انا مەن بالا قۇقىعىن قورعاۋ – قازاقستاننىنىڭ مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك ساياساتىنىڭ باسىم باعىتىنىڭ ءبىرى. ارينە، اتا زاڭدا كورسەتىلگەندەي مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى قازىناسى – ادام جانە ونىڭ ءومىرى. بۇل مۇلتىكسىز ورىندالۋى ءتيىس  قۇندىلىق. الايدا، قوعامنىڭ ءتۇرلى توبىنىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك ەڭ ءالسىز ساناتىنا جاتاتىن انا مەن بالاعا دەگەن قامقورلىق تا، قولداۋ باستى اتا زاڭ –كونستيتۋتسياسىندا ءوزىن الەۋمەتتىك دەپ جاريالاعان مەملەكەتتە ۇدايى ءھام جۇيەلى جۇرگىزىلۋى ءتيىس.

وركەنيەت قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن كەز-كەلگەن ازاماتتىق قوعامدا حالقىنىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعى ءبىرىنشى كەزەكتە قورعالۋى شارت. ارينە، قازاقستاندا بۇل باعىتتا ناقتى قالىپتاسقان جۇيە، رەتتەۋ تەتىكتەرى جولعا قويىلعان. بۇل ماسەلەمەن اينالىساتىن  ورتالىقتار مەن مەكەمەلەر ەلىمىزدە از ەمەس.

وسىدان 16 جىل بۇرىن ۇكىمەت جارلىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جانىنان بالالار قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى كوميتەت قۇرىلدى. سايكەسىنشە، رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وڭىرىندە بالالار قۇقىعىن قورعايتىن جانە ولارعا زاڭدىق، پسيحولوگيالىق، اقپاراتتىق تۇرعىدان كومەك كورسەتىپ، قولداۋ بىلدىرەتىن دەپارتامەنتتەر جۇمىسىن باستادى. سونىمەن قاتار، قازاقستان رەسپۋبليكاسى بالا قۇقىقتارى جونىندەگى تاعايىندالعان ۋاكىل دەگەن ارنايى لاۋازىم بار. بۇگىندە ناتيجەلى جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان ەلىمىزدەگى بالالار ومبۋدسمەنى ارۋجان ساين «مەن قازاقستاندىقتاردى بالالارىمىزدىڭ جارقىن كەلەشەگى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋعا شاقىرعىم كەلەدى» دەپ، ءوزىنىڭ بۇل باعىتتاعى جۇمىسقا ەرەكشە نازار اۋداراتىنىن، بۇل تاقىرىپتىڭ ءوزى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكەنىن بىلدىرگەن ەدى.

ارينە، بۇگىندە رەسپۋبليكامىزداعى 6 ميلليوننان استام بالانىڭ ارقايسىسىنىڭ دا تەگىن ورتا ءبىلىم الۋعا، تەگىن مەديتسينالىق كومەك الۋعا قۇقىعى بار. ول زاڭمەن كەپىلدەندىرىلگەن. سونىمەن قاتار، ءاربىر بالا وي-پىكىر، ار-وجدان ءتىپتى ءدىن ەركىندىگىنە دە، ءوزى قالاعان سپورت تۇرىمەن شۇعىلدانۋعا، تىنىعۋعا، مادەني دەمالۋعا قۇقىلى. كامەلەتكە تولماعانىنا قاراماستان، ەشكىمنىڭ دە بالانى ۇرىپ جازالاۋىنا، كەمسىتىپ قورلاۋىنا جول بەرىلمەيدى. مۇنىڭ بارلىعى ەڭ الدىمەن الەمنىڭ وركەنيەتتى ەلدەرى قول قويعان «بالا قۇقىقتارى تۋرا­­لى حالىقارالىق كونۆەنتسيادا» جازىلعان. ال قازاقستان الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە، وزىنە مىندەتتەمەلەر الىپ، وسى قۇجاتقا قول قوي­عان سوڭ، ونىڭ تالاپتارىنىڭ ءوز ەلىنىڭ اۋماعىندا مۇلتىكسىز ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە، اتالعان قۇقىقتىڭ قورعالۋىن قاداعالاۋعا مىندەتتى.

وكىنىشكە وراي، ءومىر ەسىگىن اشقان ءاربىر بالانىڭ ماڭدايىنا تولىق وتباسىندا، اتا-انانىڭ تاربيەسىن كورىپ ءوسۋدى جازباعان. بۇل بۇكىل الەمدە بار كەلەڭسىز پروتسەسس جانە قازاقستان قوعامى دا ودان تىسقارى ەمەس. بالالاردىڭ قۇ­قىق­تارىن قورعاۋ كوميتەتى توراعا­سىنىڭ ورىنباسارى يۋليا وۆەچكينانىڭ ايتۋىنشا قازىر ەلىمىزدە 23 مىڭعا جۋىق جەتىم جانە اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالالار بار ەكەن: «ولاردىڭ تەك 4 مىڭى عانا بالالار ۇيىندە تۇرادى. قۋانارلىعى، مۇنداي مەكەمەلەردىڭ سانى جىلدان-جىلعا ازايىپ كەلەدى. تەك كەيىنگى 10 جىلدا جە­تىم بالالارعا ارنالعان 114 ۇيىم قىس­قاردى. ال جەتىم بالالار مەن اتا-انا­سىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالعان بالا­لارعا ارنالعان 96 ۇيىم جۇمىس ىستەيدى. كەيىنگى 10 جىلدا وسى ۇيىم­داردىڭ تاربيەلەنۋشىلەرىنىڭ جانە جالپى جەتىم بالالاردىڭ كونتينگەنتى 10 مىڭعا قىسقاردى» دەيدى.

مۇنىڭ تۇبىندە ءتيىستى تولىقتىرۋلار مەن وڭ وزگەرىستەردى قابىلداپ جىلدان جىلعا جەتىلىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ دا ۇلەسى بار ەكەنى داۋسىز.

بالالار ماسەلەسىن ۇنەمى باستى نازاردا ۇستايتىن پرەزيدەنتىمىز وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ۇيلەسىمدى دامۋىمەن باقىتتى بالالىق شاعى جالپىۇلتتىق مىندەت ەكەنىن ايتىپ، 2022 جىلدى قازاقستاندا «بالالار جىلى» دەپ جاريالاعان بولاتىن. مەملەكەت ءۇشىن بالالاردىڭ ەڭ الدىمەن قارجىلىق-ماتەريالدىق قامتاماسىز ەتىلۋ باستى شارت. بۇل ورايدا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇلتتىق قوردىڭ جىلدىق ينۆەستيتسيالىق تابىسىنىڭ 50 پايىزىن 18-گە تولماعان بالالاردىڭ جەكە شوتتارىنا اۋدارۋ تۋرالى ۇسىنىسى قوعامنىڭ قىزۋ قولداۋىنا يە بولدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى بالا قۇقىقتارى جونىندەگى تاعايىندالعان ۋاكىلى ارۋجان ساين: «مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل ۇسىنىسىن دۇرىس دەپ سانايمىن. بۇل - بالالارىمىزدىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن قولداۋ جانە كەپىلدىك.   جينالعان اقشانى پايدالانۋ قۇقىعى كەلمەي تۇرىپ، 18 جاسقا تولعانعا دەيىن دەنى ساۋ، ءبىلىمدى، ادەپتى تۇلعا تاربيەلەۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار، بالالاردى ولاردىڭ قۇقىقتارىن بۇزاتىن نارسەلەردەن قورعاۋعا ءتيىسپىز» - دەگەن بولاتىن.

بالالار ومبۋدسمەنى سونىمەن قاتار، 2023 جىلدىڭ 1 قاڭتاردان باستاپ بالا كۇتىمىنە قاتىستى تولەم 1,5 جاسقا دەيىن ۇزارعانىن دا تىلگە تيەك ەتىپ، بۇنداي شەشىمنىڭ اسىرەسە بالالار ۇيىندەگى سابيلەردىڭ سانىن ايتارلىقتاي ازايتۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنىن ايتقان ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا «بۇل، ەڭ الدىمەن اتا-انا ءۇشىن ۇلكەن قولداۋ. مەنىڭشە، بۇل بالالار ءۇيى مەن سابيلەر ۇيىندەگى بالالاردىڭ سانىن ايتارلىقتاي ازايتادى. ويتكەنى، كوپتەگەن اتا-انا مەن انالار قارجىلىق قيىندىقتارعا توزە الماعاندىقتان، سابيلەرىن سول جاققا جىبەرەدى».

ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى زاڭ تالاپتارىنا ساي انالاردىڭ دا لايىقتى ءبىلىم الىپ، ءتۇرلى سالادا قىزمەت جاساۋىنا، مانساپتىق تۇرعىدا كوتەرىلۋىنە ەشكىم دە شەكتەۋ قويا المايدى. الايدا، بۇگىنگى قوعامنىڭ شىندىعى ءبىرىنشى كەزەكتە وتباسىنداعى ايەل-انانىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعى ماسەلەسىنىڭ وتكىر تۇرعاندىعىن كورسەتەدى. قازاقتا «ايەلدى ۇرما، ساعى سىنادى، بالانى ۇرما، باعى سىنادى» دەگەن تاماشا ءتامسىل بار.  وكىنىشكە قاراي، اينالاسىنا كۇش كورسەتىپ، ءوزىنىڭ وتباسىن ويراندايتىن ەر-ازاماتتار جوق ەمەس. جالپى وتباسىنداعى كەلەڭسىز جاعداي جاساۋعا ىقپال ەتەتىن نەگىزگى فاكتوردىڭ قاتارىنا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلار، اتاپ ايتقاندا، تۇرمىستىق جەتىسپەۋشىلىك، جۇمىسسىزدىق، ودان تۋىندايتىن ماتەريالدىق دەڭگەيدىڭ تومەندىگى، ماسكۇنەمدىك، جۇرگىشتىك سياقتى قۇبىلىستار جاتادى. رەسمي دەرەك بويىنشا ەلىمىزدە جىل سايىن وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىقتان 400-دەن استام ايەل ادام كوز جۇمادى ەكەن. بۇل قايعىلى ستاتيستيكا. سەبەبى ءاربىر ولىمنەن سوڭىندا – جەتىم بالا، ويرانى شىققان وتباسى، تۇرمەگە قامالعان ەر-ازامات سىندى كەلەڭسىز سالدار تۇرادى. ستاتيستيكا سونداي-اق، سوڭعى 5 جىلدا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتىڭ سالدارىنان بولاتىن دەنساۋلىققا قاساقانا اۋىر زاقىم كەلتىرۋ فاكتىسى 2 ەسە وسكەنىن كورسەتەدى. ياعني، بۇل ۇيدەگى وتباسى مۇشەلەرىنىڭ، كوبىنە ايەلدەردىڭ قول-اياعى سىنىپ، باسى جارىلادى دەگەندى بىلدىرەدى. مىسالى 2022 جىلى ەلدە بارلىعى 157 884 قىلمىس جاسالسا، ونىڭ 61 464 وتباسىلىق الىمجەتتىلىك فاكتىلەرى بولعان. بۇل كورسەتكىش اسىرەسە پاندەميا كەزىندە شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن ەدى.

دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قوعامدىق قاتىناستىڭ بۇل سالاسىن رەتتەيتىن ناقتى مەحانيزم جولعا قويىلعان. قازاقستان پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ىشكى ىستەر ورگاندارى جۇيەسىندە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق سالاسىنداعى جۇمىستى ۇيلەستىرىپ، ايەلدەردى زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋ جونىندەگى ارنايى لاۋازىمدىق قىزمەت بىرلىگىن بەلگىلەگەن (1999 جىلى 120 شتاتتىق بىرلىك) العاشقى مەملەكەت بولعان ەدى. سودان بەرگى ۋاقىتتا وتباسىلىق، تۇرمىستىق زومبىلىق ماسەلەسىن مەملەكەت مۇقيات نازارىندا ۇستاپ كەلەدى. ارينە، كوپ جاعدايدا، مۇنداي قۇقىقبۇزۋشىلىقتار بىلىنبەي قالادى. سەبەبى ءجابىر كورۋشىلەر كوبىنە ۇيدەگى ۇرىس-كەرىستى سىرتقا شىعارۋعا ۇيالىپ، پوليتسيادان كومەك سۇراۋعا تارتىنادى.

الايدا، اسىرەسە سوڭعى جىلداردا قوعامنىڭ ءوزارا اقپارات الماسۋى، سونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ تانىمال بولۋى مۇنداي قۇقىقبۇزۋشىلىقتاردىڭ تەز جانە كەڭ كولەمدى اشكەرە بولۋىنا ىقپال ەتتى

ەلىمىزدە  وتباسىندا زورلىق-زومبىلىق قۇربانىنا اينالعاندار ءۇشىن كومەك الۋدىڭ ارنايى الگوريتمى ازىرلەنگەن. اتاپ ايتقاندا، قۇربان بولعان جان بىردەن 102 نومىرىنە حابارلاسىپ، پوليتسياعا زورلىق كورگەنى تۋرالى اۋىزشا ارىز بەرە الادى. نەمەسە، «Qamqor.gov.kz» پورتالى ارقىلى ونلاين-ءوتىنىم بەرۋگە مۇمكىندىك بار. ەگەر ادام جاراقات السا، 103 نومىرىنە حابارلاسىپ، جەدەل-جاردەم شاقىرعانى دۇرىس. سودان كەيىن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنەن سوت-مەديتسينالىق ساراپتاماعا جولداما الۋى كەرەك. تەگىن 150 نومىرىنە حابارلاسۋىنا نەمەسە «www.telefon150.kz» ۋەب-سايتىنا جازۋعا بولادى.

تاۋلىك بويىنا قىزمەت كورسەتەتىن سەنىم تەلەفوندارى ارقىلى پسيحولوگيالىق جانە قۇقىقتىق كومەك، سونداي-اق، جەرگىلىكتى ۋچاسكەلىك ينسپەكتوردىڭ، داعدارىس ورتالىقتارى مەن باسقا دا قاجەت ۇيىمداردىڭ بايلانىس ءنومىرى تۋرالى ناقتى اقپارات الۋعا بولادى. ارينە، ەڭ باستىسى – حابارلاسقان ادامنىڭ اتى-ءجونى مەن ءىستىڭ ءمان-جايى تۋرالى دەرەكتەردىڭ قۇپيا بولاتىنىنا كەپىلدىك بەرىلەدى.

ودان بولەك، «داعدارىس ورتالىقتارى» جوباسى قولعا الىنىپ، بۇگىندە مەملەكەتتىك تاپسىرىس شەڭبەرىندە، كوپتەگەن وڭىردە ناتيجەلى جۇمىس جاساپ كەلەدى. ارينە، «داعدارىس ورتالىقتارى» جۇمىسى ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنا پسيحولوگيالىق، مورالدىق، ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋگە باعىتتالعان. وكىنىشكە وراي، اتالعان ورتالىقتارعا نەگىزىنەن انالار مەن كامەلەت جاسىنا تولماعان بالالار كوپتەپ حابارلاسادى. جالپى بۇگىندە ەلىمىزدە بارىعى 44 داعدارىس ورتالىقتارى جۇمىس جاسايدى. اتالعان وداقتىڭ مىندەتى – انا مەن بالانىڭ قۇقىعىن قورعاۋ. وتباسى مۇشەلەرىنىڭ، ءبىزدىڭ جاعدايدا كوبىنە كوپ انالار مەن بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا، ومىرىنە قاۋىپ تونسە وسى ورتالىقتارعا حابارلاسىپ، سول جەردە ۋاقىتشا تۇرۋعا مۇمكىندىكتەرى بار. ياعني، ول جەردە 150 نومەرى ارقىلى بالالارعا كومەك كورسەتىلسە، 1415 نومەرى ارقىلى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا تاپ بولعان ايەلدەرگە قولداۋ، ال ادام ساۋداسى قىلمىسى بويىنشا 11616 نومەرىندەگى «سەنىم تەلەفوندارى» جۇمىس ىستەيدى. بۇل سالاداعى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر دە، ءتارتىپ بۇزۋشىلاردى جاۋاپقا تارتاتىن زاڭ تالاپتارى دا جىلدان جىلعا قاتايتىلۋدا. اتاپ ايتقاندا، مىسالى تۇرمىستىق قاتىناستار سالاسىنداعى زاڭسىز ارەكەتتەرى ءۇشىن زورلىقشىنى (اكىمشىلىك كودەكستىڭ 73-بابى) قاماۋعا الۋ مەرزىمى 3 كۇننەن 5 تاۋلىككە دەيىن ۇزاردى. قىلمىستىق كودەكستىڭ 110-بابى («قيناۋ» بابى) جەكە ايىپتاۋ ىسىنەن مەملەكەتتىك ءىس ساناتىنا اۋىستىرىلدى. ياعني بۇل ەندىنى جەردە وتباسىلىق الىمجەتتىككە قاتىستى دالەلدەردى جيناۋ مىندەتى بۇرىنعىداي جابىرلەنۋشىگە ەمەس، پوليتسياعا جۇكتەلدى. وسى «قيناۋ» بابى بويىنشا قىلمىس جاساعان ادام 4 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. بۇرىن بۇنىڭ ەڭ تومەنگى شەگى 3 جىل بولاتىن.

مەملەكەت باسشىسى  ق.ك. توقاەۆ وتباسىلىق-دەموگرافيالىق احۋالعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، وتباسىنداعى انا مەن بالا قاۋىپسىزدىگى مەن قۇقىعىن قورعاۋ ماسەلەسى وزەكتى ەكەنىن ۇنەمى اتاپ كەلەدى. پرەزيدەنت اسىرەسە ءوزىنىڭ 2020 جىلعى قىركۇيەكتەگى جولداۋىندا وتباسىلاردىڭ بالا سۇيە الماۋى، اجىراسۋ سانىنىڭ ارتىپ كەتۋى، تولىق ەمەس وتباسى، نەكەسىز بالا تۋ، بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن قۇقىعىن قورعاۋ ماسەلەسىنىڭ ءالى دە وزەكتى ەكەنىن ايتىپ، سونىڭ ىشىندە بالالارعا قاتىستى جىنىستىق ارەكەتى ءۇشىن قىلمىستىق جازانى قاتاڭ قىلۋدى تاپسىرعان بولاتىن. بۇل تۇرعىدان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتiنiڭ جانىنان قۇرىلعان «ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونiندەگi ۇلتتىق كوميسسيا» دا بۇل ماسەلەنى ۇنەمى جۇمىس نازارىندا ۇستاپ كەلە جاتقان ورگانداردىڭ ءبىرى. اتالعان كوميسسيانىڭ ءتورايىمى – ايدا بالاەۆا 2022 جىلى قاراشادا استانا قالاسىندا وتكەن «قازاقستان دامۋىنىڭ جاڭا ساتىسىنداعى وتباسىلىق-دەموگرافيالىق جانە گەندەرلىك ساياسات» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا سويلەگەن سوزىندە «قازاقستان ءۇشىن وتباسى ينستيتۋتى مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى تىرەگى جانە وتباسى ساياساتى ۇلتتىق دامۋ ستراتەگياسىنىڭ اجىراماس بولىگى» دەگەن بولاتىن. ونىڭ ايتۋىنشا پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن ۇكىمەتكە جىل سايىن انا مەن بالانى قورعاۋ، وتباسىنىڭ ءال-اۋقاتى سالاسىنداعى زاڭنامالىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق مۇمكىندىكتەردى كەڭەيتۋ بويىنشا مىندەتتەر قويىلادى.

ارينە، كەز-كەلگەن وتباسىندا بالانىڭ ومىرىنە ەڭ ءبىرىنشى جاۋاپتى تۇلعا – ونىڭ اتا-اناسى. ولار وزدەرى ومىرگە اكەلگەن بالانىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىن، قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە بىلۋلەرى قاجەت. ال مەملەكەت، جالپى الەۋمەتتىك ساياسات شەڭبەرىندە، ولاردىڭ قوعامنىڭ تەڭ قۇقىلى مۇشەسى رەتىندەگى قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋعا جاعداي جاساۋدى جالعاستىرا ءبىلۋى شارت.

ەلىمىزدە انا مەن بالانىڭ قۇقىعىن  قورعاۋ، بالانىڭ تەگىن ورتا ءبىلىم الىپ، ءاربىر ايەلدىڭ جاقسى جۇمىسقا يە بولۋىن، اسىرەسە ايەلدەردىڭ ساياسي كارەرا مەن بيزنەستەگى الەۋەتىن ارتتىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن مەحانيزم بار. ەندىگى جەردەگى باستى مىندەت – وسى تالاپتاردىڭ دۇرىس ورىندالۋىن ىسكە اسىرا ءبىلۋ.

Abai.kz