3.

3.

دۇنيە كوشiندە ادامزات قانشاما رەت اقىل ازابىن شەكتi دەسەڭiزشi. سولاردىڭ بارلىعىنىڭ دا جاراسى ءالi دە جانىڭدى سىزداتادى. قاسiرەتتiڭ iزi ەشقاشاندا وشپەيدi. شەكسiز بيلiككە يە بولعان امiرشiلەردiڭ پسيحولوگياسىنىڭ دا ۇقساستىعىن اشقان عالىمدار، بiر تۇجىرىمعا توعىسادى. تسەزار دا، كرومۆەل دە، گروزنىي دا، پەتر بiرiنشi دە، ناپولەون دا... ستالين دە وزدەرiنiڭ ارىنىڭ تازالىعىنا، ارەكەتiنiڭ دۇرىستىعىنا، وزگەلەردەن الدەقايدا بيiك ەكەندiگiنە ەشقاشاندا كۇماندانباپتى. قىسقاشا قايىرعاندا، وزدەرىن قۇداي دەپ، قۇداي بولماسا - قۇدايدان بىلاي ەمەسپiن دەپ تۇسiنگەن. قۇداي دا جالعىز، ولار دا جالعىز. سول جالعىزدىقتان جاپا شەگiپ، iشكi جان كۇيزەلiسi شاراسىنان اسقاندا ادامدى ادامعا ايداپ سالىپ، ازاپتان راحات تابادى ەكەن. ءسال عانا سۋىق كوزقاراستىڭ ءوزi جان العىش ازiرەيiلدەي ەلەستەپ، دەرەۋ جازاعا تارتۋعا، قينالۋعا، ۇرەي تۋدىرۋعا ۇمتىلاتىن كورiنەدi. لەنيننiڭ «سەزگە حاتىنداعى» ءوزiنiڭ قاتالدىعى تۋرالى ەسكەرتۋiنە: «مەن جاۋلارىما عانا قاتالمىن»،- دەپ جاۋاپ بەرۋi وكتەمدiككە، ۇستەمدiككە قۇمارلىق ستاليننiڭ بويىندا بۇرىننان-اق بار ەكەندiگiن اڭعارتادى. وعان بۇل جىلدارى ەشكiم دە ءمان بەرمەدi. ول - كامەنەۆتiڭ ۇسىنىسى بويىنشا باس سەكرەتارلىققا سايلاندى. ورتالىق كوميتەتتiڭ مۇشەلەرi ستالينگە «ورتاشا عانا قابiلەتi بار» كادر رەتiندە قارادى. دەمەك، شىڭىراۋدان كوتەرiلiپ كەلە جاتقان اسا قۋاتتى كۇشتi جەتە باعالاماعان. دورەكi ءارi قاراپايىم، جان-دۇنيەسi تۇڭعيىق، قاتال ادام ءوز تۇستاستارىنىڭ بارلىعىن جولىنان ىسىرىپ تاستاپ، دارا تۇلعا، تiپتi, كوسەم اتاندى. سوتسياليزم قۇرلىسى العا قاراي جىلجىعان سايىن تاپ كۇرەسi بۇرىنعىدان دا شيەلەنiسiپ، ۋشىعا تۇسەدi دەگەن قاتە پiكiر ول تۇستا «ۇلى قاعيدا» ەسەبiندە قابىلداندى. بiر ادامدى ەكiنشi ادامعا ايداپ سالىپ، ارانداتۋعا نەگiز قالادى. زاۋال ناۋقانى ءسات سايىن ورشiگەن دۇلەي (سمەرچ) سياقتى جاپپاي وتاۋعا كوشتi. ونى توقتاتۋ مۇمكiن ەمەس ەدi.

بۇل - ادامزات تاريحىنداعى كەزەكتi ازاپ بەلدەۋi, سوتسياليستiك قوعام تۇسىنداعى ينكۆيزيتسيا سوتى ەدi. فەيەرباحتىڭ:

«تاريحقا كوز سالۋ - جۇرەككە ينە شانشۋمەن بiردەي»,- دەۋi دە سوندىقتان.

وتىز جەتiنشi جىلدىڭ ەڭ قاتەرلi كەزەڭi, قاۋiپتi زاۋال شاعى قىركۇيەك، قازان ايىنا تۋرا كەلدi. اۆگۋسكە دەيiنگi اشكەرەلەۋلەر العاشقى «بارلاۋ»، قاراشادان سوڭعى ناۋقان - «العاشقى سوققىنىڭ» ەكپiنi سياقتى ەدi. قىركۇيەكتiڭ باسىندا بارلىق گازەتتەردە iرi-iرi پارتيا قايراتكەرلەرiنiڭ اراسىنداعى «حالىق جاۋلارىنىڭ» تiزiمi بەرiلiپ، الدى اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلدى. دۇلەي قۇيىن كۇشiنە ەندi. ول ناۋقان جازۋشىلار وداعىندا دا ءوز دارەجەسiندە ءوتتi. ساكەن دە، Iلياس تا وسى تولقىننىڭ قۇربانى بولدى. قانداي كۇيiنiشتi كۇز ەدi دەسەڭiزشi.

اسپاننىڭ بۇلتىنان كوڭiلدiڭ بۇلتى باسىم بولعان كۇيiنiشتi كۇزدi باسىنان كەشكەندەردiڭ بiرi...

مۇحامەدجان قاراتاەۆ: «ەشكiم دە ونداي اپات كەزەڭi تۋادى دەپ ويلاعان جوق. ءبارiمiز دە ەرتەڭiمiزدەن ۇمiتتەنiپ مامىراجاي قالىپتا، توي-تويلاپ، قىزىق كورiپ، قىزمەت حاراكەتiمەن جۇرگەمiز. مەن 1936 جىلى كۇزدە لەنينگرادتىڭ اسپيرانتۋراسىنان قايتىپ ورالىپ، جازۋشىلار وداعىنىڭ جاۋاپتى سەكرەتارلىعىنا بەكiتiلدiم. ەكi جىلداي ساكەنمەن، بەيiمبەتپەن، Iلياسپەن، سابيتپەن، عابيتپەن، مۇحتارمەن ارالاس-قۇرالاس جۇمىس iستەدiم. مۇحتاردىڭ ۇسىنىسىمەن وتىز التىنشى جىلى نويابردە بiر توپ جازۋشى سەمەيگە باردىق. قۇرامىندا تايىر، جاقان، عالي، پاۆەل كۋزنەتسوۆ بار. قۋانىشتى ورالىپ، كورگەن-بiلگەنiمiزدi سەكرەتارياتقا مالiمدەدiك. مۇحاڭ: «قىزمەتiڭدi ابايعا تاعزىم ەتۋدەن باستاعانىڭ دۇرىس!»،- دەپ ريزاشىلىق بiلدiردi. ءسادۋ ماشاقوۆ، توكەن ءابدiراحمانوۆ سياقتى جاس تالانتتاردى تاۋىپ قايتتىق. وتىز جەتiنشi جىلدى پۋشكيننiڭ قايتىس بولعانىنا ءجۇز جىل تولۋىن اتاپ ءوتۋ قامىمەن باستاعامىز. وعان جامبىلدىڭ اقىندىق ونەرiنiڭ 75 جىلدىعىن تويلاۋ قىزىعى ۇلاستى. ءسويتiپ الابۇرتىپ جۇرگەندە، كوكتەمگi نايزاعايمەن قوسا زامان نايزاعايى دا ويناپ قويا بەرگەنi. ادەبيەت ورتاسىندا دا ەشكiمگە تۇسiنiكسiز، الاي-دۇلەي جاعداي تۋدى. ۇرەي، جامانشىلىقتى كوزدەگەن پيعىل ءورشiدi. اقىرى نە بولاتىنىنا ەشكiمنiڭ كوزi جەتپەدi. مۇنداي زوبالاڭنىڭ سەبەپتەرiن دە ەشكiم بiلمەدi. مۇحتاردى دا قورقىنىش بيلەپ، قاباعى جيىرىلىپ ءجۇردi. ول كiسi دە جۇرت قاتارلى پiكiر ايتتى. الايدا تۆورچەستۆولىق iزدەنiستەرگە، ادامنىڭ بويىنداعى جاعىمسىز مiنەزدەرiنە، بيۋروكراتتىق كەسiرلiكتەرiنە توقتالعان. ال «حالىق جاۋى»، «ۇلتشىل» دەگەن سوزدەردەن قاشىپ، اۋزىنا الا بەرمەيتiن. ول كەزدە مىناداي ءادىس بار ەدi: كiم دە كiم ۇستالا قالسا، سونىڭ ەرتەڭiندە گازەتكە قارالاۋ ماقالا باسىلاتىن. سوندايلاردىڭ iشiندە مۇحتاردىڭ دا ءسوزi ءجۇردi, تەك قارالاعان كiسiنiڭ جەكە باسىنداعى مiنەز-قۇلقىنا بولماسا، ساياسي ايىپ تاعۋعا جولامايتىن. مiنە، مىنا كiتاپتى كورشi. 1934 جىلى شىققان. قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ءومiربايانىنىڭ انىقتاماسى. سولاردىڭ قاتارىنان قازiر ەكi-ۇشەۋمiز عانا بۇگiنگi كۇنگە جەتiپپiز. سۇمدىق قوي. بۇلاردىڭ بارلىعىنان بiر جازدا ايىرىلدىق. كiمدi-كiم كiنالاعانداي ەدi. تۇسiنiكتi عوي. سوزگە دە، بۇيرىققا دا، قورقىتۋعا دا كوندiك...»

ءيا، كەشكەن عۇمىردىڭ قىزىعىن ەسكە الۋ - راحات تا، الاساپىرانىن ويعا ورالتۋ قانداي ازاپ. تۇسiنەسiڭ. تۇسiنە تۇرىپ امالسىزدان امالسىز سول كۇندەردiڭ كۋاگەرiنە جۇگiنiپ، قينالا ساۋال قويىپ، قىلپىلداي وتىرىپ جاۋاپ كۇتەسiڭ. ەكi جاققا دا اۋىر. كiم جاستىق شاعىنىڭ جارقىلداپ، جارقىن كوڭiلمەن وتكەنiن قالامايدى. الايدا تورەلiكتi ۋاقىت ايتادى، زامان بيلەيدi. وعان مويىنسۇنباي كور - موينىڭ ۇزiلەدi.

ەگەر دە ۇلكەندi-كiشiلi, بەلگiلi-بەلگiسiز جازۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى تالقىلاۋلارعا قاتىسپادى، پiكiر ايتپادى دەسەك، جالعاندىققا جاتادى. ءبارi دە ايىپتاۋعا قاتىسقان. ماسەلە - سول ءسوزدi قاستاندىقپەن ايتتى ما، جوق، كولەڭكەسiن قورعاپ، ۋاقىت كوشiنە iلەستi مە، الدە، قارسى شىقتى ما - سوندا. ءۇش ءتۇرلi كوزقاراستىڭ ۇشەۋi دە كەزدەسكەن. ارينە، سوڭعى، ءۇشiنشi توپقا جاتاتىندار بiرەن-ساران عانا. مۇحتار ورتاڭعى لەكتەن تابىلعان. سەبەبi: ناۋقانعا قارسى تۇرۋعا قاقىسى جوق-تىن. ونداي ەرلiككە بiر رەت بارىپ، باسىن تiككەن. ەندiگiسi, تەك ءوزiن-ءوزi ولiمگە يتەرمەلەۋ ەكەنiن تۇسiنەتiن. قۇربى-قۇرداستارى دا تىم تەز سيرەپ بارا جاتتى. قىركۇيەكتiڭ ونىنا دەيiن اعا بۋىن وكiلدەردiڭ بارلىعى دا تەمiر توردىڭ iشiنە ءتۇسiپ ۇلگiردi. ونى، 7 قىركۇيەك كۇنگi جازۋشىلاردىڭ جالپى جينالىسىنان اڭعارۋ قيىن ەمەس. نازار سالىڭىز.

«الماتى قالاسىنداعى جازۋشىلار جينالىسى.

وسى جىلى 7 سەنتيابر كۇنi قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ ۇيiندە الماتى قالاسىنداعى جازۋشىلاردىڭ جيىلىسى بولدى. جيىلىستا قالاداعى جازۋشىلاردان 35 ادام قاتىستى. جيىلىستا «كوركەم ادەبيەتتەگi زيانكەستiكتiڭ زاردابىن جويۋ جانە تاربيەلەپ ءوسiرiپ، كوتەرۋ شارالارى تۋرالى» قازاقستان جازۋشىلار سويۋزىنىڭ جاۋاپتى سەكرەتارى قاراتاەۆ بايانداما جاسادى.

حالىق جاۋلارى توعجانوۆ، جانسۇگiروۆتەردىڭ جانە ولاردىڭ ۇيالاس كۇشiكتەرiنiڭ كوركەم ادەبيەتكە iستەگەن زيانكەستiگi جونiندە بايانداماشى اشىپ ايتتى. قازاق جازۋشىلارىنىڭ اراسىندا، اسiرەسە، باستى جازۋشىلاردا بولىپ كەلگەن ساياسي بەيعامدىق، ەسۋاستىق، دەرتتi, ليبەرالدىقتى ايتتى.

بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتiنiڭ فەۆرال - مارت پلەنۋمى بiزگە قىراعى بولۋدى، ساياسي بەيقامدىقتان، ەسۋاستىق دەرتتەن ارىلۋدى تاپسىردى. حالىق جاۋلارىن تاني بiلۋدi, كاپيتاليستiك قورعاۋدى بiر مينۋت ەستەن شىعارماۋدى، بولشەۆيزمگە جەتiلۋدi ۇيرەتتi.

بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتiنiڭ فەۆرال - مارت پلەنۋمىنىڭ وسى نۇسقاۋىن ورىنداۋعا ويداعىداي كiرiسكەن بولساق، حالىق جاۋلارىنىڭ سىرىن الدەقاشان اشىپ، ولاردى بۇدان بۇرىن اشكەرەلەگەن بولار ەدiك، - دەدi بايانداماشى.

بايانداماشى، كوركەم ادەبيەتتە بولعان زيانكەستiكتiڭ زاردابىن تەزiنەن جويىپ، كوتەرۋ شارالارىن ايقىنداپ ايتىپ، جازۋشىلاردى، ستالين جولداستىڭ نۇسقاۋلارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا، قىراعىلىقتى كۇشەيتۋگە، حالىق جاۋلارىنىڭ سiلiمتiكتەرiن كۇنبە كۇن اشكەرەلەپ وتىرۋعا، جاۋلارعا وق بوپ تيەتiن، حالىق ءسۇيiپ وقيتىن قۇندى شىعارمالار بەرۋگە شاقىردى. جارىس سوزگە شىعىپ سويلەگەن جولداستار، جەكە جازۋشىلاردىڭ دارا باسىنداعى كەمشiلiكتەرiن سىنادى، سىن، ءوزارا سىندى كۇشەيتۋ كەرەكتiگiن ايتتى.

جيىلىستا سويلەگەن مالدىباەۆ جولداس: جازۋشىلار ۇيىمىندا ءالi ناقتى iستەن ءسوز باسىم بولىپ كەلدi. ۇيىمنىڭ باسىنداعى مۇقانوۆ جولداس ءوز باسىندا بولعان قاتالاردى ءالi اشىپ ايتقان جوق. ۇيىمنىڭ باسشىلارى الماتى قالاسىنداعى جازۋشىلاردى عانا بiلەدi. ولارعا باسشىلىق ەتۋدi ءالi ويداعىداي قولعا العان جوق. بiز جازۋشىلار ۇيىمىنان، ونىڭ باسشىلارىنان وبلىس، اۋداندارداعى قاۋلاپ ءوسiپ كەلە جاتقان جاستارعا ناقتىلى باسشىلىق ەتۋدi تالاپ ەتۋiمiز كەرەك،- دەدi.

اۋەزوۆ جولداس: حالىق جاۋلارى جۇرگەنوۆ، توعجانوۆ يسكۋسستۆو جۇمىسىنا قىرسىعىن تيگiزiپ، زيانكەستiك iستەدi. قازاقتىڭ سوۆەتتiك يسكۋسستۆوسىن جوققا شىعارماقشى بولدى، وزدەرiن ادەبيەتتiڭ، يسكۋسستۆونىڭ «گەنيلەرi» ەتiپ كورسەتۋگە تىرىستى، سول دۇشپانداردىڭ سiلiمتiكتەرiنەن تەز ارىلۋىمىز كەرەك - دەدi» «قازاق ادەبيەتi»، 10 قىركۇيەك).

ءيا، ونىڭ دا ءتوزiمi جۇقارىپ، تiكەلەي جالا جاپپاعانمەن، كوشكە ءۇن قوسقان تۇسى بولىپتى. ولاي دەمەۋگە لاجى دا قالماعان. سۇراپىل تولقىن قاقپايلاپ ەرiكسiز سوعان ىلەستىرىپ جىبەرگەن. ەكiنشiدەن، العاشقى ەكi ادامنىڭ تاعدىرى الدەقاشان شەشiلiپ قويعان. زادى، مىناداي كوزگە كورiنبەيتiن زاڭدىلىق بايقالادى. بەلگiلi بiر ساياسي اعىم، نە ناۋقان تۋرالى كiم بiرiنشi بوپ ءباسپاسوز ارقىلى پiكiر بiلدiرسە، سول ەڭ الدىمەن «قارا تiزiمگە» iلiنiپ، «تاپ جاۋىنىڭ» قاتارىنا قوسىلعان.

مۇحتار نەگە سويلەدi, سويلەسە دە ءدال وسىلاي نىعىزداپ ايتۋى نەلiكتەن؟ الدە، «دۇشپانداردىڭ سiلiمتiكتەرi» دەگەن تiركەستەر گازەتكە ەسەپ جازعان ادامنىڭ «تۆورچەستۆوسى» ما؟ قازبالاپ جاتپايمىز مۇنى. باسى اشىق ماسەلە - مۇحتار ءوزi ءسوز سۇراسىن، جوق ونى ادەيi سويلەتسiن، ءبارiبiر، قالايدا وسى سارىندا پiكiر بiلدiرۋi قاجەتتiلiك ەدi. ويتكەنi ونىڭ ءاربiر قىلىعى، قيمىلى، ءسوزi قاتاڭ قاداعالانىپ، جiپكە تiزiلiپ جۇرگەن. ءوزi دە سىناۋى كەرەك، وعان دا سىن ايتىلۋى كەرەك. ءدال سول جينالىستا مۇحتاردان كەيiن ءسوز العان ديحان ابiلەۆتiڭ سوزiنەن بۇل جاعداي انىق اڭعارىلادى. سەبەبi: كiناسiز ادام، كۇدiكسiز كiسi بولۋى تيiستi ەمەس-تiن.

ءماجiلiس بىلاي ءوربiدi:

«ابiلەۆ ديحان جولداس: قازاقستان كوركەم ادەبيەتi باسپاسىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى جامانقۇلوۆ جاس جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن باسپاي تاستاپ وتىردى. جاستاردىڭ شىعارمالارىن باسۋدى سوڭعى كەزەككە قويىپ، كەيiنگi پلاندا قالدىردى. بiز مۇحتار جولداستان قۇندى شىعارمالار بەرۋدi تالاپ ەتەمiز. مۇحتار ءوزiنiڭ «ەسكiلiك كولەڭكەسiندە» دەگەن قاتە اڭگiمەلەر جيناعىن باستىرىپ iرi قاتە جاسادى. بۇل قاتاسىن مۇحتار iسiمەن تۇزەۋi كەرەك. حالىق جاۋلارى اۋدارما جۇمىسىندا دا زيانكەستiك iستەگەنi ءمالiم. «ەۆگەني ونەگيننiڭ» اۋدارماسىن قايتا قاراۋ كەرەك»,- دەدi.

وسى پىكىر تۋرالى ديحان ابiلەۆ بىزگە مىناداي ەستەلىك ايتىپ بەردى

«ءدال وسى سياقتى پiكiر ايتىپ، جينالىستاردا سويلەۋ - ول كەزدە پالەندەي وعاش كورiنبەيتiن. ارينە، ساياسي ايىپ تاعىپ، اشكەرەلەۋدiڭ ءجونi باسقا. بiر-بiرiمiزبەن قىرعي قاباق كۇن كەشكەن كۇننiڭ وزiندە وندايعا ءداتiڭ شىدار ما. راس، مەن مۇحتاردى ەكi رەت رەنجiتiپ الدىم. قانشاما قيماستىقپەن، سىيلاستىقپەن قاراساڭدا كۇندەلiكتi تiرشiلiكتە جيi ارالاسقان سوڭ بiردە بولماسا بiردە جاعدايدىڭ ەركiنە باعىناسىڭ. وتىز جەتiنشi جىلعى جوعارىداعى پiكiردەن كەيiن ءۇي-iشiمiزبەن بiرگە دەمالىس ورنىندا جاتتىق. بۇل ءسوزدiڭ مۇحتاردىڭ كوڭiلiنە رەنiش ۇيالاتپاعانىن سودان-اق بiلەرسiزدەر. ءالi ەسiمدە، 1939 جىلى جازۋشىلاردىڭ پلەنۋمى بولدى. مەن وداقتىڭ پرەدسەداتەلi رەتiندە بايانداما جاسادىم. ءسوز اراسىندا، جوعارى جاقتىڭ ارنايى نۇسقاۋىمەن «ەسكiلiك كولەڭكەسiندە» اتتى جيناقتى تاعى دا سىناۋعا تۋرا كەلدi. شىنىن ايتقاندا، بۇل جولى مۇحتار مەنi جاقتىرماي قالدى. ال، ايتپاسقا امالىڭ قايسى. ارادا جىلدار ءوتتi. قايتادان ارالاسىپ-قۇرالاسىپ كەتتiك. 1949-1950 جىلدارى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ جۇمىسى تالقىلانىپ، مەن كەزەكتi بايانداما جاسادىم. سىنادىم. ءسوز اراسىندا «تولىققاندى، تىڭ شىعارمالاردى باسۋدىڭ ورنىنا كەيدە «قىستىرمالار» كiرiپ كەتەدi» - دەدiم. جۋرنالدا «اباي» رومانىنىڭ ەكiنشi باسىلىمىنا قوسىمشا رەتiندە كiرگەن پەرەسەلەندەر تۋرالى تاراۋ باسىلعان. سونى مەگزەپ ەم. ەل-جۇرت «ول قانداي قىستىرما ؟» - دەپ ەرiكسiز ايتقىزدى. مۇحتار قولىن بiر-اق سەرمەدi. ارادا تاعى دا جىلدار ءوتتi. موسكۆادا بەس-التى اي پانالاعان مۇحتار ەلگە قايتۋعا قامداندى. سونداي قۋانىشتى. اڭگiمە اراسىندا «التاي جۇرەگi» رومانىمنىڭ جايىن سۇرادى. ءالi ماشينكاعا باستىرماعانمىن. «تۇندە وقىپ شىعامىن. اكەل»،- دەدi. ەرتەڭiندە ءماز بولىپ قارسى الىپ: «موسكۆا باسپالارىنا پiكiردi ءوزiم جازىپ بەرەيiن. كوركەم دۇنيە. ال، ەندi قايتادان دوستاسامىز عوي»، -دەگەنi كۇلiپ. مەن الدەقاشان ۇمىتىپ كەتتi عوي دەپ جۇرگەم. ۇمىتپاپتى. مۇحتاردىڭ ول ماقالاسى جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعىندا بار. مiنە، ءومiر شىندىعى سولاي».

كالاشنيكوۆ جولداس: «جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ جانىنداعى ورىس سەكتسياسىن كەزدەيسوق ادامدار باسقارىپ كەلدi. جاس جازۋشىلاردىڭ ەڭبەگiن ەشكiم باعالامادى. ۇلتشىل-فاشيست حالىق جاۋلارى - ورىس جاستارىن تiزگiندەپ، قازاق جاستارى مەن ورىس جاستارىنىڭ اراسىندا ارازدىق ءورتiن سالماقشى دا بولدى. ەندiگi جەردە ورىس سەكتسياسىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرىپ، ءوسiپ كەلە جاتقان جاستاردىڭ شىعارمالارىن باسۋدى تەزدەتۋ كەرەك،- دەدi.

قالماقان جولداس: حالىق جاۋى توعجانوۆ كوپتەن-اق ءمالiم ەدi, بiراق وعان مەزگiلiندە سوققى بەرە المادىق. توعجانوۆ قاتارداعى قازاق جازۋشىلارىن تiزگiندەپ وتىردى، «سىناعانسىپ» سوققى بەردi. كوركەم ادەبيەت باسپاسىنىڭ بۇرىنعى باستىعى جامانقۇلوۆ جانسۇگiروۆتىڭ تۇككە تۇرمايتىن «جولداستار» دەگەن رومانىن باسىپ شىعاردى،- دەدi.

شىعىپ سويلەگەن تايىر، ساين، حامزا، شاشكين تاعى باسقا جولداستار دا سىن جانە ءوزارا سىن نەگiزiمەن سويلەپ، جازۋشىلار ۇيىمىن قاتال سىنادى. وزدەرiنiڭ ناقتى ۇسىنىستارىن ايتتى».

ول قانداي ۇسىنىستار؟ ەندi ولاردىڭ مازمۇنىن بiلۋ ءۇشiن استە مۇمكiندiك تۋا قويماس.

سىرتتاي كوزگە شالىنا قويماعانىمەن، جينالىستىڭ بارىسىنان-اق وعان قاتىسۋشىلاردىڭ بويىن بيلەگەن شاراسىزدىق، سۋعا كەتكەن تال قارمايدىنىڭ كەرiن قۇشقان دەگبiرسiزدiك اڭعارىلادى. سويلەگەن ادامداردىڭ اراسىندا مۇحتار اۋەزوۆتەن باسقا «كوسەم جازۋشىلاردىڭ» بiردە بiرەۋi جوق. تەك توعجانوۆ عابباستىڭ ەسiمi «حالىق جاۋىنىڭ» قاتارىنا قوسىلۋى عانا iستiڭ ءمانiن اشادى. بەيiمبەتتiڭ، Iلياستىڭ اتىن مۇحتار نەگە اتامايدى؟ دەمەك، اۋزى بارماعان، ءداتi جەتپەگەن. ناعىز جاۋ ەكەنiنە سەنبەگەن. مۇنى iشتەي قارسىلىق، كەلiسپەۋشiلiك دەپ ءتۇسiنۋ كەرەك. جارايدى، ەندەشە ماجiلiسكە ساكەن، ءسابيت، عابيت نەگە قاتىسپاعان؟ سەبەبi, ۇشەۋi دە كۇدiكتi كۇي كەشiپ، جانتالاسا جابىعىپ جۇرگەن قاتەرلi كۇندەر بولاتىن. اسiرەسە، ساكەننiڭ باسىنا بۇلت ءتونiپ-اق تۇرعان. ءار قيلى دەرەكتiڭ قيۋىن ءوزارا قيىستىرعاندا سەيفۋلليننiڭ ۇستالعان كۇنi 6 قىركۇيەكتiڭ ءتۇنi مەن 26 قىركۇيەكتiڭ اراسىنا تۋرا كەلەدi. ال تۋرا 26 قىركۇيەكتە ۇستالدى دەگەندi ءا.ابiشەۆ، س.قيراباەۆ سەنiمدi دەرەك رەتiندە كورسەتەدi. ناقتى مەزگiلiن انىقتاپ، كوشiرمەسiن كوزگە كورسەتەتiن ازامات تا تۋار. تەك Iلياس سول كۇندەرi تۇرمەدە جاتىپ، ەكi شۋماق ولەڭ شىعارىپ، رەتiن تاۋىپ سىرتقا جiبەرتكiزiپتi. اشىنۋ، ىزا، قورلىق، جەككورۋ سەزiمi وت شاشىپ تۇر. ءار ءسوزi توتيايىن سياقتى ويىپ تۇسەدi.

ۋسويقى، شويقى، مايقى، اقساق،

اڭگۇدiك، شىجىڭ، سiدiك بەتقاپ.

سارىسۋ مي، سارىنعا ۇشقان سوقىر قارعا،

شەلەگi قارامايدىڭ قويعان بوق ساپ.

سەن يتكە ءسوزiم شىعىن، جالتاقتاعان،

يتسiڭ كورiنگەن كەپ ايتاقتاعان.

ۇرە بەر، كورiنگەنگە، ءتىفۋ، ارسىز،

قانشىقتاي قۇيرىعى قاتىپ، ساتپاقتالعان.

قاپاستان دا ساڭىلاۋ تاۋىپ، ءۇزiلiپ جەتكەن وسىناۋ جولداردان Iلياستiڭ جان داۋىسى ەستiلەدi. تەڭەۋدi دە توكپەلەتiپ، قارعىسىن دا اياماعان. ءار ءسوزدiڭ كوبەسiن سوگiپ، سول ارقىلى ارانداتۋشىنىڭ پورترەتiن جاساماي-اق قويايىق. اسىل ازاماتتىڭ اسiرەلەي جاققان قارا بوياۋىنا دا، تەڭەۋiنە دە، ءسوز ساپتاسىنا دا كەشiرiممەن قارايىق. جانى قىلبۇراۋعا ءتۇسiپ، قينالعان شاعىندا جازىقسىز كۇيدiرگەن جانتىقتارعا ودان ارتىق بالاما تاپپاعان دا شىعار.

بۇل شۋماقتى جينالىسقا قاتىسقاندار، ارينە، بiلگەن جوق. بiلۋگە تيiستi ەمەس. ولاردىڭ كوڭiلiن سىزداتقان كۇبiرتكi - كەشە تۇندە، نە بۇگiن تاڭەرتەڭ ۇستالىپ كەتكەن، نە ەرتەڭ، نە بۇرسۇگiنi قولدى بولۋعا تيiستi ساكەن تاعدىرى ەدi. الدەبiر جايدى بۇگەجەكتەپ ايتا الماۋلارىنان سونداي شاراسىزدىق، ءۇنسiز كۇيiنگەندiك اڭعارىلادى. ال، قازان ايىنىڭ باسىندا، بارلىعى دا «ورىن ورنىنا قويىلىپ» ءجونiن تاپتى. ەڭ سوڭعى «قىزىل سۇڭقار»، رەۆوليۋتسيانىڭ ەركەبۇلانى، قازاق اقىندارىنىڭ اققۋى - ساكەن، ساكەن سەيفۋللين دە زامان تورىنا ءتۇستi.

مۇحامەدجان قاراتاەۆ: «بۇرىنعى سۇمدىق سۇمدىق پا، ناعىز سۇمدىق ەندi باستالدى. كiمگە سەنەرiڭدi بiلمەيسiڭ. ساكەن ۇستالىسىمەن ورتالىق كوميتەتتەن ارنايى بۇيرىق كەلدi. كiم ەكەنiن ۇمىتىپ قالدىم. تەلەفون ارقىلى جارلىعىن جاريالادى. ءبولiم مەڭگەرۋشiسi جانايدار سادۋاقاسوۆتىڭ ءوزi دە «عايىپقا اينالعانداردىڭ» قاتارىنا قوسىلعان. جانە جيi-جيi اۋىسىپ، قايشىلاسىپ جاتقان كەز. بiزدە دە ەس جوق. قايسى بiرiن ويدا ۇستاعاندايسىڭ. سول ادام ماعان باسپاسوزدەردە ساكەن تۋرالى «ءۇن قوسۋدى» ۇيىمداستىرۋدى تاپسىردى. امالىڭ قايسى، كونەسiڭ. ودان ءسابيت تە، عابيت تە شەت قالمادى. مەن دە، جازدىم... كوردiڭ بە، بiزدi سونداي سۇمدىققا يتەرمەلەدi. ساكەنمەن بايلانىستى دەپ ءسابيتتi ورنىنان الىپ، پارتيادان شىعاردى. بوس ورىنعا مەنi قويدى. Iلە، اراعا از جىل سالىپ مەن دە كەتتiم. عابيت ەكەۋمiز پارتيادان 1938 جىلى 5 اۆگۋستا بiر كۇندە شىعارىلدىق. التى كۇننەن سوڭ مەن ۇزاق ءارi ەرiكسiزدەن بولعان «ساپارعا» اتتاندىم. عابيت امان قالدى. قايران اسىل جىلدارىم تەككە ءراسۋا، قور بوپ كەتتi-اۋ».

راسىندا دا جان اۋىرتاتىن سوزدەر. ەسكە الۋدىڭ ءوزi قورقىنىشتى. قايتەمiز، زامان اعىمىنىڭ سارىنى. اعىسقا قارسى جۇزسەڭ ءوزiڭدi قوسا الىپ كەتەدi. سول تاسقىننان مۇحامەدجان قاراتاەۆ تا قۇتىلمادى. جيىرما جىلعى سەرگەلدەڭنەن سوڭ عانا قايتىپ ورالدى.

«قازان تۋماي قار جاۋماس» دەيدi دالا دانالىعى. قازان تۋدى. قار، تابيعاتتىڭ اقشا قارى جاۋدى ما، جاۋمادى ما، قايدام. ال ءار ادامنىڭ ءومiرiن اياز قارىپ، ءۇمiتi ۇسiككە ۇشىرادى. ناقتى دالەلi, انىق ايعاعى جوق ايىپتاۋلار قارشا بورادى. كiم ايتىپ جاتىر، ونى سۇراۋعا مۇرشا دا جوق. داۋ-داماي، ارانداتۋلار ادامدى قىستان بەتەر قىسپاققا الدى.

كiلەڭ كiجiنۋدەن، قوقان-لوقىدان، بوپسالاۋدان تۇراتىن سونداي ماقالانىڭ بiرi «جازۋشىلار ۇيىمىنداعى ۇلتشىل-فاشيست جاۋلاردىڭ زياندى زاردابىن بiر جولا قۇرتايىق» دەگەن «قازاق ادەبيەتiنiڭ» 8-قازان كۇنگi سانىندا جاريالاندى. ارينە، جازعان ادام اتى-ءجونiن كورسەتپەگەن. بۇل ماقالادان پروكۋرور ۆىشينسكيدiڭ تەرميندەرiنiڭ بiراز قازاقشا «ءساتتi بالامالارىن» دا تابۋعا جانە ەندiگi كەزەك كiمدiكi ەكەندiگiن دە بiلۋگە بولادى. وندا Iلياس تا، ساكەن دە ناعىز «ۇلتشىل-فاشيست» رەتiندە اتالادى. ال، بەيiمبەت قايدا؟ ونىڭ سەبەبi كەلەسi ماقالادا اشىلادى. ال ازiرشە مىناعان كوز قىرىن سالايىق: قوس ءدۇلدۇل نە ءۇشiن ۇستالدى دەيسiز بە؟ مiنەكيiڭiز:

«وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ نۇرلى ساۋلەسiمەن جاڭارىپ، قايتا تۇلەگەن قازاق دالاسىنىڭ وركەندەپ وسكەن قازاق سوۆەت ادەبيەتiندەگi جانە قازاقستان جازۋشىلار ۇيىمىنداعى ۇلتشىل-فاشيست حالىق جاۋلارى توعجانوۆ، جانسۇگiروۆ، سەيفۋلليندەر بەت پەردەسi سىرىلىپ، اشكەرەلەنگەنگە شەيiن پارتياعا قارسى وزدەرiنiڭ قارا نيەتتەرi مەن جاۋلىق، ۇلتشىلدىق-فاشيستiك iستەرiن iستەۋگە تىرىسىپ كەلگەن، بۇل جاۋلاردىڭ ادەبيەتتە iستەگەن زيانكەستiك زاردابى از بولعان جوق. قۇلىمبەتوۆ، جۇرگەنوۆ، سادۋاقاسوۆ سياقتى جاۋلار شارۋاشىلىق، ساياسي ءومiرiمiزدi قانداي زيانكەستiك زاردابىن iستەۋگە تىرىسسا، توعجانوۆ، سەيفۋللين، جانسۇگiروۆ، جامانقۇلوۆ سياقتى فاشيست كۇشiكتەرi دە قازاق سوۆەت ادەبيەتiنە وزدەرiنiڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق زيانكەستiگiن تيگiزۋگە تىرىستى. ولار ءوسiپ، ءوربiپ كەلە جاتقان سوۆەت ادەبيەتiنە بوگەت جاساماقشى بولىپ، جاس جازۋشىلاردى وسiرمەي، قاقپايلاپ وتىرۋعا تىرىستى. سىن، ءوزارا سىن ماسەلەسiن بۇرمالاپ، ءوزارا سىن كۇشەيiپ وركەندەۋiنە بوگەت جاساپ، سونىمەن قاتار وزدەرiنiڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق بۇزاقى قىلىقتارىن، جاۋلىق قارا نيەت بەتتەرiن اشتىرماۋعا تىرىسىپ، وزدەرiن قازاق سوۆەت ادەبيەتiنiڭ «كلاسسيگi» ەتiپ كورسەتۋگە تىرىستى. بۇلاردىڭ ۇلتشىلدىق-فاشيستiك بەت پەردەسiن كەزiندە ايقىنداپ اشۋ جونiندە نە جازۋشىلار ۇيىمى، نە جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ جانىنداعى باستاۋىش پارتيا ۇيىمى ەش نارسە iستەي المادى، ول جاۋلارمەن دۇرىستاپ بولشەۆيكشە كۇرەسە المادى. ول جاۋلارعا كۇرەسۋ بىلاي تۇرسىن، جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ باسىندا وتىرعان مۇقانوۆتىڭ ءوزi جاۋلارمەن كۇرەسۋدiڭ ورنىنا، سول جاۋلاردىڭ قۇشاعىندا بولىپ، سولارمەن اۋىز جالاسىپ، سولاردىڭ ايتقانىن iستەپ، ول ۇلتشىل-فاشيستەردiڭ قولشوقپارى بولىپ، بiلە تۇرا سولاردىڭ زيانكەستiك، جاۋلىق امالدارىن ۇدەتۋگە سەبەپ بولىپ، پارتياعا، ۇكiمەتكە قارسى iس iستەۋگە تىرىسقان جاۋلاردىڭ زيانكەستiگiنە تولىعىنان قوسىلىپ، ولارمەن تاباقتاس، قاناتتاس بولىپ كەلگەن. مۇقانوۆ ون جەتi جىل بويى پارتيادا بولىپ كەلسە دە، ونىڭ ەشقاشان دا پارتيالىق بەتi بولعان ەمەس، ول 23-جىلدان بەرi وسى كۇنگi حالىق جاۋى بولىپ اشكەرەلەنiپ وتىرعان ۇلتشىل-فاشيست ساكەن سەيفۋلليننiڭ پارتياعا قارسى ۇلتشىل كونتررەۆوليۋتسيالىق جiگiندە بولىپ كەلگەن. ۇلتشىل-فاشيست سەيفۋللين نە iستە دەسە، سونى مۇقانوۆ قالدىرماي iستەپ وتىرعان، سەيفۋلليندi كوتەرمەلەپ، ونى ماقتاپ، سونىڭ ۇلتشىلدىق يدەياسىن پروپاگاندا ەتiپ كەلگەن. مۇقانوۆتىڭ جازعان شىعارمالارى باستان اياعىنا دەيiن ۇلتشىلدىق، پارتياعا قارسى پروپاگاندا بولىپ وتىرعان، ونىڭ «سۇلۋشاشى» ەسكi فەودالنىي تۇرمىستى ماقتاپ كورسەتكەن شىعارما، «اداسقاندار» دەيتiن رومانى بايدىڭ جىرىن جىرلايدى، ونىڭ «مىرزابەگi»، «تەمiرتاسى» كونتررەۆوليۋتسيوننىي يدەيادا جازىلعان زياندى شىعارمالار. سونىمەن قاتار، مۇقانوۆ «حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتi» دەگەن كiتابىندا قارعالعان حالىق جاۋلارى دۋلاتوۆتاردى دارiپتەپ، ولاردى ماقتاپ، ولارعا تريبۋنا بەرiپ، جۇرتشىلىقتىڭ كوزiن بوياۋعا تىرىسقان بارىپ تۇرعان زياندى كونتررەۆوليۋتسيالىق شىعارما، جاۋدى پروپاگاندا جاساعان شىعارما، مۇقانوۆ ءوزiنiڭ ومiرiندە حالىق جاۋلارىمەن ەش ۋاقىتتا قاتىناسىن ۇزگەن ەمەس. ول اشكەرەلەنگەن حالىق جاۋلارى اسىلبەكوۆپەن، سەيفۋللينمەن، رىسقۇلوۆ، نۇرماقوۆتارمەن تاباقتاس بولىپ كەلگەن. ءوزi جازۋشىلار ۇيىمىنا باستىق بولىپ تۇرعان كەزدە ۇلتشىل جۇماباەۆتى جۇمىسقا الۋعا تىرىسقان. سونى سۇيەمەلدەگەن، وعان جانى اشىعان، سوعان قىزمەت ەتكەن، كومەك بەرگەن. پارتيا ۇيىمىنىڭ پارتورگi ابدiقادىروۆ قالماقاندى الساق، و دا سەيفۋللين، توعجانوۆ، جانسۇگiروۆ، جامانقۇلوۆ سياقتى ۇلتشىل-فاشيستەردiڭ زيانكەستiك باتپاعىنا بەلشەسiنەن باتىپ، سولاردىڭ جەتەگiندە ءجۇرiپ، ولارمەن اۋىز جالاسىپ، ولار نە iستە دەسە سونى تاپجىلتپاي iستەپ كەلگەن».

مiنە، ۇكiم وسى. تەرگەۋ iسiنiڭ قورىتىندىسىنداعى ايىپتاۋدان بiر ءسوزi ارتىق، بiر ءسوزi كەم بولار. وسى دا وسال «قىلمىس» ەمەس. كiمنiڭ دە بولسا باسىن مۇجۋگە جەتiپ جاتىر. ال جازىقسىز جانداردىڭ جاپا شەككەنiن، جالانى مويىنداماي قاسارىسىپ تۇرىپ العانداعى كورگەن قورلىعىنا قالاي توزەرسiڭ. وسىناۋ جولداردى وقىپ بەرگەنiمدە، وزگە-وزگە، دiلi قاتتى، سىرلاسىنا دا سىر الدىرمايتىن قاسقايىپ-اق جۇرەتiن سافۋان شايمەردەنوۆتىڭ جانارىنان جاس پارلاپ، سويلەي الماي قىستىعىرىلىپ، وكسiپ جiبەرگەنiن كورگەنiمدە، سول جىلداردىڭ ادام جۇرەگiنە سالعان جاراسىنىڭ ءالi دە سىزداتىپ جۇرگەنiنە، وكسiكتەرiنiڭ ءالi دە باسىلماعانىنا iشiم ەزiلە، وزەگiم ورتەنە وتىرىپ يلاندىم. «بiتپەيتiن داۋدى جاڭعىرتىپ قايتەم»،- دەگەن ويىمنان باس تارتىپ، بiلگەن-ەستiگەنiمدi, وقىعانىمدى جاسىرىپ قالماۋعا سەرت بەردiم. سول سەرت، جاس بالاشا ەڭiرەگەن اعانىڭ بەينەسi ەكiنشi بiر ۋادەنi بۇزۋعا ءماجبۇر ەتتi. سiز دە كەشiرiڭiز، وتاعاسى. مەيلi ەسiمiڭiزدi اتامايىن. بiراق ەندi بۇگە المايمىن. اتى-ءجونiن سۇراپ سiزدەر دە قيناماڭىزدار. ماسەلە، شىندىقتا عوي.

وتاعاسىنىڭ ءوزi: «مۇنى تاسپاڭا (ماگنيتوفون) جازبا. ەسiڭدە ءجۇرسiن. كiم بiلەدi, كولەڭكەمiز قىسقارىپ كەلەدi... تەرگەۋ كامەراسىندا جاتقانىمدا قاسىما بiرەۋدi اكەپ قوستى. وسكەمەننiڭ ومارتاشى ورىسى ەكەن. ول دا ۇزاق جاتىپتى. ءجون سۇراستىق. سوندا ساكەندi ەسiنە الدى... مەنەن بۇرىن سول كiسiمەن بiر كامەرادا بولىپتى. ول: «مەن ءوزiم ورناتقان وكiمەتتiڭ جاۋى ەمەسپiن»،- دەپ ۇزاق قاسارىسىپتى. بار قورلىققا شىداپتى. بiر كۇنi تەرگەۋگە كەتكەن ساكەن كiرiپ كەپ: «مەن بiتتiم، توزبەدiم قورلىققا!»،- دەپ ايعايلاپ سويلەپ، توسەككە ەتپەتiنەن جاتا كەتiپ، سولقىلداپ جىلاپتى. تالاي قىسپاققا سالعاندا قايىسپاعان ساكەننiڭ مورت سىنۋىنا سەنبەگەن ومارتاشى سەبەبiن سۇرايدى. سوندا ساكەن: «بارiنە شىدار ەم عوي. جاس ۇرپاقتى بiزگە قارسى قويعانىنا قالاي شىدارمىن. ورىندىققا وتىرعىزىپ قويدى دا، قازاقتىڭ ەكi جاس بالاسىن الىپ كەلiپ، ەكەۋiنە ەكi قۇلاعىمدى سوزدىرىپ: «وي، اكەڭنiڭ اۋزىن... سەيفۋللين، وي شەشەڭدi... سەيفۋللين! سەن حالىق جاۋىسىڭ!»،- دەگiزگەن دە شىدامادىم. قورلىق قوي. ولاردىڭ كوزiنە جەكسۇرىن بوپ كورiنگەنشە ولگەنiم جاقسى. قاعازىنا قول قويدىم،- دەپتi».

بار شىندىق، مۇمكiن كوپ شىندىقتىڭ بiرەۋi وسى.سول ساكەننiڭ سەرiگi ءسابيت جونiندە:

«قازاقستان جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ جانىنداعى باستاۋىش پارتيا ۇيىمى ءوزiنiڭ جۋىق ارادا بولعان جينالىسىندا حالىق جاۋلارىنىڭ جازۋشىلار ۇيىمىندا بولعان زيانكەستiك زاردابىن قۇرتۋ تۋرالى جانە مۇقانوۆ تۋرالى ماسەلە قارالدى. جيىلىستا سويلەۋشiلەردiڭ ءبارi دە مۇقانوۆقا ساياسي جاعىنان سەنبەيتiنiن بiلدiردi. ونىڭ بارلىق زياندى قىلىقتارىن بەتiنە باستى. جيىلىس بك(ب)پ قاتارىنان شىعاردى، جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ باستىعىنان الۋدى تيiستi ورىننىڭ الدىنا قويدى. جيىلىستا جۇسiپبەكوۆ حامزا، ابدiقادىروۆ قالماقان، بەكەنوۆ ەلجاستىڭ كوپ قاتالارىن سويلەۋشiلەر كورسەتە ايتتى. پارتيا جينالىسى ولار تۋرالى دا ماسەلە قاراۋعا كەرەك دەپ تاۋىپ، كوميسسياعا تاپسىردى»,- دەگەن قاۋلىنىڭ الىنۋى ونشا تاڭ قالدىرمادى.

دەمەك، تيiستi جەردە ءسابيت ساكەندi قورعاپ سويلەدi دەگەن تۇجىرىم جاساتادى. «كەدەي تاپتىڭ جارشىسى» ءسابيتتiڭ ءوزi سەرگەلدەڭگە تۇسكەندە عابيتتiڭ امان قالۋى مۇمكiن بە؟ ونىڭ ۇستiنە سوناۋ كوكتەمنەن بەرi بەيiمبەتتi قورعاپ، قاسارىسىپ كەلگەننiڭ بiرi دە سول ەدi.

دۇنيە - كەزەك دەيدi. سول كەزەكتi, زادى، جاماناتتىڭ ءوزi دە مويىندايتىن بولۋى كەرەك.

باق پەن سوردىڭ اراسى - بiر-اق ەلi, ەرلiك پەن ەزدiكتiڭ اراسى - بiر قادام. قادىم زاماننان دالا بەسiگiندە تەربەلگەن وسىناۋ قاناتتى ۇعىمنىڭ ماعىناسىن قالاي تۇسiنۋگە بولادى؟ سەرiلiك پەن سورلىلىقتىڭ اراسى نەگە جاقىن؟ باقىت دەگەنiڭ سونشاما اينىمالى ما؟ الدە، ار مەن ارامدىقتىڭ ارا جiگiندەگi كورiنبەيتiن ءتۇسسiز پەردە مە؟ مۇمكiن، تاعدىر تاسىرلىعى مەن تالكەگi مە؟ ال ەرلiك پەن ەزدiكتiڭ اراسىنداعى ولشەم نەگە الىس؟ زادى، كەز-كەلگەن ادامنىڭ ولiمگە باسىن تiگە بەرمەيتiندiگiنەن بە؟ قالاي تولعاساق تا، عابيت ماحمۇتۇلى مۇسiرەپوۆكە ەر اتاعى تەگiن بەرiلمەگەن. ول ەكi رەت ەرگە لايىقتى قاتەرلi دە قاسيەتتi مiنەز كورسەتتi. بiرiنشiسi - ەل باسىنا اشارشىلىق اپاتى تونگەندە ستالينگە شىندىقتى اشىنا بايانداعان حاتقا بەس ادامنىڭ بiرi بوپ قول قويۋى. ەكiنشiسi - «بەيiمبەت جاۋ بولسا، مەن دە جاۋمىن!»،- دەپ مالiمدەمە جاساۋى. ەكiنiڭ بiرi تۇگiل، ەگiزدiڭ سىڭارى - بiر-بiرiن تۇرتكiلەگەن شاقتا، اقىلعا سىيمايتىن تاۋەكەلدiلiك. كوزسiز ەرلiك. سەبەبi وعان سەنەتiن جانە قولدايتىن كiم بار؟ اراشالاي الماسىن بiلە تۇرىپ، قالاي ايتتى؟ Iلياستى، ساكەندi قورعاپ قالماعان شىندىق بي-اعاڭا توسقاۋىل قويار ما؟ ءۇش اي بويى قاسارىسا قورعاۋىنىڭ ءمانiسi نە؟ ءمانiسi - ار مەن پارىز دا ەدi. عابيت بەيiمبەتتi «قاناتىنىڭ استىنا الۋى ارقىلى»، وعان قارسى بولۋى ارقىلى ادiلەتسiزدiككە، اينالاسىنداعى ارانداتۋشىلارعا، ايقايعا iلەسۋشiلەرگە سەس كورسەتiپ، دۇنيەدە ادامگەرشiلiك، ادالدىق، اقيقات، اقىل دەگەنiڭ بار ەكەنiن، ەرتەڭ سول ار سوتىنىڭ الدىنا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەتiندiگiن ەسكەرتiپ، سالقىنقاندى سابىرلىققا شاقىردى. وزگە ۇلتتاردىڭ اراسىندا دا وسىنداي ەر-ازاماتتار بولعان شىعار. بولدى. انا سۇتiمەن ار يiسi سiڭگەن ۇل مەن قىزدارعا ادامزات قاشان دا قارىزدار. سولاردىڭ اتى وشپەسiن.

ونداي ارى ءۇشiن جانىن ساداعا ەتكەندەر بۇرىن دا بولعان، قازiر دە بار جانە ۇلى ۇلتتاردا دا، از حالىقتا دا كەزدەسەدi. مىڭ رەت ايعاق كەلتiرسەك تە دالەل تابىلادى. راسكولنيكوۆتىڭ ستالينگە حاتى سونىڭ بiر ۇلگiسi عانا. عابيت ماحمۇتۇلىنىڭ جازۋشىلىق تاعدىرىنا قاتتى اسەرiن تيگiزگەن ۆيكتور گيۋگو تەك كۆازيمودا ارقىلى عانا ىقىلاسىن اۋدارعان جوق، «بوستاندىقتىڭ عاشىعى» رەتiندە جەڭiمپاز اقىندى پiر تۇتتى. ەكiنiڭ بiرiن تاڭدايتىن قىسىلتاياڭ شاقتا پارلامەنت قۇرىلتايىنىڭ توراعاسى ديۋپەن:

«زاڭنان تىس زاڭنىڭ شەشiمiنە قارسى شىققان ادام قىلمىسكەردiڭ سىبايلاسى بولىپ ەسەپتەلەدi»,- دەپ شۇيلiككەن ساتتە:

«مەن، توراعاسى ديۋپەن مىرزاعا مىنانى ەسكەرتكiم كەلەدi: مىڭ سەگiز ءجۇز ون بەسiنشi جىلى سوتتالعان مارشال نەيانى زاڭ ورىندارى قىلمىسكەر دەپ تاپتى. ال، ول مەنiڭ كوز الدىما باتىر بوپ ەلەستەيدi, مەن ءۇشiن ناعىز باتىر سول، بiراق مەن ونىڭ سىبايلاسى ەمەسپiن عوي»,- دەپتi ۆيكتور گيۋگو.

عابيت تە ءدال سونداي ارەكەتكە باردى. بەيiمبەت - ول ءۇشiن ناعىز ازامات ەدi. ال ونى قورعاعانى ءۇشiن قالاي «تاپ جاۋى» بولۋعا تيiستi. گيۋگو جوعارىداعى سوزiنەن سوڭ فرانتسيانىڭ ار-وجدانىنىڭ پايعامبارىنا اينالدى. ال عابيت شە؟

ول - الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ الدىندا «ماسقارالانىپ»، قىلمىستى اتاندى. «قازاق ادەبيەتiنiڭ» 15 قازان كۇنگi «جازۋشىلاردىڭ قالالىق جينالىسى» تۋرالى حابارىنا زەيiن قويساق، كەلەسi «حالىق جاۋىنىڭ» كiم بولاتىندىعى دا كوزگە شالىنىپ قالادى.

«وسى جىلى 11-12 قازان كۇندەرiندە الماتى قالاسىنداعى جازۋشىلاردىڭ جينالىسى بولدى. جينالىستا: حالىق جاۋلارىنىڭ ادەبيەتتەگi زيانكەستiك زاردابىن ءتۇپ تامىرىمەن قۇرتۋ تۋرالى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتiنiڭ اگيتاتسيا، پروپاگاندا ءبولiمiنiڭ باستىعى قابىلوۆ جولداس بايانداما جاسادى.

جينالىستا مۇسiرەپوۆ عابيت تۋرالى كوپ ءسوز بولدى، شىعىپ سويلەگەن جولداستار مۇسiرەپوۆتىڭ شىعارمالارىنداعى ۇلتشىلدىق كونتسەپتسيالارى تۋرالى، حالىق جاۋى مايليندi قورعاپ كەلگەندiگi جيىندا دۇرىس سىنالدى. بiراق مۇسiرەپوۆ ءوزiنiڭ سوزiندە قاتالارىن تولىق، دۇرىس موينىنا الۋدىڭ ورنىنا، «سوتسياليستiك قازاقستان»، «كاز. پراۆدا» گازەتتەرiنiڭ ول تۋرالى ايتقاندارىن جانە جۇرتشىلىققا كوپتەن بەرi ءمالiم فاكتiلەردi تiزiپ، سولاردىڭ ايتقان سىنىنا قوسىلعان بولىپ مايموڭكەلەپ وتە شىقتى. «بۇل قاتالار ساياسي بەيعامدىعىمنان بولدى» دەپ مونتەڭدەدi. مۇسiرەپوۆتەن جيىلىس، ءوزiنiڭ قاتالارىنا بولشەۆيكشە مويىنداۋدى، حالىق جاۋى مايليندi قورعاپ كەلگەندiگiن، ءوزiنiڭ شىعارمالارىنداعى ۇلتشىلدىق يدەيالارىنىڭ سەبەبiن تولىق ايتۋدى كۇتiپ ەدi. بۇعان قاراماستان مۇسiرەپوۆ، ءوزiنiڭ قاتالارىن تولىق اشىپ ايتپادى. وعان بولشەۆيكتiك ەرلiگi جەتپەدi.

جيىلىستا شىعىپ سويلەگەن جولداستاردىڭ سوزدەرi ونشا قاناعاتتانارلىق بولعان جوق. پراكتيكالىق iس جونiندە، جازۋشىلار ۇيىمىن ساياسي جاعىنان ابدەن ساۋىقتىرۋ جايىندا، جاستاردى iركiلمەي باتىل جوعارىلاتۋ جاعىندا نە iستەۋ كەرەكتiگi جونiندە كونكرەتتi ۇسىنىستار شامالى بولدى. سويلەۋشiلەردiڭ كوبi بۇرىن ايتىلىپ جۇرگەن فاكتiلەردi, كوپتەن ءسوز بوپ جۇرگەن اڭگiمەلەردi ايتتى.

مىسالى ىسمايىلوۆ ەسماعامبەت جولداستى الايىق، ول باسقالاردى سىناپ، ۇزاق سويلەسە دە ءوزiنiڭ قاتالارىن، ءوزiنiڭ بiر كەزدە حالىق جاۋى سەيفۋلليننiڭ ىقپالىندا بولعاندىعىن، سىن ماسەلەسiندەگi ستاتيالارىنداعى جانە شىعارمالارىنداعى ۇلتشىلدىق قاتالارى جايىندا ۇندەمەي كەتتi. ول تەك ءوزiنiڭ «زاسلۋگالارىن» ايتىپ كورسەتپەكشi بولدى.

ساين جولداس بۇرىنعى بولعان جينالىستاردا تالاي رەت سويلەگەن ءسوزiن قايتالاپ ايتۋمەن بولدى، جاستار سەكتسياسىنىڭ جۇمىسى نەگە جولعا قويىلمايدى، سوڭعى كەزدە iستەلگەن پراكتيكالىق جۇمىستار قايدا؟ مiنە، بۇل جونiندە ساين بiر اۋىز ءسوز ايتقان جوق.

ەسكەندىروۆ ءىزىم جولداستىڭ ءسوزى دە ونشا قاناعاتتاندىرارلىق بولمادى. ول ءوزىنىڭ شىعارمالارىنداعى ۇلتشىلدىق يدەياسىن ايقىنداپ ايتىپ بەرە العان جوق. «بۇل بiلiمنiڭ ازدىعىنان بولعان قاتالار ەدi»،- دەپ ءوزiنiڭ كۇناسiن جەڭiلدەتۋگە تىرىستى.

جيىلىستا اۋەزوۆ مۇحتاردىڭ قاتالارى جايىندا كوپ ءسوز بولدى. بiراق اۋەزوۆ ءوزiنiڭ سوزiندە: شىعارمالارىنداعى كوپتەگەن قاتالارىن، قۇندى شىعارمالار بەرە الماعاندىعىن ايقىن ايتۋدىڭ ورنىنا: «مەنiڭ شىعارمالارىمدى جۇرتشىلىق كەزiندە سىنادى «،- دەپ ورىنسىز دالەلگە جارماستى.

جيىلىس اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىنداعى قاتالارىن مەيلiنشە دۇرىس سىنادى. اۋەزوۆ 32-جىلدان بەرi سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ قاتارىندا كەلە جاتىر، جۇرتشىلىق اۋەزوۆتىڭ تۆورچەستۆولىق قىزمەتiنە جاعداي جاسادى. بiراق ول زامانىمىزعا ساي قۇندى شىعارما بەرگەن جوق. جيىلىس اۋەزوۆتەن قاتالارىن تۇزەپ، قۇندى، ساپالى شىعارمالار بەرۋدi تالاپ ەتتi.

ورمانوۆ عالي جولداس ءوزiنiڭ قاتالارىن تولىق ايتپادى، حالىق جاۋى جانسۇگiروۆتىڭ ىقپالىندا بولعاندىعىن، بۇكiل تۆورچەستۆولىق جولىندا جانسۇگiروۆكە ەلiكتەگەندiگiن، شىعارمالارىن سوعان ارناعاندىعىن اشىق ايتپادى. «جانسۇگiروۆتىڭ جاۋ ەكەندiگiن بiلمەدiم»- دەپ وتە شىقتى.

«مۇسiرەپوۆ حالىق جاۋى سماعۇلوۆ عازيزدi جاقتاپ، ونى «سوتسياليستiك قازاقستان» رەداكتسياسىنىڭ اپپاراتىندا ۇستادى. بەلگiلi جۋليك ايسارينمەن تىعىز بايلانىس جاسادى، ونى پارتيا قاتارىندا قالدىرۋعا ارەكەت ەتتi. مۇسiرەپوۆتىڭ «ءومiر ەرتەگiسi» دەگەن اڭگiمەسiنiڭ گەرويى بەلگiلi وتiرiكشi, قاشقىن، جۋليك مامبەتباەۆ ەدi»،- دەدi ءوزiنiڭ سوزiندە تاجiباەۆ.

«پراۆدانىڭ» ستاتياسى جانە ول ستاتيا تۋرالى قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتiنiڭ قاۋلىسى جازۋشىلاردىڭ بەلسەندiلiگiن مەيلiنشە كوتەردi. جيىلىس جازۋشىلار ۇيىمىن ساياسي جاقتان ساۋىقتىرۋ جانە حالىق جازۋشىلارىنىڭ ادەبيەتتەگi زيانكەستiگiنiڭ زاردابىن ءتۇپ تامىرىمەن قۇرتۋ جايىندا ناقتى شارالار بەلگiلەدi. جازۋشىلار سويۋزىنىڭ توتەنشە پلەنۋمىن (شاقىرۋ) كادر، پراۆلەنيانىڭ جاڭا سوستاۆىن سايلاۋدى جازۋشىلار ۇيىمىنا تاپسىردى. كوركەم ادەبيەتتiڭ بارلىق جانرلارىنا شىعارىلعان كiتاپتاردى قايتا قاراپ، قورىتىندى جاساۋ ءۇشiن، سەكتسيالاردىڭ جۇمىسىن كوتەرۋ ءۇشiن بريگادالار قۇردى. پروزا، سىن، پوەزيا، دراماتۋرگيانىڭ ءار قايسىسىنا جەكە-جەكە بريگادا قۇرىلدى. بريگادالاردىڭ سوستاۆىنا جازۋشىلاردىڭ جاقسى كۇشتەرi ەنگiزiلدi.

جيىلىس، جازۋشى مۇسiرەپوۆكە ساياسي جاعىنان سەنبەيتiندiگiن بiلدiرiپ، ونىڭ جۇمىسىن قاراۋ - تيiستi ورىنداردان سۇرالسىن دەدi.

جيىلىس، مۇقانوۆ ءسابيتتi جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ باسشىلىعىنان الۋ جونiندەگi قاۋلىنى بەكiتتi, مۇقانوۆتى جازۋشىلار سويۋزىنىڭ مۇشەلiگiنەن شىعاردى».

اڭعارعان ادامعا ءبارi دە تۇسiنiكتi. تiپتi قينالاتىن دا ەشتەڭە جوق. ءسابيت مۇقانوۆ قاراۋىلعا iلiندi. تەك شۇرiپپەنi باسۋ عانا جەتپەي تۇر. عابيت مۇسiرەپوۆتiڭ دە «بازارى تارقادى». «باستى جازۋشىلاردان» قالعانى جالعىز مۇحتار... بۇلقىنىپ شىعىپ كەتپەي تۇرعاندا وعان بۇعالىق تاستاپ قويۋ كەرەك ەدi. بiر جاقسىسى، قۇرىق قولدارىندا. قاشان تارتسا دا كەش ەمەس. باسقانى قايدام، «اجال تۇزاعىن قۇرىپ» وتىرعان ارانداتۋشىنىڭ ءدال وسىلاي ويلاعانى انىق. جينالىستىڭ ەسەبiمەن قوسا، عابيتتi اشكەرەلەگەن «ءۇن قوسۋدى» دەر كەزiندە جاريالادى، ۇمىتپادى. نەتكەن ۇشقىرلىق دەسەڭiزشi.

Iلە، سول ءماجiلiستiڭ ەسەبiمەن بiرگە «حالىق جاۋلارىنىڭ جەتەگiندەگi جازۋشى» دەگەن ماقالا ەكi بەتكە جالعاسا جاريالاندى. تۇگەلiن تiزiپ شىعۋ مۇمكiن ەمەس. Iشiنارا عابيت مۇسiرەپوۆكە ايىپ ەسەبiندە تاعىلعان تۇستاردى عانا ۇسىنامىز:

«جاۋلارمەن تاباقتاس بولىپ كەلگەن، شىعارمالارىندا حالىق جاۋلارى، الاشورداشىلارعا كورiنە تريبۋنا بەرگەن، بولشەۆيكتiك سىنعا، ءوزارا سىنعا مەيلiنشە قىسىم جاساعان، ءوزiنiڭ قىزمەت ورنىن پايدالانىپ جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ جۇمىسىنا بوگەت جاساپ كەلگەن جازۋشى مۇسiرەپوۆ عابيت تۋرالى دا كوپتەگەن فاكتiلەر كەلتiرۋگە بولادى.

مۇسiرەپوۆ عابيت قازiرگi اشكەرەلەنiپ وتىرعان حالىق جاۋلارى سەيفۋللين، جانسۇگiروۆتەردىڭ تۇسىنداعى «وزگەرمەيتiن باس جازۋشىنىڭ» بiرەۋi بولعان ادام.

...شىنىندا مۇسiرەپوۆ جاۋدىڭ باتپاعىنا باتىپ، ازداعان ادامداردىڭ قوينىنا كiرiپ، قۇشاقتاسىپ كەتكەن ادام...

...مۇسiرەپوۆ حالىق جاۋى مايليننiڭ جان اياسپايتىن دوسى. ونىمەن دوستاسىپ، قۇشاقتاسىپ، بiرگە تۇرىپ، بiرگە جۇرگەن ادام. سوندىقتان دا مۇسiرەپوۆ حالىق جاۋى مايليندi قاناتىنىڭ استىنا الىپ، قورعاپ كەلدi. مايليننiڭ بۇرىن الاشوردانىڭ وفيتسەرi بولعاندىعى، سوۆەت وكiمەتiنە قارسى كۇرەسكەندiگi, بولشەۆيكتەرگە وق اتقاندىعى، شىعارمالارىنداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق كونتسەپتسيالارى جايىندا جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ جانىنداعى پارتيا ۇيىمى ماسەلەنi دەر كەزiندە كوتەرسە دە، مۇسiرەپوۆ ءوزiنiڭ قىزمەت ورنىن پايدالانىپ مايليندi جانىن سالىپ قورعاپ كەلدi. مايليندi امان الىپ قالۋعا تىرىستى. سوڭعى كەزگە شەيiن اشىقتان اشىق سۇيەپ كەلدi.

«قازاق ادەبيەتi» گازەتi وسى جىلى 9-كوكەك كۇنگi نومەرiندە مايليننiڭ شىعارمالارىنداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق پiكiرلەردi اشەكەرەلەيتiن ستاتيا باسىلاردا مۇسiرەپوۆ: «بۇل ستاتيا مايلين تۋرالى وتە قاتتى ايتىلىپتى، سوندىقتان ستاتيانى قايتا قاراپ، سىندى جۇقالاۋ كەرەك»،- دەپ، گازەتتiڭ سول ءنامىرiن ءوزi قاراپ، مايلين تۋرالى جازىلعاندى ءوز قولىمەن «تۇزەتiپ»، ءنومىردi بۇزىپ قايتا جاساتتى. سودان اسقان جاۋعا ليبەرالدىق، جاۋدىڭ ءومiر سۇرۋiنە مۇمكiندiك بەرۋ بولا ما؟ كونتررەۆوليۋتسياشىل الاشورداشىل مايليندi مۇسiرەپوۆ وسىلاي قورعاپ كەلدi.

جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ جانىنداعى پارتيا ۇيىمىنىڭ جينالىسىندا مۇقانوۆتىڭ iسi قارالعاندا، مايلين تۋرالى كوپ ءسوز بولدى. كوممۋنيستەر مايلين تۋرالى ماسەلەنi سول جينالىستا قاراۋدى دۇرىس كوردi. الايدا جيىلىستا بولعان مۇسiرەپوۆ مايليندi قورعاپ، «مايليننiڭ ماسەلەسi كەيiنگە قالىپ، بولەك قارالعانى ءجون» - دەگەن «وريەنتيروۆكا» بەردi. «مەن مايلينمەن جاقىن جۇرسەم، ونىڭ كiم ەكەندiگiن بiلگەن سوڭ جاقىن ءجۇردiم»،- دەدi. شىنىندا مۇسiرەپوۆ مايليننiڭ كiم ەكەنiن بiلەدi. مايلين دە، مۇسiرەپوۆ تە بiلمەيتiن سىر جوق. مۇسiرەپوۆتىڭ ساياسي بەتiن وسىنىڭ ءوزi-اق كورسەتەدi... حالىق جاۋلارى سەيفۋللين، جانسۇگiروۆ، توعجانوۆتارمەن دە مۇسiرەپوۆ تىعىز بايلانىستا بولدى. ولارمەن ءسوز جۇزiندە اراز بولعانسىپ، iس جۇزiندە اۋىز جالاسىپ، دەگەنiن iستەپ كەلدi. ول، بiر كەزدە حالىق جاۋى سەيفۋلليننiڭ پارتياعا قارسى جiگiندە بولدى. «الاشوردانىڭ رەۆوليۋتسيالىق رولi بولدى»،- دەگەن زياندى «تەوريانى» تاراتۋشىلاردىڭ بiرi بولدى. ونىڭ بۇل زياندى پiكiرi شىعارمالارىنان ايقىن كورiنiپ وتىر... بiزدiڭ جازۋشىلار جۇرتشىلىعى جاۋلاردىڭ قالدىقتارىنان ارىلا وتىرىپ، ءوزiنiڭ قاتارىن تابانسىز، تۇراقسىز ادامداردان مۇلدە تازارتۋى كەرەك».

ەندi بۇعان نە داۋىڭىز بار.

ارينە، «مۇسiرەپوۆ مايليننiڭ كiم ەكەنiن بiلدi». بiلگەن سوڭ، ادالدىعىنا كوزi جەتكەن سوڭ ناقاقتان كۇيiپ بارا جاتقان ادامعا اراشا ءتۇسiپ وتىر عوي. ال سونى الگi بەلسەندiلەر بiلمەدi مە؟ بiلدi. بiراق ولاردىڭ ءوزi تiرi ءجۇرۋi ءۇشiن دە وزگەنi جارعا يتەرمەلەدi. جاڭاعى ماقالا:

«ستالينشiل ناركوم نيكولاي يۆانوۆيچ ەجوۆ جولداس باستاعان قىراعى نكۆد ورىندارى قازاق حالقىنىڭ قاس جاۋلارى ۇلتشىل-فاشيستەردiڭ قىلمىسىن اشكەرەلەپ قولعا ءتۇسiردi. جاپون-گەرمان فاشيزمiنiڭ جالدامالى توبەتتەرi, كiسi ولتiرگiش سۇمداردىڭ، قارعىس اتقان كۇشiكتەردiڭ شiرiك ۇياسى تالقاندالدى.

قازاقستاننىڭ سوۆەت كوركەم ادەبيەتiنە كiرiپ كەتكەن ات توبەلiندەي زۇلىم يتتەردiڭ كۇلi كوككە ۇشىرىلدى. ولاردىڭ سiلiمتiك قالدىقتارىن دا قۇرتادى. قايتا تۋعان قازاق حالقىنىڭ ەجەلگi جاۋلارى توعجانوۆ، سەيفۋللين، جانسۇگiروۆ، مايلين سياقتى ۇلتشىل-فاشيست سۇمىرايلار قىلمىسى اشكەرەلەنiپ قولعا ءتۇستi. حالىق جاۋلارىمەن اۋىز جالاسىپ، ولاردىڭ جەتەگiنە ەرiپ كەتكەن، ءوزiنiڭ پارتيالىق، مورالدىق پiكiرiنەن ايىرىلعان، بۋرجۋازيانىڭ جىرىن جىرلاعان مۇقانوۆ پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى»,- دەپحابارلادى.

بۇل دا «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنەن الىندى. سوندا تايىر جاروكۇلى قول قويعان وسى گازەت قانا «حالىق جاۋىن» اشكەرەلەۋمەن شۇعىلدانعان با دەگەن ساۋال تۋادى. جوق، مۇلدە ولاي ەمەس. مەيلi, ورتالىق، مەيلi رەسپۋبليكالىق باسىلىم بولسىن، ءبارi بiر، ولاردىڭ ماتەريالدارىنىڭ مازمۇنى مەن سوزدiك قورىنىڭ ايىرماشىلىعى جوقتىڭ قاسى. ايىپكەردiڭ اتى باسقا، ايىپتاۋشىنىڭ ەسiمi بولەك. بiز باسقا باسىلىمداردا جاريالانعان جازۋشىلارعا قاتىستى ماتەريالداردىڭ بارلىعى «قازاق ادەبيەتiندە» كوشiرiلiپ باسىلعاندىقتان دا نەگiزiنەن سوعان سۇيەندiك. اۋدارىلماي دەربەس كۇيiندە قالعان ماقالالار دا قانشاما. «كاز. پراۆدادا»، «سوتسياليستiك قازاقستاندا» شىققان «ساكەن سەيفۋللين - جاپون يمپەرياليزمiنiڭ اگەنتi» iسپەتتi بايبالامدار دا جەتكiلiكتi. بiراق مازمۇنى، ءسوز قولدانۋ ءتاسiلi بiرەۋ. مىسالى، «كاز. پراۆدانىڭ» قازان ايىنىڭ 11 كۇنگi سانىنداعى عابيت مۇسiرەپوۆكە قاتىستى جوعارىداعى ماسەلەنi جۇرتشىلىققا ماعلۇمداعان:

«دۆە-تري مەسياتسا نازاد ۆ رەسپۋبليكانسكوي پەچاتي پوياۆيليس ستاتي رازوبلاچايۋششيە ناتسيونال-فاشيستسكۋيۋ اگەنتۋرۋ، ورۋدوۆاۆشۋيۋ ۆ سويۋزە سوۆەتسكيح پيساتەلەي كازاحستانا. پيساتەل كوممۋنيست گابيت مۋسرەپوۆ بىۆشي ۆ تو ۆرەميا زاۆەدۋيۋششيم كۋلتپروسۆەت وتدەلوم تسك ك(ب)پك، بيا سەبيا ۆ گرۋد، زاۆەريال توگدا پارتينۋيۋ گرۋپپۋ پراۆلەنيا سويۋزا سوۆەتسكيح پيساتەلەي كازاحستانا ۆ توم، چتو ون نەسەت پولنۋيۋ وتۆەتستۆەننوست ي رۋچاەتسيا زا پوليتيچەسكۋيۋ بلاگونادەجنوست سۆوەگو سواۆتورا بەيمبەتا مايلينا. ب.مايلين رازوبلاچەن كاك پودلىي پرەداتەل رودينى، كاك ودين يز سوۋچاستنيكوۆ ناتسيونال-فاشيستسكوي باندى»,- دەگەن ماقالانىڭ الدىڭعى «ۇندەسۋدەن» قانداي ايىرماشىلىعى بار.

جۋرناليستەر دە «ۋاقىتتىڭ» تiلiمەن سويلەدi.

سونىمەن، «جاپون-گەرمان فاشيزمiنiڭ جالدامالى توبەتتەرi, كiسi ولتiرگiش سۇمداردىڭ، قارعىس اتقان كۇشiكتەردiڭ شiرiك ۇياسى تالقاندالدى». ولار - ساكەن سەيفۋللين، Iلياس جانسۇگiروۆ، بەيiمبەت مايلين، عابباس توعجانوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسiرەپوۆ... ەدi. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ 1938 جىلى 30 مامىر كۇنگى ستالينگە جازعان حاتى ونىڭ امان قالۋىنا قانشالىقتى سەپتىگىن تيگىزگەنى بەلگىسىز. بۇل ونىڭ وزىنە دە بەيمالىم كۇيىندە قالسا كەرەك. ويتكەنى ول تۋرالى ەش جەردە ءتىس جارماعان. وندا: «حالىق جاۋى» ب.مايلينمەن تىعىز شىعارماشىلىق بايلانىستا بولعانى ءۇشىن; «شۇعىلا»، «قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» شىعارمالارىنداعى ۇلتشىلدىق سارىن ءۇشىن; 1932 جىلعى اشارشىلىق تۋرالى «اشىق حاتى» ءۇشىن; ميرزويان باسقارعان قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ باعىتىن ۇستانعانى ءۇشىن 29 مامىر كۇنى پارتيادان شىعارىلعانى ايتىلعان. ال ا.فادەەۆتىڭ ىقپالى تۋرالى دەرەكتەر بار. سونىڭ ەڭ سەنىمدىسى م.-ح.سۇلەيمانوۆا مەن ج.سۇلەيمانوۆانىڭ ءىلياس وماروۆتىڭ «كۇندەلىكتى جازبالارىنا سۇيەنە وتىرىپ كەلتىرگەن مىنا دەرەك:

«بىردە ءىلياس وماروۆ عابيت مۇسىرەپوۆ پەن ونىڭ ايەلىن قوناققا شاقىرادى. ول كەزدە عابيت مۇسىرەپوۆ پارتيادان شىعارىلعان ەدى، تۇرمەدە ءۇش اي وتىرىپ، جاڭا بوسانعان كەزى ەدى. بەيىمبەت ءمايليندى تۇتقىنداعان كەزدە مۇسىرەپوۆ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە: مايلين - حالىق جاۋى ەمەس، كەرىسىنشە، وعان جالا جاپقانداردىڭ ءوزى حالىق جاۋى - دەگەن ماقالا جاريالاعان بولاتىن. تۇتقىنداۋعا وسى ماقالا سەبەپكەر بولسا كەرەك. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ بوسانىپ شىعۋىنا ا.فادەەۆ ەرەكشە ۇلەس قوسقان. مۇسىرەپوۆ تۇرمەدە جاتقاندا ا.فادەەۆ «پراۆدا» گازەتىنە مۇسىرەپوۆتىڭ اڭگىمەسىن جاريالاتقان. رەسپۋبليكا وكىمەتى سودان كەيىن تۇرمەدەن شىعارادى. بىراق پارتبيلەتىن قايتارمايدى. عابيت ماحمۇدۇلى 1957 جىلى عانا پارتبيلەتىن قايتارىپ الدى»

تەك بۇل تiزiمگە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەسiمi جەتiسپەي، شولاق قايىرىلىپ تۇر.

ءيا، ول نەگە وقشاۋ قالدى؟

ءار ادامنىڭ ماڭدايىندا كەزدەيسوقتىقپەن استاسىپ جاتقان باق جۇلدىزى، بەلگiسiز قورعاۋشىسى بار - دەگەن ديالەكتيكانىڭ مويىنداپ-مويىندالمايتىن زاڭدىلىعى بار. مۇحتاردىڭ باقىتىنا وراي «كەزەگi كەلگەن كەزدە» سول كەزدەيسوقتىق كۇتپەگەن جەردەن تاعى دا «جانىن ولجاعا» سىيلادى. ەكi-ءۇش ايدىڭ iشiندە قازاق مادەنيەتiنiڭ بارلىق بەلدi قايراتكەرلەرiنiڭ سانى كۇرت سيرەپ، ونەر ورمانى اسقان شاپشاڭدىقپەن وتالىپ، جالاڭاش قالدى. ءار جەردە بiر قاراۋىتقان ەمەندەردiڭ دە ءتۇبi بوساپ، قۇلاۋعا شاق تۇرعان. ەندi ءسال كەشiگiپ بارىپ تiزگiن تارتسا، ورنى تولماس وكiنiشكە ۇشىرارىن اڭعارماۋ مۇمكiن ەمەس-تiن. باسقا ادامدى قايدام، ميرزويان سياقتى جاندار ول قاسiرەتتiڭ ورنى تولماسىن بiلگەن.

مۇحامەدجان قاراتاەۆ: «مۇحتار قالاي امان قالدى دەيسiڭ بە؟ مەن ونىڭ انىق-قانىعىن بiلمەيمiن. ايتەۋiر، قاتتى تورىعىپ، قالتىراپ، ۇرەيمەن كۇنەلتكەنi راس. ءسابيتتi دە، عابيتتi دە، مۇحتاردى دا ۇستاماقشى بولىپ ارەكەتتەندi. انىق-قانىعىنا ءدال كوزiم جەتپەيدi, بiراق، ميرزويان وسى ماسەلەگە وراي ارنايى موسكۆاعا بارىپ، ستالينگە جاعدايدى ءتۇسiندiرiپ: «ەگەر دە وسى بەتiمەن كەتە بەرسە، وندا قازاق مادەنيەتiن وركەندەتەتiن تiرi جان قالمايدى. ونەر وتىنىڭ مۇلدە ءوشiپ قالۋ قاۋپi ءتونiپ تۇر. بۇتاقسىز، قورعانسىز اعاش سياقتى بوپ قالدى. ەندiگiلەرiن مادەنيەت ءۇشiن، حالىق ءۇشiن امان ساقتايىق. قولدا ۇستايىق»،- دەپتi-مىس. قازاق ادەبيەتiندەگi اتى اتالعان وسى ۇشەۋi بولىپتى»، - دەگەندi ەستiدiم. شىندىق بولۋى دا. ايتەۋiر ولاردىڭ امان قالۋىنا سونداي اڭگiمەنiڭ سەبەبi تيگەن»,- دەپ توسىن جاقسىلىقتىڭ نىشانى قاي جاقتان كەلگەنiن مەگزەدi.

تاعى بiر جاي: جيىرماسىنشى جىلدىڭ باسىندا مۇحتار اۋەزوۆ پەن ەجوۆ گۋبكومدا بiرگە iستەگەن. توپ بوپ تۇسكەن سۋرەتتەرi دە بار. وسى تانىستىق سەپتiگiن تيگiزبەدi مە ەكەن دەپ تە جورامال جاساۋعا بولادى. اۋەزوۆ پەن ەجوۆ ەكەۋىنىڭ العاشقى تانىستىعى نيكولاي انوۆتىڭ «ءجونسىز سۇيتكەتپەسىنەن» باستالىپتى. ول تۋرالى ن.انوۆ:

«مەنىڭ مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆپەن تانىسۋىم ۇلكەن كەرىسپەن اياقتالدى. بۇل 1924 جىلى جاز ايىندا ءوتتى، وندا ەكەۋمىز دە سەمەي قالاسىندا تۇراتىنبىز. مەن ورىس تىلىندە شىعاتىن «ستەپنايا پراۆدا»، ال مۇحتار «قازاق ءتىلى» گازەتىندە ىستەيتىنبىز. قىستا ول لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيتىن دا، جازعى دەمالىستا ءوزىنىڭ تۋعان قالاسىنا كەلىپ، گۋبەرنيالىق گازەتتىڭ رەداكتورى توقجىگىتوۆكە قولقابىس ەتەتىن. جاڭىلماسام مۇحتار قالاداعى جالعىز ستۋدەنت بولاتىن. جاپ-جاس، كەلبەتتى، قالىڭ بۇيرا شاشتى، ءوزىنىڭ «استانالىق» ءسان ۇلگىسىمەن - كوك كۇنقاعارى بار ستۋدەنتتىك فۋراجكاسىمەن ەرەكشەلەنەتىن. ونىڭ يەسى: «مەن تەك قانا ستۋدەنت ەمەسپىن، مەن ءۇشىن عىلىم باستى ماقسات»، - دەپ تۇرعانداي ەدى.

كومسومول-ستۋدەنتتەر كەپكى عانا كيەتىن، كوبىنەسە جالاڭباس جۇرەتىن. ويتكەنى، ول كەزدە گالستۋك تاققان نەمەسە شالبارىنا باستىرىلا ۇتىكتەلگەن جولاق جۇرگىزگەن جىگىتتەر مەن قىزداردى كومسومولدان شىعارىپ جىبەرەتىن. سوندىقتان دا مۇحتاردىڭ ستۋدەنتتىك فۋراجكاسىن سەمەيلىك جۋرناليستەر جاقتىرماي قابىلدادى. ول تۇستا سەمەي - ادەبي قالا بولىپ تابىلاتىن: قازاق تىلىندە «تاڭ» جۋرنالى شىعىپ تۇراتىن، ال ورىس جازۋشىلارىنىڭ بىرلەستىگى «شاحتا» دەگەن جۇقالتاڭ مۇقاباشا شىعاراتىن. مەنىڭ «ايداعاننىڭ سەگىزىنشى توقالى» دەگەن ءبىر اڭگىمەم سوندا باسىلدى.

مۇحتار اۋەزوۆپەن ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى كەرىس، مىنە، وسى «سەگىزىنشى توقالدان» باستالدى. وعان سەبەپكەر مەن بولدىم. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىن بىلمەگەندىكتەن دە، مەن ءوزىمنىڭ اڭگىمەمدە قازىر دە ەسىمە السام بەتىم قىزارىپ سالا بەرەتىن «قيانپۇرىس قيالعا» جول بەرىپپىن.

مۇحتار اڭگىمەنى وقىپ شىعىپ قاتتى رەنجىدى. «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ رەداكتورى توعجانوۆ «سەگىزىنشى توقال» باسىلعان جۋرنالدى الدى دا، اۋەزوۆتى وزىمەن بىرگە ەرتىپ گۋبكومنىڭ پارتيا حاتشىسى نيكولاي يۆانوۆيچ ەجوۆقا كىردى، سول كەزدە ونىڭ كابينەتىندە ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تۋريكوۆ وتىر ەدى. حاتشى مۇحتاردىڭ ءسوزىن ءۇنسىز تىڭداي وتىرىپ، ءۇش بەتكە باسىلعان كەسىرلى اڭگىمەنى كوزىمەن جۇگىرتىپ شىقتى.

ارينە، ەجوۆقا مىرزاسىنعان قازاق ۇناعان جوق. اۋەزوۆتى ول ءۇستىرت قابىلداپ، مىنا شىجىق-بىجىقتىڭ نەدەن ورشىگەنىن تۇسىنبەگەن سىڭاي تانىتتى. مۇحتار بارىنشا جانىعىپ، بارعان سايىن باستىرمالاتا سويلەي بەردى. ەجوۆ ونى:

- توقتا، توقتا... وزىڭە نە كەرەك؟،- دەپ توقتاتتى.

- قازاقستان تۋرالى مۇنداي ساندىراقتى جاريالاۋعا بولمايدى. بۇل اڭگىمە ەمەس، بارىپ تۇرعان قيالي وتىرىك. قازاق - مۇسىلمان حالىق! ال يسلام شاريعاتى بويىنشا مۇسىلماندار ءتورت ايەل الۋعا عانا قۇقىلى. سوندىقتان دا قازاقتاردىڭ سەگىز ايەل الۋى مۇمكىن ەمەس!

ەجوۆ قاباعىنىڭ استىمەن مۇحتارعا قارادى دا:

- جۋرنال ورىس تىلىندە شىعادى. ونى وقيتىندار دا ورىستار. ولار شاريعاتتىڭ زاڭىن بىلمەيدى، بىلۋگە مىندەتتى دە ەمەس. مىسالى، سەندەردىڭ نەشە ايەل الاتىندارىڭ ماعان دا بەلگىسىز. ال ءىستىڭ انىعىنا كوشسەك، ءتورت ايەل الا ما، سەگىز ايەل الا ما، ءبارىبىر ەمەس پە. ءوزىڭ ايتشى، مۇنىڭ قانداي ايىرماسى بار؟

مۇنى ەستىگەندە مۇحتاردىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتتى.

- بۇعان قوسا ايتارىم، ايداعان دەگەن كىم؟ باي! مىڭعىرعىن قويى بار. سونى پايدالانىپ قوي قوراسىن توقالعا تولتىرعان ەكەن. ال ول توقالدار كىم جانە قايدان كەلدى؟ ارينە، كەدەيدىڭ قىزدارى. بۇعان، مىنە وسىلاي تاپتىق تۇرعىدان ماعىنا بەرسەك، ءبارى دە دۇرىس دۇرىس بولىپ شىعادى.

گۋبكوم حاتشىسى كەنەت «سىزگە» كوشىپ، جىميا قاراپ::

- كيگەنىڭىز ستۋدەنتتىك فۋراجكا، ال ماسەلەنىڭ ءتۇپ تامىرىن اجىراتا المايسىز،- دەدى.

الايدا، مۇحتار وڭاي بەرىلگىسى كەلمەدى. مۇنى بايقاعان ەجوۆتىڭ بەتىندەگى كۇلكى بەلگىسى دەرەۋ سۋىي قالدى. ول ورىندىقتان تۇردى دا ادەتتەگىسىندەي جيرەن شاشىن جەلكەسىنە قاراي ىسىرا قايىرىپ:

- مەن جۇمىسپەن كەلگەن ەكەن دەسەم، قايداعى ءبىر قۇلاق ساسىتاتىن بولىمسىز اڭگىمەنى قوزعايسىڭ. پراۆوسلاۆتاردىڭ زاڭى بويىنشا ولار ءبىر-اق ايەل الۋى ءتيىس، ال شىندىعىنا كەلگەندە ورىستاردىڭ ايەلى مۇسىلمانداردان از ەمەس. ءبارى دە انىق جانە تۇسىنىكتى ەمەس پە، - دەدى.

سودان كەيىن ەجوۆ «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ رەداكتورىنا مويىنىن بۇرىپ:

- وسىنى دا ءوزىڭ ءتۇسىندىرىپ بەرە المادىڭ با؟ رەداكتورلىعىڭا بولايىن، - دەدى.

ولار كابينەتتەن شىعىپ كەتكەننەن كەيىن ەجوۆ تەمەكىسىن تارتىپ تۇرىپ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنە:

- وسىنداي قىرت شارۋامەن گۋبكومعا كەلۋدىڭ ءوزى ۇيات ەمەس پە،- دەدى.

اۋەزوۆ پەن ەجوۆتىڭ اراسىنداعى بۇل كەزدەسۋ تۋرالى كەيىننەن مەنىمەن جاقسى دوستاسىپ كەتكەن نيكولاي ارسەنەۆيچ تۋريكوۆ ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەردى.

مۇحتاردىڭ رەنىشى ەشقانداي دا ناتيجە بەرمەدى، ءبارى دە ءوز ورىندا قالدى، الايدا، مەنىڭ كوڭىلىمدە تەرەڭ داق ءتۇسىردى. قاتتى مازاسىزدانعان مەن رەداكتسياعا كەلگەننەن كەيىن مۇحتاردىڭ الدىندا ءوزىمنىڭ كىنامدى مويىندادىم»،- دەپ، ەسىنە الادى.

ال بۇدان كەيىنگى ولاردىڭ اراسىنداعى بايلانىس قالاي دامىدى، ول جاعى بىزگە بەيمالىم. ارينە، دوستاسىپ كەتە قويماعان. الايدا گۋبكومنىڭ توراعاسى، قازاتكومنىڭ ساياسي حاتشىسى مىندەتتەرىن اتقارعان قايراتكەرمەن ەسەپتەسۋىنە تۋرا كەلگەنى انىق. كەڭسەسىنە شاقىرىپ، ەستەلىككە سۋرەتكە ءتۇسۋى، وتىز التىنشى جىلدارى سەمەيدى ەسىنە الىپ، «مۇسا اقىندى» (يسانى) ىزدەتىپ، ونى وردەنمەن ماراپاتتاۋى سوعان سەندىرەدى. دەگەنمەن دە مۇحتاردىڭ ءوزi تەڭەگەن «جەتi باستى جالماۋىزدىڭ» بەتiن قايتارعان ميرزويان دەگەنگە يلانعىمىز كەلەدى. وكiنiشتiسi, ونىڭ قولىنان جازىقسىز جابiرلەنگەندەردiڭ بارلىعىن امان الىپ قالۋ، اراشالاۋ كەلمەدi. ول مۇمكiن دە ەمەس-تiن.

ال سونشا ادامدى قۇرباندىقتان ساقتاپ قالا الاتىنداي ادام بار ما ەدi? بار ەدi. ول - ستاليننiڭ ءوزi بولاتىن. ونىڭ كوسەمدiك اتىنا كولەڭكە تۇسiرگiسi كەلمەگەندەر: «ستالين iستiڭ ناقتى بارىسىن، اۋىرتپاشىلىعىن كەش بiلدi»،- دەپ لاقاپ تاراتتى. ءيا، لاقاپ، بiراق شىندىق ەمەس. «داقپىرت پەن قاسiرەت» اتتى مونوگرافيا ارقىلى ستاليننiڭ ساياسي پورترەتiن جاساعان د.ا.ۆولكوگونوۆتىڭ پايىمداۋىنشا، جوعارى سوتتىڭ پرەدسەداتەلiنiڭ ورىنباسارى ۆ.ۆ.ۋلريح پەن ۆىشينسكي ەكەۋi سوت پروتسەسi مەن ۇكiمنiڭ ورىندالۋ بارىسى جونiندە تۇراقتى تۇردە ستالينگە (سونىمەن قاتار مولوتوۆ پەن ەجوۆقا) مالiمدەپ وتىرعان. وندiرiلگەن كومiر مەن استىقتىڭ مولشەرiمەن قوسا جازاعا تارتىلعان ادامداردىڭ سانىن دا ستالين كۇن سايىن ەسەپكە الىپتى. پارتيانىڭ حح سەزiندە جاساعان بايانداماسىندا ن.س.حرۋششەۆ بۇل قاسiرەتتi:

«بiزگە ونىڭ iستەگەن ارەكەتتەرiن شەكتەن شىققان دەسپوتتىڭ ارەكەتi ەدi دەي المايمىز. ول پارتيانىڭ، ەڭبەكشi بۇقارانىڭ مۇددەسi ءۇشiن، رەۆوليۋتسيانىڭ جەڭiستەرiن قورعاۋ ءۇشiن وسىلاي iستەۋ كەرەك دەپ ءتۇسiندi. ەڭ باستى قاسiرەت وسىندا!»,- دەپ نەگiزگi ماسەلەدەن اۋلاقتاتقىسى دا كەلدi.

قانداي ماقساتتى كوزدەسە دە، ول - سول پارتيانى قۇرعان بولشەۆيكتەردi, سول ەڭبەكشi بۇقارانىڭ وكiلدەرiن قۇربان ەتۋگە ەشقانداي دا قاقىسى جوق بولاتىن. كۇندەلiكتi باسپاسوزدەگi حالىق جاۋىن اشكەرەلەگەن تەرگەۋ جۇمىستارى تۋرالى حابارلارعا كوزi تۇسپەۋi مۇمكiن ەمەس-تiن. تiپتi, «زيانكەستiكپەن ەگiن ەكتiرiپ، زيانكەستiكپەن مال باقتىردى» دەگەن ءسوزدiڭ استارىنداعى ارانداتۋدى اڭعارۋ ءۇشiن ويلانۋدىڭ ءوزi ارتىق.

سونداي تەرگەۋدiڭ بiرi قازاقستاندا دا ءوتتi. تەرگەۋ - سەمەي وبلىسى ءۇرجار اۋداندىق پارتيا كوميتەتiنiڭ حاتشىسى مەن اتقارۋ كوميتەتi پرەدسەداتەلiنiڭ جانە باسقا دا كولحوز باسقارمالارىنىڭ ۇستiنەن جۇرگiزiلدi. بۇل اۋداننىڭ ەرەكشە نازارعا iلiگۋiنiڭ باستى سەبەبi - كەزiندە وكiمەت كوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا حالىق كوميسسارلار سوۆەتi پرەدسەداتەلiنiڭ ورىنباسارى ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، وراز جاندوسوۆ، ساكەن سەيفۋلليندەر وسىندا كەلگەن ەكەن. تەرگەۋدiڭ ساكەندى ايىپتاۋعا تiكەلەي قاتىسى بولعاندىقتان دا ءسال عانا ءۇزiندi كەلتiرەمiز. ەشقانداي بۇرمالاۋعا ۇرىنباس ءۇشiن ادەيi تۇپنۇسقاعا يەك ارتتىق. تەرگەۋ iسi «پروتسەسس انتيسوۆەتسكوي ناتسيونال-فاشيستسكوي باندى ۆ ۋردجارسكوم رايونە» دەگەن اتپەن «كازپراۆدانىڭ» بiرنەشە سانىنا جاريالاندى. تەرگەۋدiڭ سۇراق-جاۋابىن جاريالاۋداعى ماقساتىن گازەتتiڭ ءوزiنiڭ باس ماقالاسىندا:

«زا نيح سپينوي ستويات گنۋسنەيشيە ۋبيتسى، ياپونسكيە شپيونى - كۋلۋمبەتوۆ، جاندوسوۆ، سادۆاكاسوۆ، ج.نۋرسەيتوۆ، ساكەن سەيفۋللين ي درۋگيە... ۆسەح، كتو پودنيماەت رۋكۋ نا ناشۋ پرەكراسنۋيۋ رودينۋ، مى بۋدەم بەسپوشادنو ۋنيچتوجات، كاك بەشەنىح سوباك»,- دەپتۇسiندiردi.

زادى، ايىپتاۋشىلاردىڭ iشكi ىزا-زاپىرانى شاراسىنان اسا كوپiرشiسە كەرەك، «بيداي ەگۋگە نۇسقاۋ بەردi» دەگەننiڭ ءوزiن «زيانكەستiكپەن iستەتتi» دەيدi. مۇمكiن، قولدان جاسالعان جالا شىعار. سوندا دا جالپى جاعدايدان تولىق ماعلۇمات الۋ ءۇشiن دە اسا قاجەت. تەرگەۋ iسiنەن:

«پرەدسەداتەلستۆۋيۋششي: ي ۆى زاۆەربوۆانى ۆ كونتررەۆوليۋتسيوننۋيۋ ورگانيزاتسيۋ ناتسيوناليستوۆ؟

- دا، - نۋرسەيتوۆ سكازال، - چتو ۆ سوستاۆ ورگانيزاتسي ۆحوديات كۋلۋمبەتوۆ، دجاندوسوۆ، نۋرسەيتوۆ. پوزدنەە يا ۋزنال وت دجاندوسوۆا چتو جۋرگەنوۆ، مولداجانوۆ، سادۆاكاسوۆ جانايدار، تاك جە ياۆليايۋتسيا چلەنامي ورگانيزاتسي ۆحوديت ساكەن سەيفۋللين، دوباۆيۆ پري ەتوم، چتو و درۋگيح چلەناح ورگانيزاتسي نيچتو سكازات نە موجەت، ۆ ۆيدۋ نەوبحوديموستي سوحرانيت ستروجايشۋيۋ كونسپيراتسيۋ».

پروكۋرور: چەم ون (كۋلىمبەتوۆ - ت. ج.) ۋ ۆاس زانيمالسيا؟

ماتچانوۆ: - گلاۆنىم وبرازوم ينتەرەسوۆالسيا پوستانوۆكوي ۆرەديتەلسكوي رابوتى ۆ ناشەم رايونە، پوبىۆال ۆ كولحوزاح، گدە ەگو زادانيەم بىل پرويزۆەدەن ۆرەديتەلسكي پوسەۆ حلەبوۆ ي ۋنيچتوجالسيا وبوبششەستۆلەننىي سكوت. تام جە پوزناكوميلسيا س ناشيمي ليۋدمي، زانيماۆششيمسيا ۆرەديتەلستۆوم.

پروكۋرور: يزۆەستنو لي ۆام چتو سكازال كۋلۋمبەتوۆ ەلەمەسوۆۋ؟

ماتچانوۆ: كۋلۋمبەتوۆ وبەششال ەمۋ پەرەۆەستي 10 تىسياچ رۋبلەي ياكوبى دليا رەمونتا شكولى. كرومە توگو، كۋلۋمبەتوۆ دال زادانيا جۋنۋسوۆۋ رازدات وبوبششەستۆلەننىي سكوت ۆ ليچنوە پولزوۆانيە كولحوزنيكوۆ. ەتو زادانيە نامي چاستيچنو بىلو ۆىپولنەنو ۆ كولحوزە «ەلتاي» («كاز. پارۆدا»، 30. Iح. 37 گ.).

شىدامنىڭ دا شەگi بار، ءتوزiم دە توزادى. سوت توراعاسىنىڭ، پروكۋروردىڭ سۇراقتارىنىڭ وتە دالدiكپەن قويىلىپ، ايىپكەرلەردiڭ ەش كۇمانسiز ىعىنا جىعىلا جاۋاپ بەرۋi قانشالىقتى شىندىققا جاقىن - ونى ساراپقا سالماي-اق قويالىق. بiراق تا; «پوبىۆال ۆ كولحوزاح، گدە پو ەگو زادانيەم بىل پرويزۆەدەن ۆرەديتەلسكي پوسەۆ حلەبوۆ»، «تام جە ون پوزناكوميلسيا س ناشيمي ليۋدمي، زانيماۆشيمسيا ۆرەديتەلستۆوم»، «كۋلۋمبەتوۆ وبەششال ەمۋ پەرەۆەستي 10 تىسياچ رۋبلەي ياكوبى دليا رەمونتا شكولى» دەگەن سويلەمدەردi: «ول تۇقىم سەۋiپ ەگiنشiلەر اراسىندا بولدى»، «سول ارادا ماڭداي تەرiن توگiپ جۇرگەن بiزدiڭ ادامدارمەن تانىستى»، «مەكتەپتi جوندەۋگە 10 مىڭ سوم بولۋگە ۋادە بەردi» دەپ وزگەرتسە، شىندىق ءوز ورنىنا كەلەر ەدi. ءبارiن ءبۇلدiرiپ جۇرگەن «زيانكەستiك» دەگەن جالعىز ءسوز.

جالعىز-اق ءسوز. بiراق قانداي جەكسۇرىندىق مiندەت اتقارىپ تۇر دەسەڭشi.

تەرگەۋشiلەردiڭ ءوز كۇشiنە سەنگەندiكتەرi سونداي، ەگiن ەگۋ دە قىلمىس بوپ شىققان. سوندا ولاردىڭ وزدەرi نەمەن كۇن كورەرiن، ناننىڭ قايدان كەلەتiنiن بiلمەگەنi مە؟ زادى، ياروسلاۆ گاشەك تە مۇنداي پاروديانى شۆەيكتiڭ اۋزىنا سالا قويماعان شىعار. بۇل جەردە جازۋشىنىڭ قيالىنا تەرگەۋشiنiڭ قالامى شاڭىن دا iلەستiرمەي كەتكەن.

ءومiر مىسقىلى، ءومiر ءاجۋاسى دەگەن وسى. مۇنداي سوتتان قانداي ادiلەتتiلiكتi كۇتۋگە بولادى؟ ەشقانداي.

قاسiرەتتiڭ ەڭ ۇلكەنi سوندا.

(جالعاسى بار)

Abai.kz