن. بۇل وي مەنى قىزعانشاق كۇيەۋ ەتىپ شىعاردى... ۇنەمى اڭدىپ جۇرۋگە ءماجبۇر ەتتى..." (م.گاندي "مەنىڭ ءومىرىم", "جالىن" باسپاسى، 1989 ج.، اۋد. م.اسىلعازين) دەپ جالتاقتاماي اشىق جازادى سول ءبىر بالالىق پەن جىگىتتىكتىڭ قىزىقتى شاقتارىن ەسىنە العاندا.
كەلىنشەگى كاستۋرباي اسقان يناباتتى ايەل بولادى. ال موحانداس بولسا مەكتەپتە ساباق وقۋدىڭ ورنىنا ۇيىندە قالعان جاس كەلىنشەگىن ويلاپ، ۇيگە تەز جەتكەنشە اسىعاتىن. "ۇلكەندەردەن ۇيات بولادى، سابىر ساقتاساڭشى" دەگەن ونىڭ وتىنىشىنە قاراماستان تالاي رەت ۇياتقا قالعانى تاعى بار. ونىڭ ۇستىنە موحانداس سونداي قىزعانشاق بولادى. ايەلىنىڭ ءار باسقان ءىزىن اڭدىپ، ءتىپتى، توركىنىنە دە جىبەرمەي، ونى قىزعىشتاي قورىپ، اۋرەگە تۇسەدى. ول كاستۋربايعا شىن مانىندە ىنتىعا عاشىق بولعان ەدى.
موحانداستىڭ قىزعانشاقتىعىنىڭ ارقاسىندا جاس كەلىنشەك كاستۋرباي ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىگى بولماي، ساۋاتسىز بولىپ قالادى. بۇعان الدىمەن كىنالى - قىزعانشاق كۇيەۋ ەكەنىن موحانداستىڭ ءوزى دە مويىندايدى. بۇلار وتاۋ كوتەرگەن موحانداستىڭ 13 پەن 18 جاسىنىڭ اراسى تۇگەسىپ بىتپەس ءتان ءلاززاتىنا تولى بولادى. ول ون سەگىز جاسىندا انگلياعا وقۋعا كەتىپ، جانىپ-كۇيۋى ازداپ بولسا دا باسىلعانداي ەدى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
