(حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ومىردەن وتكەن كۇنىنە وراي)            

5-ءساۋىر قازاقستاننىڭ سوڭعى حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ، تاۋەلسىز «تارلان» سىيلىعىنىڭ، «پاراسات» پەن «ءىى دارەجەلى بارىس» وردەندەرىنىڭ يەگەرى، اسىل اكەمىز قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ومىردەن قايتقان كۇنى.

ءساۋىر بولماي ءتاۋىر بولمايدى دەۋشى مە ەدى. سوندىقتان دا كوپتەگەن تاريحي ءبىرتۋار تۇلعالاردىڭ ءساۋىر ايىندا دۇنيەگە كەلۋى تەگىن ەمەس. جالپى، ءساۋىر اكەمىزدىڭ دە ايى ەكەن. اكەمىز شەكارادان وتكەن سول ايدىڭ 24-ءىن ءوزىنىڭ تۋعان كۇنى ەتىپ بەلگىلەپ، سول ايدا دۇنيەدەن ءوتىپتى.

ادامنىڭ قانشالىقتى باقىتتى-باقىتسىز عۇمىر كەشكەنىن كوزى تىرىسىندە ايتۋ قيىن. ونىڭ باعاسىن ادام تەك دۇنيەدەن وتكەننەن سوڭ بەرۋگە بولادى. دەگەنمەن، اكەمىزدىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءومىر جولى مەن تاعدىرى، ونىڭ شىعارماشىلىعى كوزى تىرىسىندە-اق تالايدى تاڭقالدىرىپ، وعان دەگەن شىنايى قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان.

قازاق كوشپەلى ءومىردىڭ سوڭعى جۇرناعى، بيلەر وتباسىنان شىققان «ماگيكاننىڭ اقىرى» ول ومىردەگى وزىنە جۇكتەلگەن ميسسياسىن تولىق اتقارىپ ءوتتى. ول وزىنەن كەيىن بۇگىنگى قازاق قوعامىنا قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارى مەن دۇنيەتانىمىن، ار-وجدان مەن نامىستىڭ قانداي بولۋ كەرەك ەكەنى تۋرالى تۇسىنىك قالدىرىپ كەتتى.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ قازاق-سوۆەت ادەبيەتىنە قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ تاريحي تاعدىرى تۋرالى تاقىرىپتى العاشقى اكەلگەن جازۋشى بولدى. ال ونىڭ 1962 جىلى نەبارى 26 جاسىندا شاۋەشەك ايماعىنان 200 مىڭنان اسا حالىقتىڭ كوشىن ۇيىمداستىرىپ باستاپ ەكى يمپەريانىڭ شەكاراسىنان وتكىزىپ، اتا جۇرتى قازاقستانعا امان-ەسەن كوشىرىپ اكەلۋى قازاق قوعامى ءالى دە تولىق ءتۇيسىنىپ، ءادىل باعاسىن بەرە الماي وتىرعان ۇلكەن تاريحي قۇبىلىس. جازۋشىنىڭ ءوزى دە: «مەنiڭ جازۋ­شىلىق ەڭبەگiم، جازعان توم-توم كiتاپ­تارىم ءوز الدىنا. ال 1962 جىلعى كوش – مەنiڭ ازاماتتىق قىزمەتiمنiڭ شىرقاۋ شىڭى. باقيلىق بولار الدىندا دا وسى ەڭبەگىمدى ەسكە الىپ وتەتىن شىعارمىن»، - دەيتىن.

سول 24-ءساۋىر كۇنى اعايىن-تۋىس، دوس-جوراندار جينالىپ اكەمىزدىڭ تۋعان كۇنىمەن بىرگە قالىڭ قازاقتىڭ ءبىرجولاتا اتا-جۇرتپەن  تابىسقان كۇنىن دەپ قاتار اتاپ ءوتۋشى ەدىك.

جاراتۋشى يەم اكەمىزگە ەشكىمنىڭ باسىندا بولماعان ەرەكشە ءبىر تاعدىر سىيلاعان ەكەن. قۇداي وعان ەكى يمپەريانى، ءۇش فورماتسيانى، كسرو-نىڭ ىدىراۋى مەن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن كورۋگە جازىپتى. تالاي رەت ءومىرى قىل ۇستىندە بولىپ، ءوزى ايتپاقشى «كوكتەي ورىلىپ كەتۋىم مۇمكىن ەدى» دەيتىن.  1958 جىلى قحر ساياساتى وزگەرىپ قىتايدان كازگۋ-دە وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەردى ەلگە قايتارعاندا ۇلى مۇقاڭ: «جازۋشى بولامىن دەگەن ادامعا قۇداي ءوزى وسىنداي كەدەرگىلەر بەرەدى، كەيىن قايتادان جولىڭدى اشادى. مۇمكىن ول جاققا ءومىر-بايانىڭدى بايىتايىن دەپ جىبەرىپ جاتقان شىعار. باستىسى سەن جاسىما!» دەپ ايتقان ەدى. دۋالى اۋىزدان شىققان سول تىلەك قابىل بولدى.

اكەمىز ءوز ەستەلىكتەرىندە: «جالپى، سوققىنى، ايداۋدى، قۋعىندى كوپ كورىپپىن. قىتايدا ءتورت جىل سۇرگىندە بولدىم. الماتىدان وقىپ بارعان سوڭ… جيىرما ەكى جاسىمدا ۇلتشىل دەگەن ايدار تاقتى. سونىڭ ءۇشىن قازىر ءوزىمدى بىرەۋ «ۇلتشىل» دەسە ماقتانىش ەتەمىن. بىردە: «مەنىڭ حالىقتان العان، ۇكىمەت بەرگەن ءبىرتالاي ءتاۋىر اتاقتارىم بار. سونىمەن قاتار ءبىر كەزدە قىتاي يمپەرياسى بەرگەن ۇلتشىل دەگەن اتاعىمدى دا دالاعا تاستاعىم كەلمەيدى»، - دەپتى.

اكەمىزدىڭ قالامىنان ون رومان، جيىرمادان اسا پوۆەست پەن پۋبليتسيستيكالىق ماقالالاردى ساناماعاندا جەتپىستەن اسا اڭگىمە تۋىپتى. سول شىعارمالاردىڭ ءبارى دە ۇلت تاعدىرى، حالىق مۇددەسى، ادىلدىك پەن اقيقات ءۇشىن كۇرەس تاقىرىبىنىڭ اينالاسىندا ءوربيدى. سوندىقتان دا قابدەش ءجۇمادىلوۆ ەشقاشان دا «بانكروتتىققا» ۇشىرامايتىن جازۋشى! ونىڭ شىعارمالارى قاشان دا سۇرانىسقا يە بولادى.

ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى اكەمىز كولەمدى ءىرى شىعارمالاردان گورى كىشى-گىرىم پوۆەستەر مەن حيكاياتتاردى جازۋعا كىرىستى. رومان جازاتىن جازۋشى كوپ، ال تالانتتىڭ شىڭىراۋ شىڭى – اڭگىمە جازۋ. بار وي-تولعاۋىڭدى كىشكەنتاي حيكاياتقا سىيدىرتۋ دەپ ايتاتىن. ونىڭ جيىرماعا جۋىق حيكاياتى ەگەمەندىك جىلدارىندا جازىلىپتى. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ قاي-قايسىسىن الىپ وقىساڭ دا تۇرعان ءبىر شەدەۆر دەيسىڭ! ونىڭ شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىگى مەن يدەيالىعى ءوز الدىنا ءبىر كەرەمەت دۇنيە بولسا، سونىمەن بىرگە ول بولاشاقتى بولجاي بىلگەن قاسيەتىمەن دە ەرەكشەلەنەدى.

2020 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا اكەم ەكەۋىمىز تەلەديدارداعى جاڭالىقتاردى كورىپ وتىرعانىمىزدا «نۇر-وتان» پارتياسىنىڭ سالتاناتتى ءبىر جيىنى تۋرالى ايتا باستادى. سونى كورىپ وتىرعان اكەم كەنەت ماعان بۇرىلىپ «وسىلار ءبىر كۇندە توڭقالاڭ اسادى» دەگەنى بار. مەن «كوكە، ءبىر كۇندە بولمايتىن شىعار، ۇيىمداستىرۋى بار، دايىندىعى بار، ەڭ از دەگەندە جارتى جىل نە ءۇش اي كەرەك» دەگەنىمدە ول: «جوق، ءبىر كۇندە توڭقالاڭ اسادى، كور دە تۇر»، - دەپ ءوز ويىن تاعى دا مىعىمداپ ايتتى. وكىنىشكە وراي، اكەمە سول ءوزى ايتقان ساۋەگەيلىگىن وزىنە كورۋدى جازباپتى.

سول ايتقانى ايداي كەلدى عوي. 2021 جىلى بولعان قاڭتار وقيعاسىنىڭ بولاتىنىن ول بۇدان ون جىل بۇرىن 2012 جىلى «ديكتاتوردىڭ اجالى» اتتى حيكاياتىندا كورسەتكەن ەدى. سول حيكايات «ءارىپ پەن سارا» اتتى جيناقتا باسىلدى. ول حيكاياتتىڭ دا ءوز حيكاياتى بار.

اكەم جۇرت وقىسىن، كىتاپحانالارعا تاراسىن دەپ سول جيناقتىڭ 150 داناسىن ءوزى «قۇرمەتتى ازامات» بولعان ماقانشىعا جىبەرەدى. اي وتپەي ماقانشىدان جايسىز حابار كەلەدى. اسا قىراعيلىق تانىتقان ءباز-بىرەۋلەر حيكاياتتان تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ار-نامىسىنا نۇقسان كەلەتىرەتىن جەرلەردى قىزىلمەن سىزىپ، قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە جۇگىنگەن ەكەن. سودان ماقانشىعا تارالىپ كەتكەن 150 دانا كىتاپ وقىرمانداردان تىزىممەن قايتا جيناپ الىنادى عوي. ارى قاراي جيناپ العان كىتاپتىڭ تاعدىرى نە بولدى دەيسىز عوي؟! جيناپ الىنعان سول كىتاپتىڭ ءبارىن دە ۇستىنە بەنزين قۇيىپ ورتەگەن! سودان «نازارباەۆ زامانىندا كىتابى ورتەنگەن جالعىز جازۋشى مەن» دەپ اكەمىز تالاي ايتىپ وتىرۋشى ەدى.

جالپى، اكەمىزدىڭ سول كەزدەگى بيلىكپەن ارا-قاتىناسى وڭاي بولعان جوق. وكىمەتتىڭ بىلىعى پەن قاتەلىكتەرىن بادىرايتىپ كورسەتىپ، سىن ايتقان ادامدى كىم جاقتىرسىن؟! اكەمىز ادىلدىك پەن اقيقاتقا قيانات جاسالسا تىنىش وتىرا المايتىن، سول ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىن سارپ ەتەتىپ كۇرەسەتىن. ول ءوزىنىڭ ۇستانىمدارىنان ەشقاشان اۋماي، ءوز ارىنا قارسى كەلگەن جوق. كەرىسىنشە، جازۋشى – قوعامنىڭ ايناسى بولۋى ءتيىس. ونىڭ قالامىنان تەك اقيقات شىعۋ كەرەك دەيتىن. ءتىپتى 2011 جىلى جاڭا-وزەن قىرعىنى ورىن العاندا زيالى قاۋىم اراسىنان سوعان باعا بەرگەن بىردەن ءبىر ادام قابدەش ءجۇمادىلوۆ بولدى. سول ءۇشىن بولار ونى وكىمەتتىڭ كورنەكتى ونەر قايراتكەرلەرىنە بەرىلەتىن ستيپەنديادان قاتارىنان جەتى جىل بويى شەكتەتىپ تاستادى. وعان اكەمىز مويىمادى. قايتا جىگەرلەنە، رۋحتانا تۇسەتىن. اكەمە «قابەكە، ەگەر جاڭىلدىم، كەشىڭىز دەپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتساڭىز اتاق تا، ابىروي دا، داڭق تا ءبارى بولادى» دەپ ايتىپ كەلگەندەر دە بولدى. ءتىپتى ونى كەيبىر ساياسي پاريالاردىڭ قاتارىنا دا شىقىردى. وندايلارعا اكەمىز «مەن جانە مەنىڭ كەيىپكەرلەرىم ءوز الدىنا بولەك ءبىر پارتيامىز» دەيتىن.

اكەمىز ەشقاشان «زاكازبەن» كىتاپ جازىپ، بيلىكتىڭ ءسوزىن سويلەگەن ساراي بۇلبىلى بولعان جوق. ونىڭ ءار ءسوزى ءوزىنىڭ جان تەبىرەنىسى مەن وي تولقۋىنان تۋدى. ول ارقاشان دا حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى مەن مۇددەسى، اسىرەسە قازاقتىڭ جەرى، ءتىلى، مادەنيەتى دەگەن قاسيەتتى ۇعىمدار ءۇشىن جىرتىلىپ ايىرىلاتىن. بۇعان ونى يتەرەتىن الاساپىران كۇش – جەتى اتاسىنان ۇزىلمەي كەلە جاتقان تەكتىلىك. قازاقتىڭ بي-جىراۋلارى مەن باتىرلارىنان قالىپ بويىنا سىڭىرگەن قازاقتىڭ اسقاق  رۋحى مەن ەركىن ساناسى!

اكەمىزگە حالىق جازۋشىسى دەگەن اتاق بەرىلگەن سوڭ وكىمەت بۇل اتاقتى مۇلدە الىپ تاستادى. بىردە مەن سونىڭ سەبەبىن سۇراعاندا ول: «حالىق جازۋشىسىنىڭ حالىقتىڭ اتىنان سويلەۋگە قاقى بار، ال بۇل بيلىك ءۇشىن كەرەگى جوق» دەگەن ەكەن. مىنە، بۇگىن ەلىمىز ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا بەت العاندا قوعامعا ءسىزدىڭ اقىل-پاراساتىڭىز، دانالىعىڭىز اۋاداي قاجەت بوپ تۇرعانىن-اي! بىراق ءسىز ارتىڭىزدا قالدىرعان مول مۇرا ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن بىلەتىن بارلىق سانالى قازاق ءۇشىن كوكتە جارقىراپ تۇرعان  تەمىرقازىق ىسپەتتەس.

ءسىز ولە-ولگەنشە حالىقتىڭ جىرتىسىن جىرتىپ، ءسوزىن سويلەدىڭىز. حالىقتىڭ دا سىزگە دەگەن نيەتى، پەيىلى وڭ بولىپ، سوڭعى ءوسيتىڭىز دە ورىندالدى.

اكە، ءسىز «سوڭعى كوش» رومان-ديلوگيانىڭ ەپيلوگىندا ءجۇمادىل اتامىزعا ارناپ «اكە! سەن جەرلەنگەن سۇر توبەنى ايسىز قاراڭعى تۇندە كوزىمدى جۇمىپ بارىپ-اق تابار ەدىم...» دەپ ەدىڭىز. جات قولىندا قالعان اتا-قونىسقا بارىپ ءجۇمادىل اتامىزدىڭ باسىندا قۇران باعىشتاۋعا جاراتقان يەم تەك  1989 جىلى عانا ءساتىن سالدى. ونىڭ ەسەسىنە ءوزىڭىزدىڭ وسيەتىڭىز بويىنشا الماتى-سەمەي-باقتى جولدارىنىڭ تۇيىسكەن، ەل اراسىندا «توقسان ەكى» اتانىپ كەتكەن توعىز جلدىڭ تورابىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىنا ەسكەرتكىشى بوپ جاتىرسىز. جانىڭىز جاناتتا بولسىن!

ول جەردە ارى-بەرى وتكەن جولاۋشىلار ءسىزدىڭ قابىرىڭىزدىڭ جانىنان بەت سيپاماي، دۇعا باعىشتاماي وتپەيدى. قازىر سول جەر رەسمي تۇردە «قابدەش بەكەتى» دەپ اتالىپ كەتتى.

قۇدايعا شۇكىر، سول اماناتتىڭ ورىندالۋىنا كوپ جىلدان بەرى باۋىرىڭىزداي بولىپ كەتكەن، تالاي ءىس-شارالاردى اتقارىسىپ قاسىڭىزدا جۇرگەن كورنەكتى عالىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ۇلىقپان ەسىلحانۇلى سىدىقوۆتىڭ كومەگى كوپ ءتيدى.

اكەمىزدىڭ باسى كوتەرىلگەنشە ۇلىقپان اعا «قابدەش ءجۇمادىلوۆ» اتىنداعى قۇرىلعان قوعامدىق قوردىڭ توراعاسى بولدى. قوردىڭ اتىنان اكەمىزدىڭ شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋعا، اتىن جاڭعىرۋعا ارنالعان تالاي ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلدى. كۇمبەزى كوتەرىلىپ بولعان سوڭ «ءارى قاراي وزدەرىڭ جۇرگىزىڭدەر» دەپ قوردىڭ تىزگىنىن وزىمىزگە ۇستاتىپ كەتتى.

قوردىڭ جۇمىسىنا اتسالىسقان بارلىق اعايىن-تۋىسقا، جالپى جۇرتشىلىققا لاعىسىمىز شەكسىز. اسىرەسە كۇمبەزدى تۇرعىزعان كەزدە باسىنان اياعىنا دەيىن باسى-قاسىندا ءجۇرىپ سونى ۇيىمداستىرعان اسەت پەن سەزبەك باۋىرلارىما جانە ولاردىڭ دوستارىنا، تاسكەسكەن ادانىنىڭ اكىمى ايدىن باۋىرىمىزعا العىسىمىز شەكسىز!

اللا تىلەۋلەرىڭىزدى بەرسىن!

ارمان قابدەشۇلى

«قابدەش ءجۇمادىلوۆ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى

Abai.kz