دۇنيەجۇزىلىك اۋتيزم ماسەلەسى تۋرالى اقپاراتتى تاراتۋ كۇنى «بولاشاق» كورپوراتيۆتىك قورى استانا قالاسىندا «Autism Talks: ەرەكشە بالاcى بار وتباسىلاردىڭ جىگەر بەرەر وقيعالارى» اتتى ەرەكشە بالالى اتا-انالاردىڭ موتيۆاتسيالىق كەزدەسۋىن قاتارىنان ەكىنشى جىل وتكىزدى. ءىس-شاراعا اۋتيزم بار جانە دامۋىندا باسقا دا ەرەكشەلىكتەرى بار بالالاردىڭ 200-دەن استام اتا-اناسى قاتىستى.

كەزدەسۋدە اۋتيزم بار جانە دامۋىندا باسقا دا ەرەكشەلىكتەرى بار بالالاردىڭ اتا-انالارى ەرەكشە بالالاردى تاربيەلەۋ تاجىريبەلەرى تۋرالى اڭگىمەلەدى، بالالاردى تاربيەلەۋ بويىنشا كەڭەستەرى مەن ۇسىنىستارىمەن ءبولىستى، بالالارى ولارعا قانداي تابىستار مەن جەتىستىكتەرگە جەتۋگە شابىت بەرگەندەرىن ايتىپ بەردى. ءىس-شاراعا جاسوسپىرىمدەردىڭ تاجىريبەلى اتا-انالار دا، دياگنوزعا جاقىندا عانا تاپ بولعان اتا-انالار دا، سونداي-اق ەرەكشە بالالارمەن جانە ولاردىڭ اتا-انالارامەن جۇمىس ىستەيتىن ماماندار دا قاتىستى.

2 ءساۋىر – دۇنيەجۇزىلىك اۋتيزم ماسەلەسى تۋرالى اقپاراتتى تاراتۋ كۇنى. بۇل كۇن اۋتيزم بار بالالاردىڭ ماسەلەلەرىنە نازار اۋدارۋ ماقساتىندا بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ قارارىمەن 2007 جىلعى جەلتوقساندا بەلگىلەندى. باس اسسامبلەيانىڭ قارارىندا اۋتيزم بار بالالاردىڭ ۇلەسى جوعارى بولعانىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرىلگەن، ەرتە دياگنوستيكالاۋ مەن ءتيىستى تەكسەرۋدەن ءوتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى كورسەتىلگەن.
2008 جىلدان باستاپ، جىل سايىن 2 ساۋىردە بۇكىل الەمدە ءارتۇرلى اقپاراتتىق ناۋقاندار مەن اكتسيالار وتەدى: بەينە پورتالداردا، تەلەديداردا الەۋمەتتىك جارنامالىق روليكتەر كورسەتىلەدى، اۋتيزم بويىنشا كونفەرەنتسيالار وتكىزىلەدى، وندا اۋتيزم ماسەلەسىنىڭ جاھاندىلىعى تالقىلانادى. جۇرتشىلىقتى بۇقارالىق اقپاراتتاندىرۋ باستاماسى بارلىق دەڭگەيدە قولداۋعا يە. ءار ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى، سونىڭ ىشىندە ەلىمىزدىڭ باسشىسى دۇنيەجۇزىلىك كۇندى قولداۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە پوستتار جاريالايدى. اۋتيزم تۋرالى اقپاراتتاندىرۋ شەڭبەرىندە «بولاشاق» قورى

2023 جىلعى ساۋىردە بىرقاتار ءىس-شارالاردى، ونىڭ ىشىندە يكنليۋزيانى قولداۋ بارلىق كابينەتتەرىندە سىنىپ ساعاتتارى مەن كونكۋرستاردى، «Run for Autism» قايىرىمدىلىق جۇگىرۋ جانە باسقاسىن جوسپارلادى.

قر بعم دەرەكتەرى بويىنشا قازاقستاندا 9 مىڭنان استام اۋتيزم بار بالا تۇرادى، ال بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا اۋتيزم بار بالالاردىڭ سانى 30 مىڭنان اسادى. «Autism Speaks» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 2020 جىلى الەمدەگى ءاربىر 54-بالاعا اۋتيزم دياگنوزى قويىلادى. اۋتيزم ەرتە بالالىق شاقتا كورىنەدى جانە جىنىسقا، ناسىلگە نەمەسە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايعا بايلانىستى ەمەس. اۋتيزم ءۇشىن سالتتىق مىنەز-قۇلىق، كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناس جاساۋ، ءوزارا الەۋمەتتىك ارەكەتتەسۋ قيىنعا سوعۋى ءتان. دەگەنمەن اۋتيزم بار بالالار مەكتەپتە ويداعىداي وقي الادى، قوعامنىڭ ومىرىنە قاتىسا الادى. بۇل مۇمكىن بولۋ ءۇشىن بالاعا جاستايىنان بىلىكتى مامانداردىڭ كومەگىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.

ءىس-شارانىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە اتا-انالار اۋتيزم بار بالالاردى تاربيەلەۋ تاجىريبەسىمەن ءبولىستى، ەكىنشى بولىمدە ماماندار بالاعا دا، اتا-اناعا دا قولداۋ كورسەتەتىن ءتۇرلى ادىستەر، قۇرالدار تۋرالى ايتتى. ءىس-شارا اياسىندا اۋتيزم بار بالالاردىڭ اتا-انالارى: بالانىڭ اۋىر دياگنوزىن ەستىگەندە مويىماي، وقۋ ورتالىقتارىن، الەۋمەتتىك كاسىپورىندار اشۋ، زاماناۋي ءادىس-تاسىلدەردى ۇيرەنۋ، اتا-انالار قاۋىمداستىعىن قۇرۋ جانە باسقا اتا-انالارعا كومەكتەسۋ ارقىلى جەتىلگەن ەرىك-جىگەرى مىقتى ءجاندارسوز سويلەدى. كەزدەسۋدە ءسوز سويلەگەندەر: «Autism. قول جەتىمدى ورتا» قايىرىمدىلىق قورىنىڭ جانە «قامقور اكە» اۋتيزم بار بالالاردىڭ اكەلەر قوعامداستىعىنىڭ باسشىلارى، اقتوبەلىك ەرلى-زايىپتى رۋسلان مەن سارا قازىباەۆتار، «ەرەكشە باقىت» قوعامدىق قورىنىڭ تەڭ قۇرىلتايشىسى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى سۆەتلانا ورداباي، بالالار پسيحياترى تاتيانا دەگتيار، مىنەز-قۇلىق تالداۋشىسى، «بولاشاق» قورىنىڭ سۋپەرۆيزورى اينۇر نۇروۆا جانە باسقالارى. ماماندارمەن ءبىلىم بەرى سەسسياسىن قامقورشىلىق كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى دينارا گاپلان جۇرگىزدى

«وسىنداي فورماتتاعى ءىس-شارانى ءبىز العاش رەت وتكەن جىلى وتكىزدىك جانە ول ەرەكشە بالالاردىڭ اتا-انالارى اراسىندا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىردى. سوندىقتان ءبىز شارانى ءداستۇرلى تۇردە وتكىزۋدى ءجون كوردىك. ءبىز اتا-انالار قولداۋ ىزدەپ كەلە الاتىن، اۋتيزم بار بالالاردى تاربيەلەپ وتىرعان باسقا اتا-انالاردىڭ اڭگىمەلەرىن بىلە الاتىن كەڭىستىك قۇرۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىندىك. سونداي-اق ءىس-شارادا اتا-انالار اۋتيزم بويىنشا ۇزدىك وتاندىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن تىڭداپ، قانداي ادىستەمەلەر شىنىمەن جۇمىس ىستەيتىنىن، ال قايسىسى جۇمىس ىستەمەيتىنىن تۇسىنە الادى. «Autism Talks»-قا قاتىسۋ ەرەكشە بالالاردىڭ اتا-انالارىنا كوپ ۋاقىتتى، ءتىپتى اقشانى ۇنەمدەۋگە كومەكتەسەدى. تىڭداۋشىلار بالانىڭ دياگنوزىن مۇمكىندىگىنشە تەز قابىلداۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن، ەرەكشە بالالارمەن جۇمىس ىستەۋدە قانداي ادىستەر شىنىمەن ءتيىمدى ەكەنىن، ءبىرىنشى كەزەكتە نە ىستەۋ ماڭىزدى ەكەنىن ۇيرەنەدى جانە ەڭ باستىسى ولار بۇل ءبىلىمدى ءوز تاجىريبەسى نەگىزىندە ۇيرەنگەن ادامداردان ەستيدى.

اتا-انانى قولداۋ ماسەلەسىندە، مەنىڭ ويىمشا، ەڭ ماڭىزدىسى – پسيحولوگيالىق قولداۋ. ءبىز ۇكىمەتكە حالىقتىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىعىن قولداۋ باعدارلامالارىن بەلسەندى تۇردە جۇزەگە اسىرۋدى ۇسىنامىز»، – دەدى «بولاشاق» قورىنىڭ قامقورشىلىق كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى دينارا گاپلان.

كەزدەسۋ اياسىندا وتباسى ىشىندەگى ءوزارا قولداۋ، اتا-انالارعا پسيحولوگيالىق قولداۋ كورسەتۋ، ادۆوكاتسيا جانە ەرەكشە بالالار مەن ولاردىڭ وتباسىلارىنىڭ قۇقىقتارى، اۋتيزم دياگنوزى قويىلعان ەگىزدەردى تاربيەلەۋ ەرەكشەلىكتەرى، ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار بالالاردىڭ اتا-انالارىن دامىتۋ جانە وقىتۋ، وقىتۋ جانە مىنەز-قۇلىقتى تۇزەتۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەمەلەرى جانە باسقا دا تاقىرىپتار تالقىلاندى. ءىس-شاراعا قاتىسا الماعاندار ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە تىكەلەي ەفير ۇيىمداستىرىلدى.

ءىس-شارانىڭ ماڭىزدى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى ادۆوكاتسيا بولدى. «ەرەكشە باقىت» قوعامدىق قورىنىڭ تەڭ قۇرىلتايشىسى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى سۆەتلانا ورداباي ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار بالالاردىڭ اتا-انالارى ءۇشىن ادۆوكاتسيا قاعيداتتارىن ءبىلۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا تۇسىنىكتەمە بەردى:

«وكىنىشكە وراي، اتا-انالار ءوز ومىرلەرى مەن بالالارىنىڭ ءومىرىن جاقسى جاققا وزگەرتە الاتىنىن كوبىنەسە تۇسىنە بەرمەيدى. سۇراقتار كوتەرۋ، شەشىمدەردى ۇسىنۋ ءار اتا-انانىڭ قولىنان كەلەدى جانە زاڭگەرلىك ءبىلىم الۋدىڭ قاجەتى جوق. ادۆوكاتسيا قيىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. ەڭ باستىسى نيەتىڭىز كۇشتى بولۋى كەرەك. ەگەر ءبىز، ەرەكشە بالالاردىڭ اتا-انالارى، قوعامداعى وزگەرىستەرگە باستاماشىلىق جاساماساق، مەملەكەتكە ءوز تىلەگىمىزدى، ءوتىنىشىمىزدى ايتپاساق، ەشقانداي وزگەرىس بولمايدى.

ادۆوكاتسياداعى ەڭ ماڭىزدى نارسە – ناقتى نەنى وزگەرتكىڭىز كەلەتىنى ءۇشىن ناقتى ماقساتتار مەن مىندەتتەر قويۋ. ەكىنشىدەن، ءسىزدىڭ ماسەلەڭىزدى شەشۋ جولدارى بولۋى كەرەك جانە ولاردى ۇسىنۋ قاجەت. ۇشىنشىدەن، ءسىزدىڭ ماسەلەڭىزدى قاي مەملەكەتتىك ورگان شەشە الاتىنىن ناقتى ءتۇسىنۋ ماڭىزدى. ادۆوكاتسيا ءارتۇرلى دەڭگەيدە: جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار دەڭگەيىندە دە، ۇكىمەت پەن ءتيىستى مينيسترلىكتەر دەڭگەيىندە دە جۇرگىزىلۋى مۇمكىن».
ءىس-شارا «AMANAT» پارتياسىنىڭ قولداۋىمەن «كەدەرگىسىز كەلەشەك – بۋدۋششەە بەز بارەروۆ» پارتيالىق جوباسى اياسىندا ءوتتى. ءىس-شارانىڭ اقپاراتتىق سەرىكتەستەرى: قر پرەزيدەنتىنىڭ تەلەراديوكەشەنى، «Sputnik قازاقستان» اا، «Sxodim Group» مەدياحولدينگى، «NUR Media» حولدينگى، «QazContent» اق.

«ءار بالا مەكتەپكە بارۋعا لايىقتى» جوباسى تۋرالى انىقتاما

«بولاشاق» قورىنىڭ «ءار بالا مەكتەپكە بارۋعا لايىقتى» جوباسى قازاقستاننىڭ مەكتەپتەرى مەن بالاباقشالارىندا اۋتيزم جانە دامۋىندا باسقا دا ەرەكشەلىكتەرى بار بالالاردى وقىتۋدىڭ ينكليۋزيۆتى مودەلىن ازىرلەۋگە جانە ەنگىزۋگە باعىتتالعان.

12 جىل ىشىندە قور بۇكىل قازاقستان بويىنشا 70 مامانداندىرىلعان وڭالتۋ مەكەمەلەرى مەن كابينەتتەرىن اشتى جانە جابدىقتادى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ 22 قالاسىندا 46 ينكليۋزيانى قولداۋ كابينەتى، ونىڭ 2-ءۋى ەلوردانىڭ №34 جانە №89 بالاباقشالارىندا پيلوتتىق رەجيمدە ىسكە قوسىلدى.

جوبا ەرەكشە ءبىلىم بەرۋدى قاجەت ەتەتىن 2000-نان استام بالانى قامتىدى، ونىڭ ىشىندە اۋتيزم جانە دامۋىندا باسقا دا ەرەكشەلىكتەرى بار 700-دەن استام بالا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاپ، قۇرداستارىمەن ءبىر پارتاعا وتىردى.
جوبانىڭ ارقاسىندا جوبانىڭ ۆەربالدى ەمەس بالالارىنىڭ 90% سويلەۋدى ۇيرەندى، 33 ەرەكشە بالا ءوز بەتىنشە وقۋدى باستادى، دامۋىندا ەرەكشەلىكتەرى بار 150 بالا مەكتەپىشىلىك، قالالىق، وبلىستىق جارىستار مەن وليمپيادالاردىڭ جۇلدەگەرى اتاندى.

جوبا قىزمەتتەرى بالالار ءۇشىن تەگىن.
شىعىندار قايىرىمدىلىق جارنالارى، قىسقى قايىرىمدىلىق بالدارىندا جينالعان قاراجات، سونداي-اق جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن جابىلادى.
بالالار ۇيلەرىنىڭ 2,5 مىڭنان استام تاربيەلەنۋشىسى قوردىڭ شىعارماشىلىق باعدارلامالارىنا قاتىستى.

ساراپشىلىق، زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى

قور قر ۇكىمەتىنىڭ، قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ جانە قر بعم جانىنداعى قايىرىمدىلىقتى دامىتۋ پەن ينكليۋزيا جونىندەگى جۇمىس توپتارىنىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلادى.
«بولاشاق» قورى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ بولىگىندە 70-تەن استام ساپالى ۇسىنىمدار مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزدى، ونىڭ ىشىندە:
- مەكتەپتەردە پەداگوگ-اسسيستەنت لاۋازىمى پايدا بولدى;
- پەداگوگ-اسسيستەنتكە ەڭبەكاقى تولەۋ شارتتارى جاقساردى;
- ەرەكشە ءبىلىم بەرۋ قاجەتتىلىكتەرى بار بالالاردى وقىتۋعا مەكتەپتەردە جاعداي جاساماعانى ءۇشىن ءبىرىنشى باسشىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى بەكىتىلدى;
- مىنەز-قۇلقىندا بۇزۋلىشىلىقتار بار بالالار سانى 4-تەن ارتىق بولعاندا ينكليۋزيانى قولداۋ كابينەتتەرىن اشۋ بويىنشا مەكتەپتەردىڭ مىندەتتەمەسى بەكىتىلدى.

مامانداردى وقىتۋ تۋرالى

3000-نان استام مامان اۋتيزم كەزىندە تۇزەتۋدىڭ وزىق ادىستەرىنە وقىتىلدى.
ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا 500-دەن استام جۇمىس ورنى قۇرىلدى.
بۇگىندە قازاقستاندا 15-كە جۋىق مىنەز-قۇلىق ماماندارى تۇرادى جانە جۇمىس ىستەيدى، ولاردىڭ 10-ى قور ماماندارى. ەببق بار بالالاردى مىنەز-قۇلىقتىق ارالاسۋدىڭ ساپالى قىزمەتتەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قازاقستانعا كەمىندە 700 مىنەز-قۇلىق مامانى قاجەت.
2021 جىلى قور ەرەكشە ءبىلىم بەرۋ قاجەتتىلىگى بار بالالاردى سۇيەمەلدەۋ جانە ولارمەن جۇمىس ىستەۋ بويىنشا پەداگوگ-اسسيستەنتتەرگە ارنالعان «ەرەكشە ءبىلىم بەرۋ قاجەتتىلىگى بار بالالاردى مىنەز-قۇلىقتى قولدانبالى تالداۋ ادىستەرىن (اۆا-تەراپيا) قولدانا وتىرىپ، پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق سۇيەمەلدەۋ» قازاقستاندا تۇڭعىش بىلىكتىلىكتى كوتەرۋ كۋرسىن ازىرلەپ، ىسكە قوستى. بۇل كۋرس قر بعم ساراپتامالىق كەڭەسىنىڭ وڭ قورىتىندىسىن العان اۆا-تەراپيا بويىنشا پەداگوگتەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋدىڭ قازاقستانداعى تۇڭعىش كۋرس بولدى. كۋرستى وقىتۋ ونلاين فورماتتا وتەدى.
قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن بارلىعى 2700 مامان وقىتۋدان ءوتتى. ونىڭ 1490-ى مەملەكەتتىك ۇلگىدەگى بىلىكتىلىكتى كوتەرۋ تۋرالى سەرتيفيكات الدى. اعىمداعى جىلى كۋرستا رەسەي، قىرعىزستان جانە تۇركىمەنستان ماماندارى وقىدى.

2022 جىلى «بولاشاق» قورى وفلاين فورماتتا 150 مامانعا ارنالعان مىنەز-قۇلىقتى قولدانبالى تالداۋ نەگىزدەرى بويىنشا العاشقى پراكتيكالىق ترەنينگ وتكىزدى.

قازاق تىلىندەگى ادەبيەتتىڭ جاسالۋى تۋرالى

جوباداعى بالالاردىڭ شامامەن 35%-ى قازاق تىلىندە وقيدى.

قور 2022 جىلدىڭ اقپان ايىندا «شەۆرون» كومپانياسىنىڭ قولداۋىمەن يۋ.ەرتس پەن و.مەلەشكەۆيچتىڭ (يزرايل، اقش) «ەرەكشە بالالار. مىنەز-قۇلىقتى قولدانبالى تالداۋعا كىرىسپە» اتتى مىنەز-قۇلىقتى قولدانبالى تالداۋ بويىنشا العاشقى كىتاپتى قازاق تىلىنە اۋداردى.

كەزىندە بۇل كىتاپ مىنەز-قۇلىقتى تۇزەتۋ ادىستەرى ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتالعان ورىس تىلىندەگى العاشقى وقۋ قۇرالى بولدى. بۇل قاعيدالار پروبلەمالى مىنەز-قۇلىقتى تۇزەتۋدە جانە الەۋمەتكە جاعىمدى مىنەز-قۇلىقتى قالىپتاستىرۋدا قولدانىلادى. كىتاپ پەداگوگتەرگە، دەفەكتولوگتارعا، لوگوپەدتەرگە جانە دامۋىندا ەرەكشەلىكتەرى بار بالانى تاربيەلەپ، وقىتىپ وتىرعان اتا-انالارعا پايدالى بولادى. كىتاپتىڭ اۆتورلارى يۋليا ەرتس جانە ولگا مەلەشكەۆيچ – سەرتيفيكاتتالعان مىنەز-قۇلىق تالداۋشىلارى، مىنەز-قۇلىقتى قولدانبالى تالداۋ بويىنشا كەڭەسشىلەر، مىنەز-قۇلىقتى قولدانبالى تالداۋدىڭ ادىستەرى مەن ستراتەگيالارىن قولدانۋ سالاسىنداعى وقىتۋشىلار. ولار اقش، يزرايل، رەسەي، ۋكراينا، گرۋزيا، قازاقستان جانە باسقا ەلدەردەگى مىنەز-قۇلىق ماماندارىنىڭ تاجىريبەسىنە جەتەكشىلىك ەتەدى. كىتاپتىڭ 3000 داناسى ماماندارعا جانە ەرەكشە بالالاردىڭ اتا-انالارىنا تەگىن بەرىلدى.

سونداي-اق 2023 جىلى ءبىز اعىلشىن تىلىنەن قازاق تىلىنە ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار بالانىڭ داعدىلارىن باعالاۋ قۇرالىن جانە دوكتور دج. پارتينگتوننىڭ (اقش) «ABLLS-R» جەكە باعدارلامالارىن قۇراستىرۋ جونىندەگى نۇسقاۋلىقتى اعىلشىن تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋداردىق. نۇسقاۋلىق 2023 جىلى شىعارىلاتىن بولادى.

Abai.kz