شىعىس تۇركىستاننىڭ قيلى تاعدىرى (جالعاسى)
07.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى №5 قاۋلى قابىلداپ، شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ اسكەري ىستەر مەڭگەرمەسىن قۇرۋدى، اسكەري ىستەر مەڭگەرمەسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ، اسكەري ءتۇزىم جوبالارىن جاساۋدى پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆقا تاپسىردى.
***
07.01.1945
ۋجۇڭشين مەن جۋشاۋلياڭ جياڭجيەشىگە تەلەگرامما جولداپ: «شىڭجاڭ اسكەري ىستەرى قيىن كەزەڭگە جەتتى. مۇنداعى جەڭۋ-جەڭىلۋ - ارتقى شەپ قامداۋىنا جانە كەڭەس وداعىمەن بولاتىن دەپلوماتياعا بايلانىستى بولىپ وتىر» - دەدى.
جياڭجيەشى دەرەۋ گومينداڭ ۇكىمەتى ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتى ارتقى شەپ قامداۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى يۋيفيپىڭعا باتىس سولتۇستىك تاسجول مەكەمەسىنىڭ باستىعى حىجىڭۋدى، قازىنا مينيسترلىگى اقشا مەكەمەسىنىڭ باستىعى دايمىڭليدى، شىڭجاڭ ولكەلىك قازىنا مەڭگەرمەسىنىڭ جاڭا تاعايىندالعان باستىعى لۋيۇيۋىندى، 8-سوعىس رايونى اسكەري پۋنكتىنىڭ باس باقىلاۋشىسى بانفۋدى باستاپ شىڭجاڭعا بارىپ، استىقپەن قامداۋ، اسكەري كەرەك-جاراق جوتكەۋ، قاتىناس قۇرالى قاتارلى ارتقى شەپ قامداۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە كىرىسۋدى تاپسىردى.
***
08.01.1945
07.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى №5 قاۋلى قابىلداپ، شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ اسكەري ىستەر مەڭگەرمەسىن قۇرۋدى، اسكەري ىستەر مەڭگەرمەسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ، اسكەري ءتۇزىم جوبالارىن جاساۋدى پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆقا تاپسىردى.
***
07.01.1945
ۋجۇڭشين مەن جۋشاۋلياڭ جياڭجيەشىگە تەلەگرامما جولداپ: «شىڭجاڭ اسكەري ىستەرى قيىن كەزەڭگە جەتتى. مۇنداعى جەڭۋ-جەڭىلۋ - ارتقى شەپ قامداۋىنا جانە كەڭەس وداعىمەن بولاتىن دەپلوماتياعا بايلانىستى بولىپ وتىر» - دەدى.
جياڭجيەشى دەرەۋ گومينداڭ ۇكىمەتى ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتى ارتقى شەپ قامداۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى يۋيفيپىڭعا باتىس سولتۇستىك تاسجول مەكەمەسىنىڭ باستىعى حىجىڭۋدى، قازىنا مينيسترلىگى اقشا مەكەمەسىنىڭ باستىعى دايمىڭليدى، شىڭجاڭ ولكەلىك قازىنا مەڭگەرمەسىنىڭ جاڭا تاعايىندالعان باستىعى لۋيۇيۋىندى، 8-سوعىس رايونى اسكەري پۋنكتىنىڭ باس باقىلاۋشىسى بانفۋدى باستاپ شىڭجاڭعا بارىپ، استىقپەن قامداۋ، اسكەري كەرەك-جاراق جوتكەۋ، قاتىناس قۇرالى قاتارلى ارتقى شەپ قامداۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە كىرىسۋدى تاپسىردى.
***
08.01.1945
1-رەتكى قۇلجاعا اسكەري كومەك بەرۋ سوعىسىندا جەڭىلىسكە ۇشىراعاننان كەيىن، جۋشاۋلياڭ ليتيەجۇندى ۇرىمجىدەن جىڭعا بارىپ، قۇلجاعا كومەكتەسۋ سوعىسىنا قولباسشىلىق ەتۋگە جىبەردى. ليتيەجۇن سول كۇنى جىڭعا بارىسىمەن، جاڭا 45-ديۆيزيا 3-پولكىنىڭ كومانديرى حۋىنسى، زاپاس 7-ديۆيزيا 19-پولكى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى فانيۋرىن، 29-تاسىمال باسقارماسىنىڭ باستىعى زىڭشىسۇن، اۋە ارميا اترەتىنىڭ باستىعى شۇيانمولاردان ۇيىمداسقان جاڭا 2-ارميا الدىڭعى شەپ قولباسشىلىق ورنىن قۇردى. ول ارناۋلى ايروپلانمەن قۇلجا كەڭىستىگىنە بارىپ، جياڭجيەشىنىڭ «ستالينگرات ۇرىحىنان دا اسىپ تۇسەتىن رۋحپەن سوڭىنا دەيىن بەرىك تۇرىڭدار!» دەگەن تەلەگرامما بۇيرىعىن ايرودروم قاتارلى بازالاردا بەكىنىپ جاتقان گومينداڭ اسكەري بولىمدەرىنە جەتكىزدى.
***
09.01.1945
جۋشاۋلياڭنىڭ قۇلجاعا كومەك بەرۋ اسكەري جوباسىنا ساي، ليتيەجۇن داحيانزىدا مىناداي سوعىس بۇيرىعىن جاريالادى:
1). جالپى بەتتىك شابۋىل وسى ايدىڭ 11-كۇنى باستالادى.
2). شيەيفىڭ داحيانزى ماڭىنا توپتالعان اسكەري بولىمدەردى باستاپ، كوگەرشىن اسۋى ارقىلى قۇلجاعا جورىق جاسايدى. تاعى ءبىر ءبولىم تۋراسۋعا سوعىس اشادى.
3). فانيۋرىن اسكەري ءبولىمدى باستاپ، اشالى اسۋىنان اسىپ، قۇلجاعا باعىت الادى.
4). ليۋيشياڭ جاۋاپتى بولىپ، جىڭنىڭ باتىسىنداعى جەرلەردى جانە تاس جولدى قورعايدى. سوندا-اق، اراسان، بۇراتالا اۋداندارىندا «الاستاۋ» جۇرگىزەدى.
5). حۋىنسى پارتيزاندار قوسىنىنىڭ اسكەري كۇشىن مۇرىندىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن جاڭا ارتايعا شابۋىلداعانسيدى.
6). جالپى شابۋىل كەزىندە اۋە ارمياسى قۇرلىق اسكەرگە سايكەسىپ، ءاربىر ايروپلان كۇنىنە بىرنەشە رەت ۇشادى.
***
09.01.1945
ۋجۇڭشين التايدىڭ ءۋاليى گاۋبويۋيدى شاقىرىپ الىپ، وعان التايدى قۇلشىنا ورنىقتىرۋدى، التاي ايماعىندا تۇراتىن ارميا كومانديرلەرىنە مەملەكەت قورعانىسىن نىعايتىپ، وتان تەريتورياسىن قورعاۋ جونىندە قۇلشىنۋ كەرەك ەكەنىن جەتكىزۋدى تالاپ ەتتى.
***
11.01.1945
اقش-تىڭ ۇرىمجىدە تۇراتىن كونسۋلى ۋارريت ۋجۇڭشينگە التايدىڭ ءۋاليى امانداسا بارىپ، اقش-تىڭ گازەت-جۋرنالدارىندا جاريالاپ، بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن «قۇلجا وقيعاسىنىڭ» جاعدايىن ەگجەي-تەگجەيلى بىلگىسى كەلەتىنىن ءبىلدىردى.
***
11-16.01.1945
11-قاڭتار كۇنى ليۋيشياڭ اشالى اسۋىنداعى اسكەري كۇشىن كۇشەيتۋمەن بىرگە، تاعى ءبىر باتوليون اسكەري كۇشىن بۇراتالاعا ورنالاسىپ، اراسانعا جورىق جاساۋعا جىبەردى. 12-قاڭتار جانە 16-قاڭتار كۇندەرى ىلگەرىندى-كەيىن شياۋيڭپاندى، لاۋشاۋپاڭدى (جەر اتتارى) باسىپ الىپ، قارابۇحىدا ەردەن پارتيزاندار قوسىنۋمەن تىرەستى.
***
11-19.01.1945
گومينداڭ ارمياسى قۇلجاعا اسكەري كومەك بەرۋدىڭ جاڭا سوعىس قيمىلىن باستادى.
پارتيزانداردىڭ اسكەري كۇشىن اينالدىرا ءتۇسۋ ءۇشىن، الدىمەن سىمينتۋزى مەن سانتايداعى اسكەري بولىمدەر زەڭبىرەكشى بولىمدەردىڭ كۇندىز-ءتۇنى اتقىلاپ سايكەسۋىندە جاڭا ارتايعا جالعان شابۋىل جاسادى.
حانيۋرىن باستاعان اسكەري بولىمدەر اشالى اسۋىنان شىعىپ، تەرىستىك قارلى اسۋعا جورىق جاساپ، 12-قاڭتار كۇنى تەرىستىك قارلى اسۋىن باسىپ الدى. ولار پارتيزاندار اترەتىنىڭ توسقاۋىلداپ سوققى بەرۋىنە ۇشىراعاندىقتان، 18-كۇنى وڭتۇستىك قارلى اسۋدى ارەڭ باسىپ الىپ، 19-قاڭتار كۇنى مازار سايىنا كىردى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا، شيەيفىڭ باستاعان اسكەري ءبولىم كوگەرشىن اسۋىنا شابۋىل جاساپ، 12-قاڭتار اسۋدى باسىپ الدى.
16-قاڭتار كۇنى تۋراسۋدىڭ وڭتۇستىگىن باسىپ الدى. 16-قاڭتار كۇنى شيەيفىڭ بولىمدەرى بىلىكشىنىڭ ماڭىنا جەتىپ، قۇلجا ايرودرومىنا نەبارى 20كم قالدى.
***
12.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى №6 قاۋلى قابىلداپ، شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ اسكەري ىستەر مەڭگەرمەسىن بەكىتتى. پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆتى مەڭگەرمە باستىعى ەتىپ تاعايىندادى.
تۇراقتى ارميا قۇرۋدى، اسكەري شەن ءتۇزىمىن جولعا قويۋدى دا ۇيعاردى. اسكەري شەن - جاي اسكەر، ورتا كوماندير، اعا كوماندير، جوعارى دارەجەلى كوماندير دەپ ءتورت دارەجەگە ءبولىندى. پاگون مەن كيىم كەڭەس وداعى ارمياسىنىكىنە ۇقساتىلدى. پاگوندار كوك، قىزىل، اق تۇسپەن جيەكتەلىپ، اتتى، جاياۋ، زەڭبىرەكشى اسكەرلەردى سول ارقىلى پارىقتايتىن بولدى.
***
12.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ قازىنا مەڭگەرمەسى №3 بۇيرىعىن جاريالاپ، پوچتا-تەلەگراف، قاتىناس-تاسىمال مەكەمەلەرىنىڭ تەز ارادا قۇلجا، ءسۇيدىڭ، قورعاس، نىلقى، توعىزتاراۋ، تەكەس، موڭعۇلكۇرە، كۇنەس، سۇمىل قالاشىقتارىندا قىزمەت وتەۋ قۇرىلىمىن قۇرىپ، قۇلجا مەن اۋداندار اراسىنداعى تەلەفون ارقىلى حابارلاسۋدى قالپىنا كەلتىرۋدى ۇيعاردى. سونىمەن بىرگە، تەلەگرامما، جاي حات، زاكاز حات، اقشا پەرەۆود، بەس كەلەگە دەيىنگى پوسولكانى پوچتا ارقىلى جىبەرۋ كاسىپتەرىن جولعا قويۋدى بەلگىلەدى.
***
14-19.01.1945
14-قاڭتار كۇنى پارتيزاندار قوسىنى قاقاعان قاتتى سۋىققا قاراماي، تراكتوردىڭ سىرتىن بولاتپەن قاپتاپ، ىشىنە پليموت ورناتىپ الىپ، ايرانباق قاتارلى ءۇش بەكىنىستى كۇندىز-ءتۇنى اتقىلاپ، ونداعى گومينداڭ ارمياسىن گومينداڭنىڭ كومەكشى اسكەرلەرى كەلۋدەن بۇرىن تىپ-تيپىل جويىپ جىبەرمەكشى بولدى.
17-قاڭتاردان باستاپ، شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى بۇقارانى تولاسسىز اتتانىسقا كەلتىرىپ، اشالى اسۋى مەن ءپانجىم وڭىرىنە جىبەردى. ولار پارتيزاندار قوسىنىمەن بىرگە شيەيفىڭ باستاعان كومەككە كەلەتىن ارميانىڭ نەگىزگى كۇشىن بىلىكشى سايىندا قورشاپ الىپ، مينومەتتەن وق جاۋدىردى.
19-قاڭتار كۇنى شيەيفىڭ بولىمدەرى جارىمىنان استامى شىعىندالعاندىقتان، شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. مازار سايىنا جورىق جاساعان باتىس بولىمشە اسكەري ءبولىم - پانيۋرىن ءبولىمى سوققىدان توز-توز بولدى. پارتيزاندار قوسىنى ولاردى قۋا سوققىلاپ، تۋراسۋعا دەيىن قۋىپ بارىپ، كوگەرشىن اسۋىنان اسىرىپ تاستادى. گومينداڭ ارمياسىنىڭ قۇلجاعا كومەك بەرۋ سوعىسى ءبىرجولاتا جەڭىلىسكە ۇشىرادى.
بۇل جولى گومينداڭ ارمياسىنان ءبىر مىڭ ءۇش جۇزدەي ادام ءولدى جانە جارالاندى. 160 شامالى وپيسەر قولعا ءتۇستى. پارتيزاندار قوسىنى 3 مينمەت، 20-داي اۋىر-جەڭىل پۇلەمەت،، 700 دەي مىلتىق ولجا ءتۇسىردى.
***
16.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى №8 قاۋلى ماقۇلداپ، مىناداي ۇيعارىم جاسادى:
1). وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنە قاراستى مادەني مۇرالار باسقارماسىن قۇرىپ، شەگارا ىشىندەگى مادەني مۇرالار مەن ەجەلگى ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋعا جاۋاپتاندىرۋ ءتيىس.
2). باس اۋىرۋحان، باس ءدارىحانا، دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميتەتىن قۇرۋ كەرەك.
***
16.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى شەشىم جاساپ، توعىزتاراۋ اۋداندىق ۇكىمەتتى ۇيىمداستىرىپ، قۇردى. جانبولات سولتى اكىم بولىپ تاعايىندالدى.
----------------------------
جانبولات سولتى* (1887-1952) شت توعىزتاراۋ اۋدانىنىڭ ادامى. قازاق. ءىرى مال يەسى. ۇلتتىق جوعارى جىك ادامى. ىلە ايماعى ءۋاليىنىڭ ورىنباسارى بولعان. شت قولدان كەتكەننەن كەيىن، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە قاتىناسقان. 1952-جىلى اتىلعان.
***
19.01.1945
ۋجۇڭشين جياڭجيەشىگە مىناداي ۇسىنىس قويدى:
1). ورتالىق مۇمكىندىك جار بەرگەن كولەم ىشىندە شىڭجاڭ ولكەسىنە قاتىناس-تاسىمال استىق جانە قاجەتتى بۇيىم جاعىنان كومەك بەرسە.
2). كەڭەس وداعىمەن سىرتقى قاتىناستى بەلسەنە رەتكە سالىپ، قىتاي-كەڭەس وداعىنىڭ ەكونوميكالىق ىستەستىگىن ورناتىپ، ساياسي جاقتاعى قاسكونەمدىكتى باسەڭدەتسە.
***
1945-جىل، قاڭتار اينىڭ ورتا شەنى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى كەڭەس وداعىنان ءبىر توپ اسكەري تاربيەشىلەردى ۇسىنىس ەتىپ، قورعاستا كومانديرلەر كۋرسىن اشتى. كۋرستىڭ ءار كەزەكتىك مەرزىمى ءۇش اي بولدى. جيىنى ءۇش كەزەك اشىلدى. ولار وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن، پارتيزاندار قوسىنىنا كومانديرلىككە ءبولىندى. سونىمەن تۇراقتى ۇلتتىق ارميا قۇرۋعا جانە قۇرالدى كۇرەس ورىستەتۋگە تايانىش ازىرلەدى.
***
1945-جىل، قاڭتار اينىڭ 20-نان اقپان ايىنىڭ 2-نە دەيىن.
پارتيزاندار اترەتى كەڭەس وداعى اسكەري قىزمەتكەرلەرىنىڭ سەلبەسۋىندە ايرانباق، ايرودروم، گۇيۋاڭمياۋداعى گومينداڭ ارمياسىنىڭ بازاسىن زەڭبىرەكپەن اتقىلادى.
28-قاڭتار كۇنى جاپپاي شابۋىلعا ءوتتى. قيان-كەسكى شايقاس ارقىلى تۇسكى ساعات ۇشتە گۇيۋاڭمياۋدى الدى. جياڭشۋانچۋاندى اتىپ ءولتىردى.
سوسىن ايرانباق پەن ايرودرومعا سۇراپىل شابۋىلعا ءوتتى. تۇنگى ساعات وندا ايرانباقتى الدى. پىڭجۇنيە قالدىق بولىمدەرىن باستاپ، ايرودرومعا قاشىپ باردى.
دۋدىفۋ ليتيەجۇنگە تەلەگرامما جولداپ، قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋدى بەكىتۋىن ءوتىندى.
30-قاڭتار كۇنى، تۇستەن كەيىن ليتيەجۇن جۋشاۋلياڭعا بەكىتتىرىپ، تەلەگرامما ارقىلى دۋدىفۋعا اسكەري ءبولىمدى باستاپ قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋ بۇيرىعىن بەردى.
تۇندە دۋدىفۋ قالدىق بولىمدەرىنەن مىڭداي اسكەردى، حانزۋ بۇقاراسىنان ءۇش مىڭداي ادامدى باستاپ، ايرودروم قورشاۋىن بۇزىپ شىعىپ، قارلى بوران، قاقاعان ايازعا قاراماي، جىڭعا قاراي بەت الدى.
31-قاڭتار كۇنى، تۇستە ولار بىلىكشى سايىنا بارعاندا پارتيزاندار قوسىنىنىڭ قورشاۋىنا ءتۇسىپ، اقپان ايىنىڭ 1-نە دەيىن شايقاستى. دۋدىفۋ ءوزىن ءوزى ءولتىردى. ساۋرىلياڭ، پىڭجۇنيەلەر ىلگەرىندى-كەيىندى وققا ۇشتى. ءتىرى قالعاندارى تۇگەلدەي تۇتقىنعا ءتۇستى.
...
جالپى، ايرانباقتاعى شابۋىل جاساۋ، قورعانۋ سوعىسى سەكسەن نەشە كۇنگە جالعاستى. سوعىس ءبىر كۇن تولاستامادى. پارتيزاندار قوسىنى جاۋ ارمياسىنان جيىنى 1 مىڭ 6 جۇزدەن اسا ادامدى جويدى. 3 مىڭ 7 جۇزدەي ادامدى (كوبى گومينداڭ ارمياسىنىڭ بالا-شاعالارى مەن حانزۋ بۇقاراسى) تۇتقىندادى. 2 مىڭ 1 جۇزدەي مىلتىق، 6 مينومەت، 98 اۋىر-جەڭىل پليموت، ۇشا المايتىن 54 ايروپلان، 16 اۆتوموبيل جانە باسقا اسكەري قەرەك-جاراق ولجاعا ءتۇستى. ءسويتىپ، قۇلجا جاعى گومينداڭنىڭ اسكەري، اكىمشىلىك كۇشتەرىنەن ءبىرجولاتا تازارتىلدى.
***
21.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ قازىنا مەڭگەرمەسى №5 بۇيرىق جاريالاپ، مەملەكەت مال-مۇلكىن ساناققا الۋدى; باسقارۋ مەكەمەسى تىزىمدەگەن مەملەكەت تاۋەلدىلىگىندەگى ءىرى جانە شاعىن زاۆودتاردى، شەبەرحانالاردى، ساۋدا دۇكەندەرىن ساۋدا-ونەركاسىپ مەكەمەسىنە وتكىزىپ بەرۋدى; ساۋدا-ونەركاسىپ مەكەمەسى جاۋاپتى بولىپ، ونى مايعا نەمەسە جەكەلەرگە ساتىپ بەرۋدى ۇيعاردى.
***
23.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ قازىنا مەڭگەرمەسى №6 بۇيرىق جاريالاپ، مىناداي ۇيعارىم جاسادى:
1). قازىنا-فينانس مەكەمەسى بارلىقتىرىسشاڭدىقتار ارقىلى اقشا اينالىمىن مەڭگەرىپ، زات باعاسىن ورنىقتىرادى.
2). مەملەكەتتىك بانكە ايماقتاردىڭ ورتالىق قالاسىندا، اۋدان قالاشىقتارىندا بولىمشەلەرىن قۇرادى. كاسىپ كولەمىن اۋدان دارەجەلى ورىندارعا دەيىن كەڭەيتەدى.
3). مەملەكەتتىك بانكە قارىز بەرگەن بارلىق اقشانى قايتارىپ الادى. مەكەمە ورىندارى مەن جەكەلەردىڭ بانكەدەن ەسەپ اشۋىنا جول بەرىلەدى جانە ءوسىمدى امانات كاسىبىن جولعا قويادى.
***
23.01.1945
اقش-تىڭ ۇرىمجىدە تۇراتىن كونسۋلى ۋارريت ۋجۇڭشينگە امانداسا بارىپ، «قۇلجا وقيعاسىنىڭ» جاڭا احۋالدارىن ۇعىستى.
***
25.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى №12 قاۋلى ماقۇلداپ، ارميانى قاجەتتى نارسەلەرمەن قامداۋدى قامتاماسىزداندىرۋ ءۇشىن جەكەلەردىڭ قولىنداعى اۆتوموبيلدەردى، جانارمايدى، جابدىقتاردى، ماتيرالداردى الۋدى، الىنعان زاتتارعا لايىقتى باعا كەسۋدى، جاسىرىپ قالۋشىلاردى اسكەري زاڭ بويىنشا جازالاۋدى ۇيعاردى.
***
25.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى مەملەكەتتىك باقىلاۋ كوميتەتىن قۇرۋدى، عايني يولداشتى توراعالىققا، ۋاقاش اجىنى ونىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىنداۋدى ۇيعاردى.
***
27.01.1945
وسى ايدىڭ ورتا شەنىندە گومينداڭنىڭ كومەككە كەلگەن اسكەري بولىمدەرى قۇلجانىڭ سولتۇستىك ماڭىنا شابۋىل جاساپ كىرگەن قاتەرلى شاقتا، شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى اسكەري ىستەر مەڭگەرمەسىنىڭ باستىعى پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆ ولجاعا تۇسكەن بۇيىمدار تيەلگەن اۆتوموبيلمەن كەڭەس وداعىنا قاشىپ كەتپەكشى بولدى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى №13 قاۋلى ماقۇلداپ، پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆتى اسكەري ىستەر مەڭگەرمەسىنىڭ باستىعى مىندەتىنەن الىپ تاستاۋدى ۇيعاردى.
***
28.01.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى №15 قاۋلى ماقۇلداپ، ۇلتتىق مادەنيەتتى ىلگەرلەتۋ قوعامى جيناعان 1944-جىلدىق «ۇشىر» مەن «زەكەتتى» تۇگەلدەي اسكەري قاراجات ەتۋدى ۇيعاردى.
***
30.01.1945
ۋجۇڭشين قۇلجادان ايرىلعاننان كەيىن «قۇلجا وقيعاسىن» قالاي شەشۋ جونىندە مىناداي كوزقاراستار ورتاعا قويدى:
ەگەر قىتاي مەن كەڭەس وداعى ورتاسىنداعى قارىم-قاتىناس وڭالسا، وقيعانى جارتىلاي اسكەري، جارتىلاي ساياسي جولمەن شەشۋگە بولادى. ال، قىتاي مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى دەپلوماتيالىق قاتىناس وڭالماسا نەمەسە كەڭەس وداعى كورىنىستە ەلەمەگەنسىپ، استىرتىن جەلىكتىرە بەرەتىن بولسا، وندا بۇكىل شىڭجاڭ جاعدايى بىلىعادى. ورتالىق ارميا ىلەدە جەڭىلگەن سوڭ، ارميامىزدىڭ كەڭەس وداعى مەن ارقايسى ۇلتتار الدىنداعى بەدەلى بارىنشا ءتۇستى.
***
1945-جىل، قاڭتار ايىنىڭ اياق شەنى.
وسپان ءىسلامۇلى شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىمەن بايلانىس جاساماق بولىپ، 12 كىسىلىك ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىن ىلەگە جىبەردى. ولار شيحۋ ماڭىنا جەتكەندە گومينداڭ ارمياسى مەن ساقشىلارىنىڭ توسقاۋىلىنا ۇشىراپ، امالسىزدان قايتا قايتىپ كەتتى.
***
1945-جىل، قاڭتار ايىنىڭ اياق شەنى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى راحىمجان سابىرحاجيەۆتى اسكەري ىستەر مەڭگەرمەسىنىڭ باستىعى ەتىپ تاعايىندادى.
***
1945-جىل، قاڭتار ايىنىڭ سوڭى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى پەتر رومانوۆيچ الەكساندروۆتى پارتيزاندار قوسىنىنىڭ باس قولباسشىسى مىندەتىنەن قالدىرىپ، ونىڭ ورنىنا يۆان گريگوريەۆيچ پالينوۆتى قويۋدى ۇيعاردى.
***
1945-جىل، قاڭتار ايى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى قۇلجادا اۋدانداردان ۋاكىل شاقىرىپ، جينالىس اشتى. ۋاقىتتىق ۇكىمەتتىڭ قۇرلىمدارىن قايتا رەتتەدى. سونداي-اق، كەڭەس وداعى اقىلشىسىنىڭ ۇسىنىسىنا ساي، ۇكىمەتتىڭ بيلىك جۇرگىزۋ پروگرامماسىن جاسادى:
1). حانزۋلارعا قاراتىلعان زۇلىمدىق ساياساتتىڭ ءتۇپ تامىرىنا بالتا شابۋ.
2). ۇكىمەتتى دەموكراتيالىق اكىمشىلىك تۇلعا ەتىپ قۇرۋ.
3). ارميا حالىققا ءتان بولۋ.
4). ۇلتتاردىڭ تەرەزەسىن تەڭ ۇستاۋ.
5). دىنگە قۇرمەت ەتۋ.
6). ءار دارەجەلى ءمانساپتىلاردى حالىق سايلاۋ.
7). كەڭەس وداعىمەن دوستاسۋ ساياساتىن اتقارۋ.
8). وقۋ-اعارتۋدى دامىتۋ.
9). ۇيعىر زازۋىن ۇكىمەتتىڭ ورتاق قولداناتىن جازۋى ەتۋ.
***
1945-جىل، قاڭتار ايى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ اقشاسىن، فابيدى جول بەرۋدەن سىرت، ءوز الدىنا قاعاز اقشا ياعىني قازىنا مەڭگەرمەسىنە قاراستى «مەملەكەت بانكەسىنىڭ مەرزىمدى ششەگىن» (100, 300, 500, 1000 يۋاندىق) تاراتۋىن، ونى كوبىنەسە ىلە ايماعىندا، ونان سوڭ تارباعاتاي، التاي ايماقتارىندا اينالىمعا سالۋدى ۇيعاردى.
***
1945-جىل، قاڭتار ايى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى شەشىم جاساپ، ءسۇيدىڭ اۋداندىق ۇكىمەتتى ۇيىمداستىرىپ، قۇردى. ابىلا اجى اكىم بولىپ تاعايىندالدى.
***
1945-جىل، قاڭتار ايى.
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى گومينداڭ اسكەري بولىمدەرىنىڭ وڭتۇستىك شىڭجاڭنان جولعا شىعىپ، تەكەس اۋدانىن باسىپ ءوتىپ، ىلەگە كومەككە كەلۋىن توسۋ ءۇشىن كالينوۆ باستاعان باستاعان قۇرالدى ءبولىمدى تەكەس اۋدانىنا جىبەردى. ول موڭعۇلكۇرە پارتيزاندار قوسىنىنا باسشىلىق ەتەتىن بولدى.
***
03.02.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى №19 قاۋلى قابىلداپ، اسكەرلىك مىندەت وتەۋ زاڭىنداعى بەلگىلەمەگە ساي، 20 دان 22 جاسقا دەيىنگى ازاماتتاردىڭ اسكەرگە بارىپ، ءۇش جىل اسكەري مىندەت وتەۋ كەرەكتىگىن بەكىتتى. سونىمەن بىرگە، قازىرگى جاعدايعا بايلانىستى، 23 تەن 45 جاسقا دەيىنگى ازاماتتاردى دا اسكەرگە الۋ كەرەك دەپ شەشتى. كومانديرلەرگە دە، اسكەرلەرگە دە تۇرار ورىن، كيىم-كەشەك، ازىق-تۇلىك بەرۋدەن سىرت، جەرلىك ۇكىمەت ولداردىڭ دا وتباسىنداعىلارعا جان سانىنا قاراي كومەك بەرۋدى ۇيعاردى.
***
04-11.02.1945
اقش، انگليا، كەڭەس وداعى باسشىلارى - روزۆەلت، ششەرششيلل، ستاليندەر يالتا ءماجىلىسىن اشىپ، قۇپيا كەلىسىمگە قول قويدى.
***
06.02.1945
ۋجۇڭشين وڭتۇستىك شىڭجاڭنىڭ جاعدايىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن، ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ جوراسى، قوسىمشا قۇرلىس مەڭگەرمەسىنىڭ باستىعى يۋيليڭيۋن باستاعان «وڭتۇستىك شىڭجاڭ ۇگىت-ءناسيحات ۇيىرمەسىن» وڭتۇستىك شىڭجاڭنىڭ جەر-جەرىنە جىبەرۋدى جانە حوتان، قاشقار سەكىلدى جەرلەردە قاماۋدا جاتقان ادامداردى ىڭعايعا قاراي بوساتۋدى ۇيعاردى. سونىمەن بىرگە، ءۇرىمجى تۇرمەسىنەن بوساتىلعان وڭتۇستىك شىڭجاڭنىڭ بەدەلدى كىسىلەرىن ۇيىرمەمەن بىرگە الا كەتۋدى تاپسىردى.
***
07.02.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ قازىنا مەڭگەرمەسى №13 بۇيرىق جاريالاپ، ەگىن، ورمان، مال، سۋ شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنە اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى حالىق سانى مەن ەگىستىك جەر كولەمىن تەزىرەك تىزىمگە الۋدى تاپسىردى. اۋىل شارۋاشىلىعىنا كومەكتەسۋگە، سۋ قۇرلىسىن جوندەۋگە، مال ءناسىلىن جاقسارتۋعا، جايىلىمدى قۇنارلاندىرۋعا، جەر-جەردە مال دارىگەرلىك پۋنكتتەرىن قۇرۋعا، اعاشتى جوسپار بويىنشا كەسۋگە، اعاش ماتيرالدارىمەن قامداۋدى قامتاماسىزداندىرۋعا جاۋاپتى بولۋدى بۇيىردى.
***
08.02.1945
جياڭجيەشى جۋشاۋلياڭعا تەلەفون بەرىپ، «شىڭجاڭنىڭ قازىرگى اۋقىمىنا قاراعاندا، شيڭحايداعى ەكى اتتى اسكەر ديۆيزياسىن شىڭجاڭعا كوشىرۋ ورىندى»- دەدى.
***
10.02.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى №21 قاۋلى قابىلداپ، اسكەري كەرەك-جاراقپەن قامداۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن، اۋدانداردان 1300 اسكەري ات الۋدى ۇيعاردى.
***
12.02.1945
ءاليحان تورە گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ شيڭحايدان اتتى اسكەر 5-كورپۋسين شىڭجاڭعا جوتكەمەكشى بولىپ وتىرعان حابارىن ەستىپ، شيڭحاي ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ توراعاسى مابۋفاڭعا بىلاي دەپ حات جازدى:
«ءسىز بىزدەن شالعاي تۇرساڭىز دا، ءسىزدىڭ كومەك بەرۋىڭىزدى ءۇمىت ەتەمىز. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ءدىنىمىز ءبىر... ءبىز ۇكىمەتتى قولىمىزعا العان سوڭ، مەن ءسىزدى يسلام ءدىنىنىڭ كوسەمى ەتىپ كورسەتەمىن».
***
13.02.1945
فاتەي يۋانەۆيچ لەسكين باستاعان پارتيزاندار قوسىنى وراعىتىپ ءوتىپ، سانتاي مەن ۋتايدىڭ ارالىعىنا بارىپ، كەلەسى كۇنى سانتايداعى گومينداڭ قاراۋىلشى اسكەرلەرىنە شابۋىل جاسادى. وسى كەزدە شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى جىبەرگەن اتتى اسكەرلەر دە تالقى اسۋىنداعى گومينداڭنىڭ قاراۋىلشى اسكەرلەرىنە سۇراپىل شابۋىل جاسادى. 15-اقپان كۇنى تالقى اسۋىن الدى.
***
14.02.1945
تاسقورعان پارتيزاندار قوسىنىنىڭ جاۋاپتىسى نۇراجى جەرگىلىكتى قايراتكەرلەردى، پارتيزانداردى شاقىرىپ جيىن اشىپ، حالقارالىق جاعدايدى باياندادى. شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ كۇرەس جۇرگىزۋ جونىندەگى ۇندەۋ حاتىن وقىپ بەردى. سوڭىندا تاجىريبە-ساباقتاردى قورتىندىلاي كەلىپ، وڭتۇستىك شىڭجاڭدا قارۋلى كۇرەس جۇرگىزۋگە ازىرلەنۋدى ۇيعاردى.
***
15.02.1945
شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى قاۋلى قابىلداپ، مىنالاردى ۇيعاردى:
1). شارۋالارعا 1000 ات جانە 15000 پۇت تۇقىمدىق بيداي قارىز بەرىلىپ، ەگىنشىلىك ءوندىرىسى قالپىنا كەلتىرىلەدى.
2). سۇزەك اۋىرۋى تارالىپ وتىرعاندىقتان، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەڭگەرمەسى ەرەكشە كوميسسيا قۇرۋى كەرەك. ارناۋلى قاراجات اجىراتىپ، اۋدان اكىمدەرى مەن بولىستار، زاڭگىلەر* كومۋسىز قالعان ولىكتەردى، مال جەمتىكتەرىن جيناتىپ ديزەنپەكسيالاتۋى، كومدىرۋى ءتيىس. قۇلجا اۋدانىنداعى جۇعىمدى اۋىرۋلاردىڭ ەمحاناسىنىڭ قاراجاتىن مولايتۋ، جانە 50 توسەك قوسىلسىن.
3). ەڭ جوعارعى سوت مەكەمەسىندە ءولىم جازاسىنا كەسۋدەن سىرت، ۇكىم ەتۋ ۇقىعى بولادى. ءولىم جازاسىنا ۇكىم ەتۋ شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ جورالار ءماجىلىسى بەكىتكەننەن كەيىن بارىپ اتقارىلادى. اۋدانداردا اۋداندىق سوت بىرتىندەپ قۇرىلادى.
--------------------------
بولىس، زاڭگى* - قازاق رۋلارىنىڭ تومەن دارەجەلى ۇيىمىنىڭ باسشى اتاۋى. شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتى قۇرىلعاننان كەيىن بۇل ءتۇزىمدى قالپىنا كەلتىرىپ، وعان اۋداننان تومەنگى ۇيىمداردى باسقارتتى.
***
18.02.1945
سۇمىل اۋدانىندا سىبە ۇلتى بۇقاراسى شتر ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ ۇندەۋىنە ءۇن قوسىپ، 150 نەشە ادامدىق سىبە پارتيزاندار قوسىنىن ۇيىمداستىردى. وعان بابانتۋ نارا جاۋاپتى بولدى.
***
18-20.02.1945
18-اقپان كۇنى جۋشاۋلياڭ پەتەي يۆانوۆيچ لەسكين پارتيزاندار قوسىنىمەن قيان-كەسكى سوعىسىپ جاتقان سانتاي اسكەري بولىمدەرىنە جىڭعا شەگىنۋ بۇيرىعىن بەردى. ولار كومەكتەسۋ ءۇشىن كەلگەن سانتاي اسكەري بولىمدەرىنە جىڭعا شەگىنۋ بۇيرىعىن بەردى. ولار كومەكتەسۋ ءۇشىن سانتايدىڭ شىعىسىنداعى لۋانسانزىگە كەلگەن گومينداڭ اسكەري ءبولىمىن دە سول كۇنى تۇندە داحيانزىعا شەگىندىردى. پارتيزاندار قوسىنى سانتايدى باسىپ الدى. وسى كەزدە حۋشىڭياڭ بۇراتالاداعى اسكەري بولىمگە جىڭعا شەگىنۋ بۇيرىعىن ءتۇسىردى. بۇراتالا اۋدانىنىڭ اكىمى ءشۇيسۇڭتاۋ مەكەمە قىزمەتكەرلەرى مەن حانزۋ بۇقاراسىنان ءبىر بولىگىن باستاپ، 20-اقپان كۇنى تۇندە شىڭعا شەگىندى.
19-اقپان كۇنى جياڭجەشى قۇلجاعا اسكەري كومەك بەرۋ سوعىس قيمىلىنىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراعانى جونىندە جۋشاۋلياڭعا: «ليتيەجۇن، ليۋيشياڭ، شيەيفىڭ مىندەتىنەن الىنىپ، ءوز كىنالارىن قىزمەت كورسەتۋ ارقىلى جۋعا قالدىرىلسىن!» - دەپ تەلەگرامما بەردى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
