-  اباي.كز پورتالىن دۇنيەگە اكەلۋ يدەياسى قايدان پايدا بولدى؟ العاشقى كۇندەردەن ەسىڭىزدە قالعان قانداي جايتتى قاداپ ايتار ەدىڭىز؟ "ابايدىڭ" اياعىنان تۇرىپ كەتۋىنە كىمدەردىڭ جاردەمى ءتيدى؟

- بۇل ساۋال ماعان ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا بارىسىندا كەلىپ تۇسكەن سۇراقتار مەن پىكىرلەردىڭ سوڭىن الا جولدانىپتى. ايتسە دە، مەن اڭگىمەنى وسى سۇراقتان باستاعاندى ءجون كوردىم. ويتكەنى، ارادا دوڭگەلەنىپ ءتورت جىلدىڭ ايى مەن كۇنى ءوتىپ ۇلگەرگەنىمەن، ونىڭ دا وزىندىك ىستىق-سۋىعى، قيماس ساتتەرى، قينالتقان شاقتارى بولدى ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە، قانداي دا ءبىر يگىلىكتى ءىستىڭ باستاۋى بار، ول ىسكە تۇرتكى بولاتىن جايتتار جانە تابىلادى دەگەندەي...

سونىمەن، «اباي» قالاي باستالدى؟

-  اباي.كز پورتالىن دۇنيەگە اكەلۋ يدەياسى قايدان پايدا بولدى؟ العاشقى كۇندەردەن ەسىڭىزدە قالعان قانداي جايتتى قاداپ ايتار ەدىڭىز؟ "ابايدىڭ" اياعىنان تۇرىپ كەتۋىنە كىمدەردىڭ جاردەمى ءتيدى؟

- بۇل ساۋال ماعان ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا بارىسىندا كەلىپ تۇسكەن سۇراقتار مەن پىكىرلەردىڭ سوڭىن الا جولدانىپتى. ايتسە دە، مەن اڭگىمەنى وسى سۇراقتان باستاعاندى ءجون كوردىم. ويتكەنى، ارادا دوڭگەلەنىپ ءتورت جىلدىڭ ايى مەن كۇنى ءوتىپ ۇلگەرگەنىمەن، ونىڭ دا وزىندىك ىستىق-سۋىعى، قيماس ساتتەرى، قينالتقان شاقتارى بولدى ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە، قانداي دا ءبىر يگىلىكتى ءىستىڭ باستاۋى بار، ول ىسكە تۇرتكى بولاتىن جايتتار جانە تابىلادى دەگەندەي...

سونىمەن، «اباي» قالاي باستالدى؟

2008 جىلى ءساۋىر ايىندا مەن رەسپۋبليكالىق «جاس قازاق» گازەتىنە باس رەداكتور بولىپ تاعايىندالدىم. گازەتتىڭ اكىمشىلىك باسقارۋ ىسىنە دە سول كەزدە اعايىندى ءبىر جىگىتتەر كەلىپ جاتتى. الگىلەر كەلگەن بەتتە-اق قىپ-قىزىل ءورىستىلدى، ونشا-مۇنشى ءسوزدى ۇعا بەرمەيتىن نوقالايلاۋ جىگىتتەر ەكەندىگىن بىردەن بايقاتتى. شىعارماشىلىق ۇجىم ولاردى قابىلدامادى. ال «اكىم-قارالارىم» بولسا، مەنى «ءبىر كوماندامىز» دەپ تۇسىنسە كەرەك، «جۋرناليستەردىڭ ايلىعىن قىسقارتايىق»، «قالاماقىدان قاعايىق»، «جۇمىسقا كەشىگىپ كەلسە، بىركۇندىك ەڭبەكاقىسىن جازباي تاستايىق» دەگەندەي ۇسىنىس ايتا باستادى. ۇسىنىس ايتىپ قانا قويعان جوق، سونىڭ سولاي بولۋى كەرەكتىگىن مەنەن تالاپ ەتتى. مەن ونداي دوكىرلىككە ءتوزىپ وتىرا المادىم، باسىندا، راس، تالانتتى ۇجىم مەن جاپ-جاقسى گازەتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن  بار ديپلوماتيامدى جۇمسادىم دا، بولماعان سوڭ ءبىر اي، ءبىر جارىم ايدىڭ جۇزىندە تاباندى تۇردە شىعارماشىلىق ۇجىمنىڭ جاعىنا شىقتىم.مەنىڭ بۇل شىندىعىما كۇمان كەلتىرەتىندەر بولسا، سول كەزدەگى ۇجىمنان: ءامىرحاندار مەن ساكەندەردەن، وزگە دە قىز-جىگىتتەردەن سۇراسىن. ونىمەن قويماي مەنىڭ «جاس قازاقتىڭ» تورىنە بارىپ «جايعاسقانىم» الدەبىر اعايىندارعا دا جايسىز ءتيىپتى. ولار تەككە قاراپ جۇرمەي، جوعارى جاققا، دۇرىسى - گازەت قۇرىلتايشىلارىنا دومالاق ارىز جۇگىرتتى. الگىلەردىڭ سالاقۇلاش «ارىز-ارماندارىن» ءبىر رەتى كەلگەندە ءوزىم دە وقىدىم. ۇيات-اي... ءسوزدىڭ قىسقاسى، «جاس قازاقتان» كەتەتىنىمدى ءتۇسىندىم. ارينە، باس رەداكتورلىق دەگەندى ۇلىق قىزمەت كورىپ، ءبيتىمدى توگىپ وتىرىپ السام بولاتىن ەدى، بىراق مەن ەركىمشە جۇمىس ىستەپ، ازات ويلايتىن ورتا بولماسا، ءمۇلايىم حال كەشىپ جۇرە المايدى ەكەنمىن. اسقان سورلى، ىنجىق نەمەسە قولىنان تۇك كەلمەيتىن بىرەۋ بولماساڭ، مىنا زاماندا ەپتەپ ءوز بەتىڭشە كۇنەلتۋگە، ءوز قالاۋىڭداعى ورتانى قالىپتاستىرىپ، وتباسىڭا، وتانىڭا قىزمەت ەتۋگە ازدى-كوپتى مۇمكىندىك بار. ول مۇمكىندىك - جاڭا مەديا كەڭىستىگىنە بارۋ دەپ ءتۇسىندىم. وسى يدەيا ىشىمە ءتۇسىپ الىپ، شىقپاي قويدى. بىردە جۇمىستان كەشقۇرىم بىرگە قايتىپ كەلە جاتىپ ويىمدى ايدوسقا - ايدوس سارىمعا ايتتىم. ايدوس «جاس قازاقتاعى» شەنەۋنىكسىماقتاردىڭ زورلىعىن جاقسى بىلەتىن. سول ءۇشىن دە گازەت رەداكتسياسىنا سوعىپ جىگەرلەندىرىپ، ءازىل اڭگىمەلەردىڭ شەتىن شىعارىپ، مەنى سەرگىتىپ كەتىپ جۇرەتىن. سايت اشۋ تۋرالى ۇسىنىسىمدى ءبىلدىرىپ ەدىم، ايەكەڭ: «تاپ وسى ماسەلە مەنىڭ دە ويىمدا كوپتەن بەرى ءجۇر ەدى. كەتتىك، ات باسىن بۇرالىق مىنا ءبىر دامحاناعا»، - دەپ كۇلىپ جىبەردى. ەلباسىمىزدىڭ «مەن استانانىڭ ساۋلەتتى قۇرىلىستارىن سالفەتكاعا سىزىپ تۇسىرگەنمىن» دەيتىن ءسوزى بار عوي، سول كىسى سياقتى ءبىز ايدوس ەكەۋمىز دە «ابايدىڭ» ديزاينىن «دوس» دەگەن ءدامحانادا وتىرىپ، سالفەتكاعا سىزعانبىز. سوسىن ونى قويىن داپتەرلەرىمىزگە ءتۇرتىپ الدىق تا، بارلىق ايدارلارىن ءتىزىپ شىقتىق. بۇل، ۇمىتپاسام، 2009 جىلى اقپان ايى بولاتىن.  سودان «تاۋەكەل، اللا!» دەپ ىسكە كىرىستىك. الدىمەن سايتقا سالماقتى ات قويۋ كەرەك بولدى. بۇعان ءبىراز باس قاتىردىق. ءسويتىپ جۇرگەندە قاتارىمىزعا اقبەرەن ەلگەزەك قوسىلدى دا، «اباي» دومەنىن تىركەتىپ قويعانىن ايتتى. قىسقاسى، اقپاراتتىق پورتالعا اقبەرەننىڭ، وزىمشە ايتسام، اكوشتىڭ ارقاسىندا حاكىم اتامىزدىڭ اتى بەرىلدى. سوندىقتان مەن «ابايدىڭ» اسۋى، العان بيىگى اقبەرەن ەلگەزەكتى ارقاشان قۋانىشقا بولەيدى دەپ بىلەمىن. ءبىر ماقالاسىندا اقبەرەن «اباي.كز» تاريحقا ەنىپ كەتتى» دەپ جازىپتى. اناۋ-مىناۋعا سەلت ەتىپ ماقتانا قويمايتىن، اسىپ-تاسي بەرمەيتىن مەنى بۇل ءسوز قاتتى تولقىتتى.

«ابايدىڭ» اياعىنان تۇرۋىنا ءبىزدىڭ جاقىن دوستارىمىز، مۇددەلەس، نيەتتەس، قاناتتاس باۋىرلارىمىز دا جاردەمىن تيگىزدى. 2009 جىلدارى بەرىك ابدىعالي پرەزيدەنتتىڭ مەملەكەتتىك ءتىل قورىن باسقاراتىن. بەرىك باسقارعان قوردىڭ ءبىر بايقاۋىنا قاتىسىپ، جەڭىمپاز بولدىق. باۋىرىن ەندى جازىپ كەلە جاتقان سايتتىڭ جۇمىسىنا بەرىك ابدىعالي مىرزا بولگەن 300 مىڭ تەڭگە كادىمىگىدەي جاردەمىن تيگىزدى. قازاعىن، تۋعان ەلىن الدەكىمدەر سياقتى «سۇيەمىن، جولىنا جانىم قۇربان» دەپ ايقايلاماي-اق جاقسى كورەتىن ازاماتتار - دارحان قالەتاەۆ پەن ەرلان قارين باعدارلاماشى بالالارعا قاجەتتى تيىن-تەبەندى تابا الدى. ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىن باسقارعان ەرلان سايروۆ قۇراق ۇشىپ، ءبىر بولمەسىن از كۇنگە بوساتىپ بەردى. وقىعان-توقىعانى كوپ مەنىڭ سىرالعى دوستارىم تالعات ەشەنۇلى، ديدار امانتاي، ساكەن سىبانبايلار سايتتىڭ كونتەتىن بايىتۋعا ۇلەس قوستى. وركەن كەنجەبەك، ەرلان ءابدىرۇلى سياقتى ءىنى-دوستارىم دا «جاس قازاقتا» جۇرگەن كەزىمىزدەگىدەي مەنەن تاپسىرما الىپ، كەيدە وزدەرى جازىپ، «ابايدىڭ» «اۋىلىنان» تابىلدى. تەك وسى ازاماتتار عانا ەمەس، قازاق ءتىلدى گازەت-جۋرنالدار مەن تەلەارناداعى ارىپتەستەرىمنىڭ ءبارى تىلەۋلەستىگىن ءبىلدىردى، «ءايت، شۋ!» دەگەن اتقا سەپ» دەيدى قازاق، تىلەۋلەس ارىپتەستەرىمنىڭ ءبىرى جارقىلداپ، جىلى لەبىزىن جەتكىزسە، ءبىرى وزدەرىندە جارىق كورە الماي جاتقان ماقالالاردى جولدادى. «حابار» ارناسىنداعى قىزدار ءتىپتى ەكى-ءۇش اي ماعان جانقالتالارىنان شىعارىپ «جالاقى» تولەپ تۇردى. سول شاقتاردا وسىنداي جانتەبىرەنتەرلىك جاقىندىعىن كورسەتكەن جاندارمەن قازىر ەت-جاقىن تۋىس بولىپ كەتتىك. «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوستىڭ» عاجابىنا ءوز باسىم وسىلايشا ءتانتى بولۋمەن كەلەمىن. سول كەزدە دە ءتىسىن-تىسىنە باسىپ «مىنا پالە ەندى مىنا جاقتان شىعا كەلدى مە؟»  دەپ سىزدانعاندار دا بولدى. ولار دا، قۇدايعا ءتاۋبا، بارشىلىق، سونىڭ قايسىبىرىن وسى كونفەرەنتسياداعى سۇراقتارىنان بايقاپ وتىرمىن. امان بولسىن، ءوز قازاعىم، ءوز جۇرتىم. جان بالاسىنا جاماندىق تىلەتە كورمەسىن جاراتقان.

الماتىداعى اباي مەن باۋىرجان مومىشۇلى كوشەسىنىڭ قيىلىسىندا 40-45 شارشى مەترلى شاعىن پاتەرىم بار-دى. سونىڭ اسۇيىنە كىرىپ الىپ تاڭ اتقانشا سايتقا ماتەريال تەرىپ وتىرعان كەزدەرىم بولدى. ايدوس پەن اقبەرەن جازادى. «ازاتتىقتاعى» جۇمىسىنان قولى قالت ەتسە، ءومىرجان قوسىلادى. ديزاينەر-باعدارلاماشى  اسەت بار، ءبارىمىز تاۋلىكتەر بويى كوز ىلمەي جۇمىس ىستەگەن كۇندەردى باستان كەشتىك. سونداي جانكەشتىلىگىمىزدىڭ ارقاسىندا (قۇرمەتتى وقىرمان، ايىپقا بۇيىرماڭىز، سولاي دەۋگە قاقىم بار شىعار دەپ ويلايمىن وسى كۇنى) Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى جاڭا مەديا كەڭىستىگىندە قالىپتاستى. ءداستۇرلى باق-قا بالاما رەتىندە  ەلگە تانىلدى.

- 4 جىلدىق قۇتتى بولسىن! 4 عاسىرلىعىن ۇرپاقتار تويلاتا بەرسىن! داۋرەن قۋات، ايدوس سارىمدارعا العىسىمىزدى بىلدىرەمىز. قۇرمەتپەن قازاق وقىرمانى.

- «4 عاسىرلىعىن» دەگەن تىلەگىڭىز قابىل بولسىن! جاسامپاز ىستەردىڭ ماڭگىلىك ەكەندىگىنە سەنىپ ءومىر سۇرەتىن، سول سەنىم جولىندا العان بەتىنەن قايتپايتىن ادامداردى ءبىزدىڭ قوعام قۇرمەتتەپ ۇيرەنسە ەكەن دەيمىن. بىزدىكى سونداي يگىلىكتى ءىستىڭ ءبىرى بولىپ قالسا، جەتەدى. 1909 جىلى قازان قالاسىندا ابايدىڭ العاشقى كىتابى باسىلىپ شىققان. 2009 جىلى ويشىل اقىن ەسىمى عالامتورعا «بايلاندى». وسىدان-اق عاسىردان عاسىرعا جالعاساتىنىمىزدى بىلۋگە بولاتىن شىعار (مىنا ءسوزدىڭ اجارىن اشا تۇسەتىن ءبىر سمايل كەرەك پە ءوزى، قالاي؟ ءازىل عوي)

- داۋرەن مىرزا، پورتالدارىڭىز كەرەمەت! ەندىگى جەردە پورتالدىڭ مازمۇندىق، ديزايندىك دامۋى قالاي بولادى؟ قانداي جاڭا دۇنيەلەر كورە الامىز؟

- سايتتىڭ ديزاينىن ەپتەپ جاڭالاپ جاتىرمىز. جاڭالاي دا بەرەمىز. بىراق العاشقى نۇسقاسىن وزگەرتۋ ازىرگە جوسپارىمىزدا جوق. سايت بەتىن ارلەۋدىڭ شەتى مەن شەگى جوق ەكەندىگىن كورە تۇرا العاشقى نۇسقادان اۋلاق كەتكىمىزدىڭ كەلمەيتىن سەبەبى - جۇرتتىڭ كوزى ۇيرەنىپ قالدى. بۇنى - ءبىر دەڭىز. ەكىنشىدەن، جاڭا ديزاين «ابايدىڭ» مازمۇنىنا نۇقسان كەلتىرمەۋى كەرەك. نەگە دەسەڭىز، الەم-جالەم دۇنيە «ابايعا» ءتان ەمەس. مىسالى، «Masa.kz» سايتىنىڭ جاڭا ديزاينى سايتتىڭ «بەتىن بۇزىپ» جىبەردى. سوعان «اتتەگەن-اي» دەپ وتىرمىز بۇگىن. «قاتەلەسكەننەن قورىقپاۋ قاجەت. الايدا ءبىر قاتەلىكتى قايتالاي بەرۋ - اقىماقتىق» (وشو) بولىپ شىعادى.

اقپاراتتار تاسقىنى ادامزات قوعامىن اسىقتىرعان زاماندا جاڭا ءبىر دۇنيەلەردى جوسپارلاۋ، تەك جوسپارمەن ءجۇرىپ-تۇرۋ قيىن. الداعى كۇندەردەن ءۇمىت ەتۋگە بولادى، الدەبىر مۇمكىندىكتى مەجە تۇتۋعا بولادى، بىراق سونىڭ ءبارىن قاتاڭ جوسپارعا ەنگىزۋ جانە سول جوسپارداعىنى جاريا ەتەمىن دەۋ مۇمكىن ەمەس. باس رەداكتور - سوعىس قيمىلدارى ءجۇرىپ جاتقان مايدان دالاسىنداعى اسكەري باسشى سياقتى: سوندىقتان وعان توسىن شەشىم قابىلداپ، باتىل ارەكەتكە بارىپ وتىرۋ قاجەت. ءبىزدىڭ باسپاسوزدەگى باسشىلارعا اسىرەسە كەرەك مىنەز - وسى. «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرمايتىن» ميتىڭمەن دە ءبىراز جەرگە بارۋعا بولادى. بىراق بايقۇس وقىرمانعا وبال عوي.

ال «ابايعا» كەلەر بولساق، ايتارىمىز قىسقا: جاڭا دۇنيەلەرگە، جاڭالىققا اركەز قۇشتارمىز. جاڭالىقتارمەن، اقپارات كەڭىستىگىندەگى جاڭا دۇنيەلەرمەن تاتۋ ۇجىم «ابايدىڭ» وقىرمانىن جالىقتىرا قويماس. مەن تەك («ارىق سويلەپ، سەمىز شىعۋدىڭ» سالتىمەن ) جالىقتىرماۋعا عانا ۋادە ەتە الامىن.

- Abai.kz قارجىنى قايدان الادى وسى؟

- بۇل سۇراق قۇرىلتايشىلارىنىڭ «قۇدىرەتتى» ەكەندىگى، دەمەۋشىلەرىنىڭ «جەبەۋشىدەن» كەم تۇسپەيتىندىگى بايقالىپ تۇراتىن ءباسپاوزدىڭ بىرىنە قويىلسا ءجون بولار ەدى. ءبىزدىڭ حال «وسى قىستان امان شىقساق» دەگەننىڭ كەرى. كۇنىنە پالەنباي ماقالا بەرىپ جاتامىز، اۆتورلارىمىز دا بارشىلىق، ينتەرنەت-كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرامىز، كەزدەسۋلەر مەن باسقوسۋلاردىڭ دا ۇيتقىسى بولىپ جۇرەمىز، سونىمىزدى كورىپ، كەيبىرەۋلەر ويلايتىن بولسا كەرەك، «مىنالار اقشالارىن قايدا شاشارىن بىلمەي ءجۇر عوي» دەپ. جوق، ولاي ەمەس، باسقا-باسقا، ءبىزدى الدىمەن باسپاسوزدەگى اعايىن تۇسىنسە كەرەك ەدى، قازاقتىڭ گازەتىنە، قازاقتىلدى باعدارلاماعا وسى ۋاقىتقا دەيىن قاي مىرزا اقشا سالىپتى؟ قازاقتىڭ ىسىنە جاردەم ەتۋدىڭ شەگى ايتىسقا دەمەۋشى بولۋ دەپ تۇسىنەتىن بايشىكەشتەرىمىز ەندەشە قازاقتىلدى سايتقا قايدان قاراجات قۇيا قويسىن؟ بىزدە سۇمدىق بايلار بار. بىراق ولار ۇلتتىق بۋرجازيالىق ساناعا جەتكەن جوق. ولار ءۇشىن مەتسەناتتىق مادەنيەتتىڭ دە اۋىلى الىس.  سولاي ەكەن دەپ قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. قانداي مۇمكىندىك بار، سونى كادەمىزگە جاراتۋىمىز كەرەك. ءبىز ءداستۇرلى باق سياقتى مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ بايقاۋىنا قاتىسامىز. ءبىر-ەكى رەت كونكۋرستان ۇتىلدىق، ۇتتىق. ايتەۋىر وزەك جالعايتىن تيىن-تەبەندى تاۋىپ وتىرمىز. ال وسىنى بىزگە ارتىق كورەتىندەر بولسا، ايتا بەرسىن، كۇندەي بەرسىن. مەن جانە مەنىڭ ۇجىمىم ۇكىمەتتىڭ ءوزى كوڭىل ءبولىپ، جاردەم ەتىپ جاتقان ازىن-اۋلاق مۇمكىندىكتى پايدالانۋعا قاقىلى. پالەنباي جىلدىق تاريحى بار، ءداستۇرلى مەكتەبى بار، مۇراعاتتىق مول قورى بار ءداستۇرلى باق-قا جالعىز ءوزى بالاما بولىپ، قازاقتىڭ ءسوزىن جاڭا كەڭىستىككە الىپ شىققان «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى تۇگىل جىلىنا ءبىر مارتە وتەتىن مەملەكەتتىك بايقاۋعا كوشەدەگى تىلەنشى، قاڭعىباستاردى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الىپ «قازاقستان بيلىگى قارتتارىن قاڭعىتىپ جىبەردى» دەپ سىرتقا ءسوز تاسيتىن ساۆوستينانىڭ «پوكولەنيە» سياقتى قورى دا قاتىسىپ، ۇتىسقا يە بولىپ ءجۇر. ايتپاقشى، وسى سۇراقتى سول ساۆوستينالارعا قويۋ كەرەك. بۇل سۇراق سولارعا لايىق.

- اباي.كز نەگە ءدىني جانە تاريحي ماسەلەلەردە ءبىر-بىرىنە قايشى توپتاردى ءورشىتىپ، بىرىنەن كەيىن ءبىرىن بەرە بەرەدى؟ بۇل ءوزى قوعامدى ۇيىستىرۋدىڭ ورنىنا، ىرىتكى سالۋعا يتەرمەلەمەي مە؟

- دىنگە، تاريحقا، ت. ب. قاتىستى ماسەلەلەر كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن بولسا، نەمەسە بىرجاقتى شەشىمىن تاپقان بولسا، ءبىزدىڭ ءبىر تاقىرىپتى شيىرلاپ نەمىز بار؟ كەرىسىنشە، ءدىن مەن سەنىم-نانىم ماسەلەسى بىزدە قابىنداپ تۇر ەمەس پە؟ قوعام وسىنداي ماسەلەگە - قازاق دالاسىندا بۇرىن-سوڭدى كۇردەلى ماسەلە ەكەندىگى بايقالا قويماعان ءدىني اعىمداردىڭ ءوزارا قايشىلىقتى الاڭىنا اينالعان كەزدە، قالايشا ءۇنسىز قالۋىمىز كەرەك؟ ءبىز اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتساق، اتاكەمنىڭ اۋزىنىڭ دۋاسى كەتىپ قالا ما ەكەن؟!. تورتكۇل دۇنيەنى شارلاپ، سۋماڭ قاققان سۋاياقتىڭ ابىرويىنا نۇقسان كەلەدى ەكەن دەپ، قازاقتىڭ ءىشى سودان الاتايداي بۇلىنەدى ەكەن دەپ، مەنىڭ ءۇنسىز قالۋىم تۇپتەپ كەلگەندە ساتقىندىق بولىپ شىعار ەدى. ءبىز ستالين زامانىن سارناپ ايتقانعا باپپىز، باتىلمىز. سويتە تۇرا قازاق ۇلتى بۇگىن باسىنان سىن ساعاتىن كەشىپ جاتقاندا ۇنسىزدىك تانىتامىز. ول قۋلىعىمىزدى وزىمىزشە «ۇلت تۇتاستىعىنا، ەل ءىشىنىڭ بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرمەۋ ءۇشىن ۇندەمەدىك، انەبىر سەنساتسياشىل گازەت نەمەسە سايت سياقتى الاوكپەلەنگەن جوقپىز» دەپ جاسىرىپ باعامىز. وتىرىك. وسى كۇنگى جۇرتتى وتىرىكپەن ولتىرسەڭ دە الداي المايسىڭ. سوندىقتان اڭگىمەنىڭ اشىعىنا جۇگىنۋىمىز كەرەك. اشىق پىكىر الاڭى - الاۋىزدىقتىڭ مايدانى ەمەس. الاۋىزدىقتىڭ مايدانى بولسا، اشىعىن جازىپ، ازات ويلايتىن ەۋروپا نەگە وسى كۇنگە دەيىن ازىپ-توزىپ، اتىسىپ-شابىسىپ، قىرىلىپ قالماي، امان كەلە جاتىر؟ «بابالارىمىز تىلەرسەگىن تىلسە دە تىزەسىن بۇكپەگەن، سوزگە توقتاي بىلگەن» دەپ بوسكەندە كەرەمەتپىز، دەمەك، تۋرا سويلەپ، تۋرا ءجۇرۋ ءبىزدىڭ دە قانىمىزدا بار. ەندەشە نەگە دەموكراتيانى باتىسقا تەلىپ، ءوزىمىزدىڭ بۇگىنگى حالىمىزدەن تۇڭىلەمىز؟ ءبىز وسىنداي نەمكەتتىلىگىمىزدىڭ «ناتيجەسىندە» بۇگىنگى جۇيگە جابىلا قىزمەت ەتىپ جاتىرمىز. ساياسي ەركىمىزدى بيلىك جاۋلاپ السا، ۇلتتىق تاقىرىپتى اۆتوريتەتتەردىڭ كولەڭكەسىنە تىعىپ جانە بۇيىعىلانا تۇسۋدەمىز. «تاريح ۇمىتىلۋ ءۇشىن جازىلادى» (ح.ل.بورحەس). بۇل ءسوزدى تۋرا ماعىناسىندا «تاريح ۇمىتىلادى» دەپ ءتۇسىنۋ قاتە. تاريحقا ۇرپاق ۇنەمى شولۋ جاساپ، كوكتەي ءوتىپ تۇرادى. ونىڭ كەي بەتتەرى داۋعا اينالادى، قايسىبىر بەتىنىڭ قاجەتى بولماي شىعادى. مىسالى، كاسىبي تاريحشى تالاس وماربەكوۆكە سالساق، ايگىلى حان ابىلاي تولەبيدىڭ ءىنىسى قارابايدىڭ اياق سالعان كۇڭدەرىنىڭ بىرىنەن تۋعان بالا ەكەن. وسىنى تالاس وماربەكوۆ جازىپ وتىر. سوندا نە، تاريحشى جازدى ەكەن دەپ وعان قارسى پىكىر، قارسى دالەل ايتۋعا بولماي ما؟ قارسى داۋ، قارسى پىكىردى كوتەرە المايتىن بۇل كىسى كىم ەدى سونشا؟ تالاس اعا ايىپ ەتپەسىن، «ماعان قارسى ماقالا جازاتىن سادىق دەگەن قايدان شىققان مىقتى؟» دەپ جاتقان جوق، بىراق بىزدە ءبىر تاقىرىپقا قارسى ەكىنشى تاراپ ءوز دالەلى مەن دايەگىن كوتەرسە، «مىنە، «اباي» سايتى بىرەۋدى-بىرەۋگە ايداپ سالۋدا» دەيتىن دوعال تۇسىنىك بار. نەگە بۇلاي؟ سەبەبى، قازاق گازەتتەرىندە اشىق پىكىر الىسۋ مادەنيەتى كەم. بىرەۋ ماقالاسىن باس رەداكتوردى جاعالاپ ءجۇرىپ جاريالاتقان سوڭ قارسى اڭگىمەگە جول جابىلادى. باس رەداكتور دا، تۇتاس ۇجىم دا الگى ادامنىڭ مەنشىگى سياقتى -  بيلەپ-توستەپ، باسا-كوكتەپ بىلگەنىن جاسايدى.

ەسىمە ءتۇسىپ وتىر: «التىن وردا» گازەتىنە 2004 جىلى باس رەداكتور بولىپ بەكىدىم. ول كەزدە گازەتتە مارقۇم بەكدىلدا الدامجاروۆتىڭ قۇلاش-قۇلاش ماقالاسى توقتاۋسىز جاريا كورىپ جاتقان كەز. بەكدىلدا مارقۇم كەزەكتى ءبىر ماقالاسىندا مۇحتار  شاحانوۆتى «سويىپ» سالدى. كوپ ۇزاماي ماعان شاحانوۆ اقساقالدىڭ رەداكتسياسىنان جىگىتتەر حابارلاستى، «وسىلاي دا وسىلاي مۇحاڭنىڭ ماقالاسى بار ەدى، «التىن ورداعا» شىعاراسىڭ با؟» دەپ. مەن، ارينە، بىردەن كەلىستىم. ويتكەنى، گازەت الدىمەن پىكىرلەر مەن كوزقاراستار ارناسىن توعىستىرا الۋى كەرەك. سالماقتى ءسوز، سارا وي قوعامدىق پىكىردى وسىرەدى، بەرىدەن قايتقاندا ايتەۋىر وقىرمان ءۇشىن ولجا: كىمنىڭ كىم ەكەنى، نەنىڭ نە ەكەنى بىلىنەدى. سودان، قويشى، مۇحتار اعامىزدىڭ ماقالاسى جارىق كوردى، ەسەسىنە، تاعى ءبىر قادىرمەندى كىسىمىز - مۇحتار ماعاۋين «التىن ورداعا» شاحانوۆ قالاي شىعادى؟» دەپ شالقاسىنان ءتۇسىپتى. قىسقاسى، قازىر قازاق باسپاسوزىندە ابىرويلى باسشى اتانعىڭىز كەلسە، ءبىر توپتىڭ سويىلىن سوق، ءسوزىن سويلە، ءبىر كۇشتىنىڭ ارتىنان كۇشەنىپ ءجۇر. ايتپەسە، ابىروي تاپپايسىڭ. ال ءبىزدىڭ «اعا» دەپ ۇلكەندى، «ءىنى» دەپ كىشىنى سىيلاپ جۇرۋدەن وزگەگە ۋاقىتىمىز تاپشى. سول سەبەپتەن دە «اباي» بىرەۋدىڭ اۋزىنداعى سوزگە، كوكەيىندەگى پيعىلىنا قىزمەت ەتپەيدى، الدەكىمدەردىڭ تالاعى تارس ايرىلسا دا قازاققا اسىرەسە قاۋىپتى جايتتار مەن قۇبىلىستاردى قۇمبىل ايتا بەرەدى، جازا بەرەدى.

- سايتتارىڭىزدىڭ ساياسي ۇستاناتىن باعىتى قانداي؟

- ۇستانعان باعىتىن «اباي» وسى ۋاقىتقا دەيىن ايگىلەي الدى عوي دەپ ويلايمىن. ەڭ باستىسى، ءبىز بۇل سايتتى الدەكىمدەردەن كەك الۋ ءۇشىن، الدەبىرەۋلەرگە قىزمەت قىلۋ ءۇشىن اشپاعانىمىزدى كۇندە دالەلدەۋمەن كەلەمىز. راس، كەيبىر وتكىر ماقالالار مەن پىكىرلەر الاڭىندا ايتىلىپ قالاتىن يەسى بەيمالىم سىڭارجاق سوزدەر ءۇشىن ءبىزدى جەك كورۋگە بولادى نەمەسە ۇلتقا قاجەتتى دۇنيەگە سەرگەك قارايدى دەپ جاقسى كورۋگە دە بولادى، ەڭ باستىسى، «ابايدا» نە جازىلسا دا، نە شىقسا دا جۇرت ءۇنسىز قالعان ەمەس. اپتاسىنا جالعىز مارتە شىعاتىن قايسىبىر گازەتتەردىڭ تولايىم ءبىر نومىرىندە ەشتەڭە ايتپاي-اق جۇرگەندەر بار، سونى مىسال ەتە وتىرىپ كۇندە جاڭاراتىن «ابايدىڭ» ءار كۇنگى جاريالانىمىنان جالت قاراتاتىن دۇنيە ۇسىنۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىن اڭگىمە ەتىپ كەتسەم، ءوزىم تىلەپ العان سالانىڭ قيىندىعىنان جالتارعانداي بولارمىن: ءسوزدىڭ قىسقاسى، سايت جۇمىسى دەگەنىمىز -   كۇندەلىكتى «بىردەڭە ويلاپ تابۋ»، ءوزىڭنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىڭدى كۇندەلىكتى پاش ەتۋ. كەيدە، اسىرەسە، قاۋىرت قيمىلدار سايابىر تاباتىن جاز مەزگىلىندە «جاڭالىق» ۇسىنا الماي قالىپ جاتساق، سوگە جامانداماڭىزدار.  ءبىز دە جاعدايعا باعىنىشتىمىز. الايدا قانداي جاعداي بولسا دا ءبىزدى باعىتىمىزدان اينىتىپ، باعدارىمىزدان جاڭىلتا المايدى.

- داۋرەن مىرزا، مەنىڭ ويىمشا، سىزدەرگە «اباي» سايتىنىڭ ديزاينىن جاڭارتۋ كەرەك. وسىعان قالاي قارايسىز؟ ءبىراز اقشا ءبولىپ. قىلشىعىن شىعارامىن دەپ بىلشىعىن شىعارىپ الماي. انا باق.كز، تەنگرينيۋس سياكتى دەڭگەيدە سايت جاساۋعا مۇمكىندىك بار ما؟ قوعامدىق-ساياسي باعىتتاعى قازاق سايتتارىنىڭ ىشىندە بەتكە ۇستار سايتتىڭ بىرەگەيىسىزدەر. سايتتارىڭىزدى ۇنەمى قاراپ، وقىپ وتىرامىن. ءجۇرىپ جاتقان مىلتىقسىز مايداندا اللا جار بولسىن! راقمەت .

- سىزگە دە راحمەت! اللا جار بولسىن. ەگەر قاناعات تۇتساڭىز، «ابايدىڭ» ديزاينىنە بايلانىستى جوعارىدا ءوزىمنىڭ ويىمدى ايتتىم. بايقاۋىمشا، ءسىز ەكەۋمىز بۇل ماسەلەدە پىكىرلەس سياقتىمىز. ديزاين سايتتىڭ كونتەنتىنە قىزمەت ەتۋ كەرەك. سايتتىڭ بەتىن توتىقۇستاي تۇرلەنتىپ قويىپ قاراپ وتىرۋعا بولادى. ونداي سايتتاردى كورىپ تە ءجۇرمىز. ماسەلە مازمۇندا عوي. سول مازمۇندى اشاتىن ديزايننان باس تارتپايمىن، ال  اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ دامۋ مۇمكىندىگى «ابايعا» ەشقاشان دا جات بولامايدى.

- پورتالدىڭ ءوز ورنى قالىپتاسقانى راس. ىزدەپ وقىپ وتىرامىز. مەنىڭ ادال نيەتىم مىناۋ: قازىر كەز كەلگەن جۇرتتىڭ قولىندا ۇيالى تەلەفون. تەحنيكانىڭ دامىعان زامانى. ونىڭ جاقسى، ءارى ءتيىمدى تۇستارى دا بار. مىسالعا ۇيالى تەلەفوندارعا ءتان "پريلوجەنيا" دەگەن ۇعىم بار. سونداي مۇمكىندىكتى سىزدەر اشساڭىزدار دا جاقسى بولار ەدى. ماسەلەن، سول ارقىلى "تەنگرينيۋستىڭ" دە  جاڭالىقتارىن وقىپ وتىرامىز تەلەفونداعى ينتەرنەت ارقىلى. ءدال وسىلاي سىزدەردى دە وقي الساق جاقسى بولار ەدى. مۇنداي يدەيا كەلدى مە سىزدەرگە بۇعان دەيىن؟ سوسىن سايتتاعى ماتەريالداردا ورفوگرافيالىق قاتەلەر كوپ. تىم كوپ. كوررەكتورعا مۇقتاجسىزدار ما؟ بولسا، نەگە ولار ءوز ىسىنە سالعىرت قارايدى؟ جاۋاپتى بىرەۋ بولۋى كەرەك قوي؟! نە ايتاسىز؟ ول قاتەلەر نەدەن، قانداي سەبەپتەن كەتەدى؟

- كوپ نارسە ويىمىزدا بار. الداعى ۋاقىتتا ونى كورە جاتارسىز. مىسالى، الگى قولىڭىزداعى ۇيالى تەلەفونمەن-اق ءسىز «ابايدىڭ» كونتەنتىنە ۇلەس قوسا الاتىن بولاسىز. ءبارىن ايتا بەرمەي-اق قويايىن، سونىمىز دۇرىس، ويتكەنى، قازاق ينتەرنەت كەڭىستىگىندە باسەكەلەستىك دامىپ كەلەدى. مەنى بۇل باسەكەلەستىك راسىمەن قۋانتادى، بىراق كاسىبي باسەكەلەستەرىم كوز تىگىپ وتىرعان كونفەرەنتسيادا تازا تەحنيكالىق جايتتاردى جاريا ەتۋگە ءتيىستى ەمەسپىن. ال قاتە جاعىنا كەلسەك... بۇل بىلاي. «ابايدىڭ» «سوڭعى ماقالالارىندا» كۇندەلىكتى 5-6 ماتەريال (سۇحبات، ساراپتاما، شۇعىل اقاپارات، ت. ب.) جاريالانادى. ءار ماقالا 500-600 جولدان بولعاندا (ودان ازى دا، كوبى دە بار) كۇنىنە 3 مىڭ، 3 جارىم مىڭ جول ماتەريال جاريالايدى ەكەنبىز. وڭاي ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ماتەريالدى مونيتوردان وقيمىز. كوزىڭ تالادى، شارشايدى. بۇل بىراق اقتالۋعا ەسەپ ەمەس. ارىپتىك قاتەلەر كەتىپ جاتىر. كوررەكتورعا اسا ءزارۋمىز. كاسىبي ساۋاتتى كوررەكتورلار گازەت جۇمىستارىنان ارتىلمايدى. قازاقشا ءماتىننىڭ قاتەسىن قاعىپ تاستايىن باعدارلامانى بولسا دا تابا الماي ءجۇرمىز.

بىزدە تاقىرىپتى دۇرىس تالدايتىن ساراپشىلار بار، دەرەكتەر مەن دايەكتەردى دە مولىنان قامتيدى، الايدا جازۋ جاعىنان الدىرادى. كوبى ءجونى ءتۇزۋ سويلەم دە قۇرا المايدى. سونداي كوزگە ۇرىپ تۇرعان قاتەلەردى تۇزەيمىز دە، اسىعىس سايت ماتەريالدارىن جاڭالاۋعا كىرىسەمىز. مەن ءوزىم اۆتورلاردىڭ ماقالاسىن گازەتتەردە قىزمەت جاساعان كەزدەن بەرى وڭدەۋمەن كەلەمىن. كەيدە سودان جالىعىپ تا كەتەمىن. قاشانعى بىرەۋدىڭ «يت باتپاقتاپ، كۇشىك سۇرىنەتىن» ءسوز-سويلەمىن تۇزەتىپ، تۇگەسىلە شارشاپ، ۇيىڭە سۇلدەرىڭدى سۇيرەتىپ قايتۋعا بولادى؟ جازۋدىڭ وسىنداي ازابى دا بار، اعايىن. سوندىقتان باسپاسوزگە ماقالا جىبەرەتىن جازارمان الدىمەن ءوزىن-ءوزى سىن كوزبەن وقىپ، ويىن جۇرتقا ۇعىنىقتى تىلدە جەتكىزىپ ۇيرەنسىنشى. مىڭ بولعىرلار، سويتىڭدەرشى.

ورفوگافيالىق قاتەلەر تۋرالى دەگەنمەن دە دۇرىس ماسەلە قويدىڭىز، بۇنى ءبىزدىڭ جىگىتتەر دە وقىپ، ۇيالىپ وتىر.

- جاڭاوزەن تارگەدياسىنا قاتىستى جەكە پىكىرىڭىز قانداي؟

- بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەننەن كەيىن بارىپ ءبىزدىڭ بيلىك «مۇنداي الەۋمەتتىك تولقۋلار دامىعان باتىس ەلدەرىندە ءجيى كورىنىس تاۋىپ جاتادى» دەپ جۋىپ-شايعانسىدى. كەلىسپەسكە امال كەم، باتىستا ەرەۋىلدەر، قارسىلىق اكتسيالارى، نارازىلىقتىڭ ءار ءتۇرى كۇندە بولىپ جاتادى. بىراق سولاي ەكەن دەپ ءوز حالقىنا وق اتىپ، اقىرى الىمجەتتىك جاساپ، تەمىر تورعا توعىتاتىن بيلىك بيلەپ-توستەگەن جۇيە بۇگىنگى باتىستا جوققا ءتان.

جاڭاوزەن مەن شەتپەدە مۇنايشىلار ەڭبەكاقىنىڭ زاڭدى وتەمىن تالاپ ەتىپ، نارازىلىق ءبىلدىرىپ باستاعاندا قازاق قوعامى كونستيتۋتسيادان ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي ءتىل مارتەبەسىنىڭ زاڭسىزدىعىن دالەلدەۋگە تىرىسىپ دۇرىلدەپ تۇرعان-دى. بۇل بۇگىن-ەرتەڭ ناقتى ناتيجەسىن بەرمەسە دە، بيلىكتى كادىمگىدەي قىسىمعا العان قيمىلعا اينالعان-دى. تاپ سول كەزدە ءورىستىلدى ءباسپاسوز ەلدىڭ نازارىن جاڭاوزەندەگى مۇنايشىلاردىڭ احۋالىنا اۋدارۋعا كۇش جۇمىلدىردى. ءتىپتى ءتىل توڭىرەگىندەگى اڭگىمەگە كەلگەندە جانىپ تۇسەتىن جانبولات ماماي دەگەن ساياساتكەر، پاتريوت جىگىتىمىزدىڭ ءوزى ابلازوۆكە قارايتىن بەينەلى سايتتاردىڭ بىرىندە: «ءبىزدىڭ ءتىل-ءتىل دەپ جۇرگەنىمىز بەكەر. ماسەلە جاڭاوزەندە جاتىر» دەگەن بولاتىن. مەن ءورىستىلدى ءباسپاسوزدىڭ جاڭاوزەن مەن شەتپەگە بۇرىلا باستاعانىنان سول كەزدە قاتتى سەكەم الىپ قالىپ ەدىم. ايتكەنمەن دە، 1990 جىلداردىڭ توقىراۋى مەن تولقۋلارىندا بۇنداي ماسەلەلەردىڭ تالايىمەن بەتپە-بەت كەلگەن قازاق ۇكىمەتى جاعدايدى ۋشىقتىرمايتىن شىعار دەگەن ۇمىتتە بولدىم. دەگەندەي-اق، جاڭاوزەن مۇنايشىلارىمەن قىتايلىق كومپانيا اراسىندا كەلىسسوزدەر باستالىپ، مەموراندۋمدارعا قول قويىلىپ جاتتى. بىراق وسى كەزدە جاڭاوزەندەگى جۇمىسشىلار اراسىنا ەپتەپ وپپوزيتسيانىڭ ادامدارى ەنىپ ۇلگەرگەن دە سياقتى. ايتكەنمەن دە بۇندا تۇرعان ەشتەڭە جوق ەدى، تەگىندە ەلدىڭ كوڭىل-كۇيىن پايدالانىپ، بيلىككە قارسى ارەكەت ەتپەسە، ول وپپوزياتسيا بولا ما؟ جارماحان تۇياقبايدىڭ «وپپوزيتسياسىن» كوردىك قوي، ۇلتشىلدار «رەسمي تىلگە» قارسى شىعىپ، جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى شەتىن وقيعالاردىڭ شەتى كورىنگەندە پەتر سۆويكپەن اۋىز جالاسىپ، الماتىدا وتىردى.

كەيدە ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن  امالسىز قارا كۇشتى دە پايدالانۋعا بولادى  ەكەن. مىسالى، قىتايدىڭ ۇلى باسشىسى دەن سياوپين 1989 جىلى ستۋدەنتتەر كوتەرىلىسىن تيانمين الاڭىندا كۇشپەن باسۋعا بۇيرىق بەرگەن. «جاستاردىڭ تالابى دۇرىس، دەموكراتيا كەرەك. بىراق ءبىز باتىستىق دەموكراتياعا ءازىر دايىن ەمەسپىز» دەپتى شىناشاقتاي بولعانىمەن شىنارداي مىقتى شال. سول سياقتى قازاقتىڭ تۇتاستىعىنا سەلكەۋ تۇسىرەتىن پيعىلدار بولسا، ونىڭ الدىن الۋ وتە كەرەك. بىراق ونداي جاعدايدا مەملەكەت جۇرتتى ۇلارداي شۋلاتپاي،  ەل قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپتى قۇرىلىمداردىڭ كۇشىن پايدالانۋى ءتيىس. شىنىمدى ايتسام، جاڭاوزەندەگى مۇنايشىلاردىڭ نارازىلىعىن بيلىك ەلدى ۇرەيلەندىرىپ، قورقىتىپ-ۇركىتۋ ءۇشىن  پايدالانعان سياقتى.

جوعارىدا «الەۋمەتتىك تولقۋلار دامىعان باتىس ەلدەرىندە ءجيى كورىنىس تاۋىپ جاتادى» دەپ  جاڭاوزەن قىرعىنىن بيلىكتىڭ جۋىپ-شايعانىن ايتتىق. تەگىندە الەۋمەتتىك تولقۋلار مەن نارازىلىقتار شەرۋىنىڭ ءجيى بولۋى قوعام دامۋىنىڭ تۇراقسىزدىعىن، يا بولماسا، كەدەيشىلىگىن تانىتپايدى. بيلىك وسىنى ءتۇسىنۋى قاجەت، مويىنداۋى قاجەت. سودان كەيىن الەۋمەتتىك تالاپتاردى شەشۋدىڭ جاڭا فورماتىنا ءوتۋى ءتيىس.

جاڭاوزەن ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ حالىقتان مەيلىنشە الىستاپ كەتكەندىگىن كورسەتتى. ەل ىشىندە كەنەۋىنە جەتكەن قانداي دا ءبىر الەۋمەتتىك احۋالدى شەشە المايتىن دارمەنسىزدىگىن، بىلىكسىزدىگىن جاريا قىلدى. وپپوزيتسيانىڭ كىشكەنتاي قارسىلىعىنان قالتىراپ قاتتى قورقاتىندىعىن ءبىلدىرىپ قويدى. سوندىقتان ول ەشنارسەدەن تايىنبادى. وق اتتى، ساياسي شانتاجدار جاسادى، نارازى توپتىڭ اراسىنا جانسىزدارىن جىبەرىپ، مۇنايشىلاردىڭ الەۋمەتتىك تالابىن اياققا تاپتادى. سوت، پروكۋراتۋرا، تەرگەۋ، ءتىپتى ادۆوكاتتاردىڭ ءوزى ساياسي تاپسىرىستاردى عانا ورىنداپ شىقتى. ەڭ سوراقىسى، جاڭاوزەن مەن شەتپە وقيعاسىنا بيلىك سىرتتان قونىس اۋدارىپ كەلگەن اعايىندى جاۋاپتى قىلدى. ءسويتىپ، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ءوزى  بۇيداسىن قولىنا ۇستاعان قازاق كوشىن توقتاتتى، قازاقتىڭ كوبەيگەنىنە اشىقتان اشىق قارسى شىقتى. قازاق قازاق بولعالى تاعدىردىڭ تالاي تالكەگىنە ءتۇسىپ، تالاي سىننان ءوتىپ كەلەدى. بۇل دا ءبىر سىن شىعار. «قازاق بيلىگى قازاقتىڭ كوزىنەن جاس اعىزىپ جىلاتقان زامان بولعان» دەپ كۇندەردىڭ كۇنىندە ايتىپ وتىراتىن شىعارمىز. ءبىز اتالارىمىز كەشىپ وتكەن نەبىر سۇمدىقتاردى قازىر اشىق ايتا بەرەتىن بولدىق قوي، جاڭاوزەن مەن شەتپە دە قازاق كورگەن قيلى تاعدىردىڭ ءبىرى رەتىندە اڭگىمە بولادى ءالى.

- قۇرمەتتى داۋرەن قاسەنۇلى! ۇلى حاكىمنىڭ اتىن العان سايتتىڭ از عانا ۋاقىت اياسىندا قازاق وقىرماندارىنىڭ، قازاق اۋديتورياسىنىڭ قوعامدىق، ساياسي وي-ءورىسىنىڭ، ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە تيگىزگەن ىقپالى وراسان. ءوزىڭىزدىڭ، ايەكەڭنىڭ، وزگە دە تىلەۋلەس باۋىرلاردىڭ ارقاسىندا اباي سايتى الەۋمەتتىك جەلىدەگى سونى پۋبليتسيستيكالىق اعىمنىڭ تۇرەنىن سالدى، جاڭا ديالوگ پەن ديسكۋسسيانىڭ مادەنيەتىن قالىپتاستىردى. ايتكەنمەن،ءبىز سايت بەتىنەن، ۇستانىمىنان ۇلى دانىشپاننىڭ اماناتىمەن، اقيقات وسيەتىمەن ۇيلەسەتىن، بيلىككە، قوعامعا، ادامعا قاتىستى مەيلىنشە وتكىر، وبەكتيۆتى،ورەلى ماتەريالداردى كوبىرەك كورگىمىز كەلەدى. سايتتىڭ العاشقى اياق الىسىنان الاش جۇرتى وسى ءبىر قۇبىلىستى، وزگەرىستى اڭعارعانداي، سەزىنگەندەي ەدى. ءبىزدىڭ تىلەك: سول ەرەكشەلىكتى، سول ۇستانىم مەن سول ماقسات-مۇراتتى جوعالتىپ الماساڭىزدار ەكەن. لايىم، وزدەرىڭىزدىڭ سوقتىقپالى، سوقپاقسىز جولدا - ەلدى ەسەيتىپ، قوعامدى وياتاتىن وزگەرىستەر جولىندا جۇرگەندەرىڭىزدى ەستەن شىعارماڭىزدار!..

- «قۇل بولعان حالىقتان تۋىپ، قۇلدىقتىڭ قورلىق، زورلىعىن كورىپ وتىرىپ، قازاق قالام قايراتكەرلەرى قالامىن ۇلتىنىڭ اۋىرىن جەڭىلدەتۋ، اۋرۋىن ازايتۋ جولىنا جۇمساماسقا مۇمكىن ەمەس. ولاي بولماعان بولسا، وندا تابيعات زاڭىنان تىسقارى ادامنان  شوشقا، شوشقادان كۇشىك تۋعان سياقتى بولىپ شىعادى. قالام قايراتكەرلەرى جولىن تاستاپ، كورىنگەن جولاۋشىعا ەرىپ كەتە بەرەتىن بۇرالقى يت ەمەس» دەپ جازادى احمەت بايتۇرسىنۇلى. بۇگىنگى قازاق قۇل ەمەس، ءتىپتى بوداندىق دەگەننىڭ نە ەكەندىگىن تۇسىنە المايتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. الايدا، مىنا زاماندا سول ۇرپاقتىڭ ءوزىن ازدىراتىن، ازدىرىپ اكەلىپ ءوز مادەنيەتىنە، ءوز تاريحىنا، ءوز دىلىنە قارسى شاباتىن ۇلتانقۇل جاساپ شىعاراتىن ءتۇرلى امال-ايلالار تولىپ جاتىر. سوندىقتان «كورىنگەن جولاۋشىعا ەرىپ كەتىپ» ەلدىك مۇراتتاردى ۇمىتساق ءبىزدى قارا باسقانى.

ءبىزدى ۇنەمى ويلاندىرىپ، قامشىلاپ، جىگەرلەندىرىپ تۇراتىن ءسوز ايتىپسىز. راحمەت. جاراتقان سىزگە جار بولسىن!

- Cىزدەردى توتە جازۋ قوسادى دەپ ەستىپ ەم. ءالى جوق. جالپى قوسىلادى ما توتە جازۋ پاراقشاسى؟

- سونشالىقتى كوپ وزگەرىس جاساماساق تا، «ابايدىڭ» ەتەك-جەڭىن جيناقتاپ، ديزاينىن ءسال جاڭارتقان بولىپ جاتىرمىز. ەندىگى ءبىر تياناقتايتىن جۇمىسىمىز - ءسىز ايتىپ وتىرعان توتە جازۋ مەن لاتىن قارىپى بولماق. «ءارىپ اۋداراتىن باعدارلاما قولىمدا بار، سونى سايتتارىڭىزعا قوسىپ بەرەيىن» دەيتىن اعايىن اراڭىزدان تابىلىپ جاتسا، قۇبا-قۇپ، رەداكتسيانىڭ تەلەفونىن، ەلەكتروندى ادرەسىن بىلەسىزدەر، حابارلاسىڭىزدار.

- اسسالامۋعالەيكۇم، اباي. ابايشىلدار، مەرەي كۇن قۇتتى بولسىن! تالماس قانات، جىگەر كۇش، قۋاتتى قالام تىلەدىم، ارقاشان وڭ قادمعا جەتەلەسىن جاساعان.

- بۇل تىلەكتى بىزگە تىركەلىپ پىكىر بىلدىرەتىن جاۋشى ەسىمدى ازامات جازىپ وتىر ەكەن. بايقاۋىمشا جاۋشى - وتە سەرگەك ادام. بارلىق تاقىرىپتى قاداعالاپ وقىپ، پىكىر ءبىلدىرىپ جاتادى.

جاڭا مەديا جاڭا وقىرمان ورتاسىن قالىپتاستىرا ءبىلۋى كەرەك. ءبىز جاۋشىنى جاڭاشىلدىققا جانى قۇمار، وزىندىك پىكىرى بار، ويىن ىركپەي ورتاعا سالاتىن جاڭا وقىرمان، ساپالى وقىرمان دەپ بىلەمىز. ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانى پايدالانا وتىرىپ مەن وسى جاۋشى سياقتى ىشكى مازمۇنى تەرەڭ قىز-جىگىتتەرگە، وقىرمان قاۋىمعا راحمەت ايتىپ قويعىم كەلەدى. بىرگە بولايىق، باۋىرلار!

- داۋكە، تالعات اتاباەۆ تۋرالى جازۋ ويىڭىزدا جوق پا، ءسىزدىڭ اۋىلدان دەپ ەستىگەن ەدىك؟ جالپى، 90-جىلدارداعى تالعات سەكىلدى مىقتى جىگىتتەردىڭ قىزمەتى، ءومىرى جايلى ءادىل باعا بەرىلدى مە؟

- تالعات جىگىتتىڭ ناعىز كوكجالى، سىرتتانى ەدى. اۋىلىمىزداعى مەكتەپ سەگىز جىلدىقپەن ءتامامدالاتىندا ءبىز توعىز بەن وندى سوۆحوز ورتالىعىنان وقيتىنبىز. مەن سول توعىز بەن وندى  تالعات تۋىپ-وسكەن ۇيدە - عالىمجان اعا مەن شاكاتاي تاتەمنىڭ قولىندا تۇرىپ وقىدىم. تالعات مارقۇم ول كەزدە الماتىدا ينستيتۋتتا ءبىلىم الىپ ءجۇردى. كانيكۋل سايىن كەلىپ تۇراتىن. كەيىن تاس-ءتۇيىن سويلەمەيتىن بولىپ كەتتى، ايتپەسە اشىق ەدى. اڭگىمەنى سالدىرلاپ ايتا بەرەتىن.

مەن بىلەتىن تالعات ۇلتشىل جىگىت بولاتىن. ستۋدەنت كەزىندە-اق قالاداعى تاكسي بىتكەندى ءمىنىپ الىپ تايراڭداپ جۇرگەن، قازاقتى ادام بالاسى دەپ بىلمەيتىن كەلىمسەكتەردىڭ تىزەسىن دىرىلدەتىپ، قابىرعاسىن قاقىراتا سوگىپ جونگە سالدى. توقسانىنشى جىلدارى تالعاتتار مەملەكەت ارالاسىپ شەشەالمايتىن ۇلتتىق ماسەلەلەرگە ءتارتىپ ەنگىزدى. باسقانى بىلمەيمىن، تالعات باۋىرىمدى مەن ارىستان جۇرەكتى ەل ازاماتى، ەل ايبارى، ۇلت قايراتكەرى دەپ تۇسىنەمىن. ونىڭ ولىمىنە قولىندا شەكسىز بيلىك بولعان بىرەۋدىڭ قاتىسى بار ەكەندىگىن دە ءىشىم سەزەدى.

اتاسىنىڭ اتى رۋحىن كوتەرىپ «اتابا» اتانىپ كەتكەن، ەركىن كۇرەستەن سپورت شەبەرى، جاستار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى حالىقارالىق ءىرى جارىستاردىڭ جۇلدەگەرى  تالعات اتاباەۆ تۋرالى جازۋ ويىمدا بار. ءبىزدىڭ ادەبيەتتە اتابالاردىڭ بەينەسى جوق. بۇل جايتتى مەن عانا ەمەس، جالپى قالامگەرلەر قاۋىمى ەسكەرۋى كەرەك. دجەك لوندوننىڭ، ماين ءريدتىڭ، ديۋمانىڭ، ماريو پيۋزونىڭ شىعارمالارى وقىرماننىڭ قولىنان ەش تۇسكەن ەمەس قوي. دەمەك، قىلىمىس الەمىندەگى ءبىزدىڭ ادىلەتتى جىگىتتەر دە ادەبيەت پەن كينودان، قوعامنان لايىقتى باعاسىن الۋى كەرەك.

- اباي سايتىنىڭ ديزاينى جامان ەمەس، قاراپايىم. باق.كز سيااقتى كاشا جاساۋدىڭ كەرەگى جوق، باستىسى ساپالى ماتەريالدا دەپ ويلايمىن. ال توتە جازۋدى قوسقاندارىڭىز دۇرىس، سەبەبى قىتايداعى 2 ميليونعا جاقىن باۋىرلارىمىزدىڭ جارتى ميليونى سايىتتاردى قارايدى، بىزدەگى سياقتى ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابا الماي جۇرگەن جاستار جوق. باستىسى ولار قازاق قوعامىنا بەي-جاي قاراي المايدى، سول ءۇشىن توتە جازۋ كەرەك بولار.

- ارعى بەتتەگى قازاق احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساعان توتە جازۋمەن ەندى قانشا جىل «قارا تانىپ» وتىرادى ەكەن، بەلگىسىز. بىراق اقپارات كەڭىستىگىندەگى ۇلتتىق تۇتاستىق ءۇشىن تاپ قازىر توتە جازۋ كەرەك. وتە كەرەك. ونىڭ كەرەكتىگىن كۇندە ويلايمىن. قازىرگى قحر تەرريتورياسىندا قالىپ بارا جاتقان باۋىرلارىمنىڭ سەرگەكتىگىن، اقپاراتتىق تەحنولوگيا جەتىستىگىن تەز مەڭگەرىپ جاتقانىن دا جاقسى بىلەمىن. بىزگە تەك سەرىكتەسۋ، ءوزارا جاقىن قارىم-قاتىناستا بولۋ مۇمكىندىگى عانا جەتپەي تۇر.

Baq.kz تۋرالى پىكىرىڭىزبەن كەلىسپەيمىن. بۇل سايت اگرەگاتور قىزمەتىن جاقسى اتقارىپ كەلەدى. سايت ۇجىمى قازاق باسپاسوزىندەگى ۇزدىك ماقالالاردى بەرۋمەن شەكتەلىپ وتىرعان جوق، جىلدام حابار تاراتۋمەن، اقپاراتتى شۇعىل جاريا ەتۋىمەن ەرەكشەلەنىپ كەلەدى.

- داۋرەن، وسى ءبىزدىڭ ەلباسى نەگە ءوز ۇلتىن تومەنشىكتەتە بەرەدى؟ جۇيە وزگەرسە جەمقورلىق تيىلماسا دا ازايادى دەپ ويلايسىز با؟وسى سايتتى ەلباسى بىلە مە ەكەن؟ نەگە سەندەردىڭ بۇيرەكتەرىڭ يسماتۋللاشىلارعا بۇرىپ تۇرادى؟ قازاققا جانى اشىعانسىپ سويلەيتىن بەكبولاتشىلار مەن يسماتۋللاشىلاردىڭ جولى تەرىس دەگەن قمدب ءپاتۋاسى تۋرالى نە ايتاسىز؟ ولاردىڭ ءسوزى بولەك، ءىسى بولەك ەكەنى بەلگىلى ەمەس پە؟ابايدى، شاكارىمدى، اقىن-جىراۋلاردى بەتپەردە قىلادى، جۇرگەن جەرلەرى فيتنا.

- ەلباسى نەگە ءوز ۇلتىن تومەنشىكتەتە بەرەدى؟ بىلمەيمىن. وزىمسىنەتىن شىعار. ادام وزىنە جاقىن جانعا باتىپ سويلەپ تاستايدى عوي. بىراق جاقىن ەكەن، ءسوزىمدى كوتەرە بەرەدى ەكەن دەپ جاقىننىڭ جانىنا باتا بەرۋگە بولمايدى. جۇرەگىنە سىزات ءتۇسۋى مۇمكىن. ءبىر ۇلىق جيىندا (مەن ونى تەلەارنادان كوردىم) جازۋشى ادام مەكەباي اعامىز ەلباسىنا سۇراق قويدى. ادەكەڭ باسىندا ءسوزىن ءتاپ-ءتاۋىر باستاپ ەدى. پرەزيدەنت تە ونى دەن قويىپ، زەيىن سالا تىڭداپ قالدى. اڭگىمەسىن ءاپ-ادەمى باستاعان اداعام ءسوزىنىڭ اياعىن شۇبالتىپ جىبەردى: «يدەولوگيانى جاسىرىن جۇرگىزسەك قايتەدى دەدى مە-اۋ، ۇلتتىق ماسەلەلەردى قۇپيا ىسكە اسىرۋ قاجەت دەدى مە-اۋ»، ايتەۋىر وسىعان ۇقساس بىردەڭەلەردى ايتىپ كەتتى. بۇل - ءباسپاسوز وكىلدەرى تەگىس قاتىسىپ وتىرعان اشىق ءماسليحات ەدى. ادام اقساقالدىڭ جاڭعى ءسوزى ولاردىڭ ورتاسىندا ارقيلى تالقىلانۋى مۇمكىن عوي، سونى ويلادى ما، پرەزيدەنت شارت كەتتى. قاتتى سويلەپ تاستادى.

تاعى ءبىر بىلۋىمشە، پرەزيدەنت قازاق اعايىننىڭ جاعىمپازدانىپ سويلەگەنىن جاقتىرمايدى-مىس. الايدا قازىر ماقتاۋ مەن ماداقتىڭ نەشە اتاسى ايتىلىپ جاتىر عوي، سولاردى نەگە تيىپ تاستامايدى ەكەن، سونى تۇسىنبەي-اق قويدىم. قىسقاسى بۇل سۇراقتى ول كىسىنىڭ وزىنە قويعان ءجون.

تۋعان حالقىن جاقسى كورسە دە سەزىمىن سىرتقا بىلدىرمەۋ - نازارباەۆ سياقتى ساياساتكەرلەردىڭ مىنەزى بولسا كەرەك. مەن بۇل كىسى قازاعىن سونشالىقتى جەك كورەدى دەپ ويلامايمىن. ءداستۇرلى اندەر شىرقالعاندا، قۇرمانعازىنىڭ سارارقاسى توگىلگەندە ەلباسىنىڭ جانارىن جاس جۋىپ وتەدى. سونى بىرنەشە رەت بايقادىم. قازاققا كەيىگەننىڭ ءبارىن قازاقتى جەك كورەدى دەپ ويلاساق، ابايدى قايدا قويامىز؟ جالپى، نازارباەۆ تۋرالى ەڭ ءادىل ءسوز نازارباەۆ داۋىرىنەن كەيىن ايتىلادى. وعان دەيىنگىمىزدىڭ دەنى كوڭىل-كۇي اۋانىنداعى اڭگىمە بولىپ شىعۋى مۇمكىن.

جەمقورلىقپەن كۇرەس دەموكارتياسى دامىعان، ازاماتتىق قوعامى بەلسەندى باتىس ەلدەرىندە دە توقتاۋسىز ءجۇرىپ كەلەدى. جەمقورلىق - جەگىقۇرت. بىزدەگىسى سونىڭ ەڭ سۇمدىق ءتۇرى. مەملەكەتىمىزدىڭ وزىنە كەيدە قاۋپىن ءتوندىرىپ كەتەتىن تاجالى. كوررۋپتسيونەرلەردى شەتىنەن ۇستاپ قاماۋ - كوررۋپتسيانى جەڭە المايدى. قازاقستانداعى كوررۋپتسياعا قارسى كۇرەس كوررۋپتسيالىق كۇشتەردىڭ ءوزارا قىرقىسىنا اينالىپ بارادى. ەندەشە جۇيە وزگەرۋى كەرەك. وزگەرىستى جۇيەدەن عانا كۇتىپ وتىرماي بۇقارا حالىق ءبىزدىڭ ءوزىمىز دە وزگەرۋىمىز كەرەك. قازىر قازاقستاندا جەمقور ەمەس، ۇرى ەمەس ادام كەمدە-كەم. بارىمىزدە ۇرىمىز. پيعىلىمىز جامان. ءبىر-بىرىمىزگە جاقسىلىق ويلاعىمىز كەلمەيدى. قولىنان كەلگەنى قورعانسىز بەيشاراعا الىمجەتتىك جاساپ قالادى. ەڭبەك ەتىپ تەر توگۋدەن قاشاتىن بولدىق. الدى ارتىمىز تولى بىلىق. تولعان كەدەرگى. استاناداعى اقجاعالى الاياقتاردىڭ كولەڭكەسى - ءبىزبىز. قازاققا وسىنىڭ ءبارىن سىرتتان تاڭىپ وتىرعان ەشكىم جوق، جاماندىقتى ءبىز وزىمىزگە ءوزىمىز قىلىپ ءجۇرمىز. وسىدان كەلىپ اسان قايعى بولىپ جىلايمىز، اباي بولىپ كۇڭىرەنەمىز. ابايدىڭ زامانى باسقا ەدى. ول زاماندا قازاقتىڭ ەركى وزىنەن كەتىپ جاتقان. ال، قازىر شە؟ وزىڭمەن ءوزىڭسىڭ. قانداي ەل بولامىن، قايدا بەت بۇرامىن دەسەڭ دە ەركىڭ. بىراق، مىنە، كورىپ وتىرمىز: ساياساتتا -  رەسەيشىل، ەكونوميكادا (تۇرمىستا) -  باتىسشىلمىز. بۇل ەكەۋى قازىرگى قالىپىندا ۇيلەسپەيتىن ەكى الەم. وسى ەكىالەمدى بىركىتىرمەك بولىپ اۋىرەسارساڭعا ءتۇسىپ ءجۇرمىز.

- وسى سايتتى ەلباسى بىلە مە ەكەن؟

- بىلمەيمىن.

- نەگە سەندەردىڭ بۇيرەكتەرىڭ يسماتۋللاشىلارعا بۇرىپ تۇرادى؟

- بۇرعان ەمەس. يسلام دىنىندەگى ەكى پارتيا: سوپىلار مەن ۋاحاببشىلار بىلتىر، الدىڭعى جىلى قاتتى تىرەستى. ءبىز ەكى جاققا دا ءسوز بەرىپ وتىردىق. وتىرىك دەسەڭىز، سايتىمىزدىڭ مۇراعات قورىن اشىپ قاراڭىز.

- قازاققا جانى اشىعانسىپ سويلەيتىن بەكبولاتشىلار مەن يسماتۋللاشىلاردىڭ جولى تەرىس دەگەن قمدب ءپاتۋاسى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- «بەكبولتاشىلار» دەگەن قمدب-نىڭ ءپاتۋاسىن ەستىمەپپىن. سوندىقتان ول پاتۋاعا قاتىستى ەشتەڭە ايتا المايمىن.

- ولاردىڭ ءسوزى بولەك، ءىسى بولەك ەكەنى بەلگىلى ەمەس پە؟ابايدى، شاكارىمدى، اقىن-جىراۋلاردى بەتپەردە قىلادى، جۇرگەن جەرلەرى فيتنا.

- مىنا ءسوزىڭىز تەرەڭ اڭگىمە. ءدال وسى ماسەلە توڭىرەگىندە «ابايدا»  ساراپتامالىق ماقالالار ءجيى جارىق كورىپ تۇرادى. وقىپ جۇرگەن بولارسىز.

(جالعاسى بار)

Abai.kz

P.S. قۇرمەتتى وقىرمان، ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا قوناعىنا قويىلاتىن ساۋالدار لەگى وسىمەن توقتالاتىنىن حابارلايمىز. ءۇش-ءتورت كۇننەن بەرى ءبىراز سۇراق كەلىپ تۇسكەن ەكەن. ءبىز وقىرمان قاۋىمنىڭ ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا بەلسەنە قاتىسقانى ءۇشىن راحمەت ايتا وتىرىپ، ەندى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى داۋرەن قۋاتتىڭ جاۋاپتارىن جاريالاي باستايمىز.