قازاق ءۇشىن ءسوز تىلسىمعا تولى سيقىرى مول دۇنيە. ءسوزدى ادام اعزاسىمەن ەتەنە ءبىر كورەدى. ءبىر زاتتىڭ ەكى جاعى سانايدى. رەنجىسە، «وكپەلەپ قالدىم»، تۋعانىن «باۋىرىم» دەۋى تەگىن ەمەس. تابان ەكەش تاباندى دا سوزگە قوسىپ، مىنەزى سالماقتىنى «تابانىنىڭ ءىزى بار» دەپ بەينەلەيدى. ونىسى كوبىنە-كوپ ءدوپ شىعادى. ايتسە دە جۇرەك پەن كوز ەرەكشە ورىندا تۇر. ورتاعاسىرلىق قايتا جاندانعان شىعىستا قۋاتى كۇشتى قالام يەلەرى ەكەۋىنە تالاي نوۆەللالار ارناعان.

«كوز بەن جۇرەكتى قاتار قويسام، سوڭعىسىنىڭ ءباسى ارتىق شىعادى» - دەپ، اعىنان جارىلادى ءبىر دوسىم. جۇرەككە ودا ايتۋعا بار: «بار جاقسىلىق تا، جاماندىق تا جۇرەكتىڭ ءىسى. جۇرەك تازا بولسا، تىلەك تە تازا. جۇرەك پەن تىلەكتىڭ تازالىعى ەڭ الدىمەن ءوزىڭىز ءۇشىن، سوسىن ماڭايىزداعىلار ءۇشىن اسا قاجەت. جۇرەكتەن گورى بىلەكتىلەر، تىلەكشىلەردەن گورى ەپتىلەر اسىپ تۇرعاندا...

ادامنىڭ عۇمىرى وسى جۇدىرىقتاي جۇرەكتە. جۇرەك توقتاسا ءومىر ۇزىلەدى. بۇل بەلگىلى جايت. جۇرەك اق بولسا، كوڭىل دە، جان-جاعىڭ دا جاپ-جارىق. جۇرەكتى قارا نيەت قاۋلاسا، اينالاڭدى دا تۇنەك باسىپ، قاتىگەزدىك كەۋلەيدى كەۋدەڭنىڭ قۋىس-قۋىسىن. جۇرەك سونداي. ونىڭ سونداي كەرەمەتى بار. جاراتقاننىڭ اتى دا وعان تەگىن جازىلماسا كەرەك. قۇداي شەبەر. وعان شەك جوق.

قازاق ءۇشىن ءسوز تىلسىمعا تولى سيقىرى مول دۇنيە. ءسوزدى ادام اعزاسىمەن ەتەنە ءبىر كورەدى. ءبىر زاتتىڭ ەكى جاعى سانايدى. رەنجىسە، «وكپەلەپ قالدىم»، تۋعانىن «باۋىرىم» دەۋى تەگىن ەمەس. تابان ەكەش تاباندى دا سوزگە قوسىپ، مىنەزى سالماقتىنى «تابانىنىڭ ءىزى بار» دەپ بەينەلەيدى. ونىسى كوبىنە-كوپ ءدوپ شىعادى. ايتسە دە جۇرەك پەن كوز ەرەكشە ورىندا تۇر. ورتاعاسىرلىق قايتا جاندانعان شىعىستا قۋاتى كۇشتى قالام يەلەرى ەكەۋىنە تالاي نوۆەللالار ارناعان.

«كوز بەن جۇرەكتى قاتار قويسام، سوڭعىسىنىڭ ءباسى ارتىق شىعادى» - دەپ، اعىنان جارىلادى ءبىر دوسىم. جۇرەككە ودا ايتۋعا بار: «بار جاقسىلىق تا، جاماندىق تا جۇرەكتىڭ ءىسى. جۇرەك تازا بولسا، تىلەك تە تازا. جۇرەك پەن تىلەكتىڭ تازالىعى ەڭ الدىمەن ءوزىڭىز ءۇشىن، سوسىن ماڭايىزداعىلار ءۇشىن اسا قاجەت. جۇرەكتەن گورى بىلەكتىلەر، تىلەكشىلەردەن گورى ەپتىلەر اسىپ تۇرعاندا...

ادامنىڭ عۇمىرى وسى جۇدىرىقتاي جۇرەكتە. جۇرەك توقتاسا ءومىر ۇزىلەدى. بۇل بەلگىلى جايت. جۇرەك اق بولسا، كوڭىل دە، جان-جاعىڭ دا جاپ-جارىق. جۇرەكتى قارا نيەت قاۋلاسا، اينالاڭدى دا تۇنەك باسىپ، قاتىگەزدىك كەۋلەيدى كەۋدەڭنىڭ قۋىس-قۋىسىن. جۇرەك سونداي. ونىڭ سونداي كەرەمەتى بار. جاراتقاننىڭ اتى دا وعان تەگىن جازىلماسا كەرەك. قۇداي شەبەر. وعان شەك جوق.

...ادام بولعان سوڭ، جۇمىر باستى پەندە بولعان سوڭ، كەيدە پەندەگە ءتان قىلىقتار قىلاڭ بەرەتىنى راس. سوندا سانامدى تەجەپ، اقىلعا شاقىرىپ، تاۋبەگە كەلتىرەتىن وسى جۇرەك. «قوي» - دەيمىن ءوز-وزىمە. «تاكاپپارلانىپ، قىزعانىشتىڭ قىزىل يتىنە ءىشىڭدى تىرناتىپ قايدا باراسىڭ؟ سەنى قادىرلەپ، ءۇمىت كۇتەتىندەرگە كورسەتكەن كىسىلىگىڭ وسى ما؟» - دەيدى ىشتەگى ءبىر داۋىس. - «ول دا، سەن دە ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعانسىڭ. ونىڭ سەنەن ارتىقشىلىعى - اقىلى، ءبىلىمى، ساناسى. ول ءۇشىن ونى كىنالاي المايسىڭ. جالقاۋ بولعان، كەلتە ويلايتىن ءوزىڭدى كىنالاما! قولىڭنان كەلسە، سونداي بولىپ ال! ال كەلمەي مە، وندا كۇندەستىك پەن كورە الماۋشىلىق سەنىڭ نە تەڭىڭ؟!» نە «قارا باسىڭنىڭ قامىن جەپ، نە ەتەسىڭ؟ ۇياتتان ۇزاپ نە تاباسىڭ؟ دۇنيەنىڭ تۇبىنە جەتكەن ەشكىم جوق. اتاق، مانساپ، بايلىق ساعان دوس ەمەس. دوسىڭ سەنىڭ - قاناعات!» بۇل - جۇرەكتىڭ ءسوزى. شىن قانشا قاتەلىكتەردەن، جازا باسۋدان ساقتاپ جۇرگەن جۇرەك. شۇكىر، ازىرگە جۇرەكتىڭ داۋسىنا تۇيسىكتىڭ قۇلاعى تۇرىك، كوزى ءتۇزۋ.

...جۇرەك اقىلعا اللانى مويىندا دەيدى. ول مويىندايدى. جۇرەك ساناعا قۇلشىلىق قىل دەيدى. سانا قۇلشىلىق ەتە باستايدى. تىلەك تۇزەلدى. جەكەشەدەن كوپشەگە اۋىستى. وي يماننان، ۇياتتان، اردان بەزدىرەتىن جاماندىقتىڭ ءبارىن مەيلىنشە قۇلىپتاپ ۇستايتىن بولدى. وسىنىڭ بارىنە باسشى - جۇرەك.

...ەرلىك تە، ەلدىك تە، باتىرلىق تا، ادامدىق تا، كىسىلىك تە، قايىرىمدىلىق تا، جومارتتىق تا - جۇرەكتىڭ تازالىعىنان. اللانىڭ ماڭدايىنا جازعان جازمىشىنىڭ، ءماندى، نە ءمانسىز بولۋى دا جۇرەكتەن. ءبارى جۇرەكتەن...جۇرەگىم مەنىڭ، كىرلەمە! جازمىش سالسا، وزمىش جوق، جارالانساڭ جارالان، تەك ايتەۋىر بىلعانبا! بىلەمىن ساعان تۇسكەن جارا جازىلمايدى. بىراق سەن جارالانساڭ، جالعىز ءوزىڭدى عانا ەمەس، مەنىڭ جانىمدى دا قينايسىڭ. ال كىرلەنسەڭ، لاستانساڭ، ءبىردى ەمەس، مىڭدى بۇلدىرەسىڭ. سوندىقتان جۇرەك كىرلەمە!»...

ءازىز جۇرەك جايىندا دوسىم وسىلايشا تەبىرەنەدى. ۇلى اباي دا اقىل مەن جۇرەكتى سالىستىرا كەلە، جۇرەكتى قالايتىنى بار عوي. جۇرەك تۇرعاندا قاي قىلمىسقا ورىن بار؟..

ال مەن بولسام «كوزدى» كوزدەن تاسا ەتكىم جوق. باستى ورىنعا قويام. ويتكەنى جۇرەك ابستراكتىلى بولسا، كوز شىنايى. توعىز وننىڭ تۇبىندە، ءتاسىل اقىلدىڭ تۇبىندە، جۇرەك كوزدىڭ تۇبىندە تۇرماي ما؟ «جالماۋىزدىڭ جانارىنداي»، «كوزى قيىقتىڭ قانى سۇيىق»، «اشۋ ۇستىندە كوز قىزارادى، اشۋ باسىلعان سوڭ بەت قىزارادى»، «كوز سۇزگەن كورىنگەنگە كوڭىل ارسىز»، «كورگەن كوزىڭ جىلاۋدىڭ ۇياسى» دەيتىن تەڭەۋ-تىركەستەر تىلدە مۇلدەم قولدانىلماسا دەيمىن. كوزدى قيمايمىن ويتكەنى. قۇتىرتىپ ماقتاتقىزبايتىن، تۇقىرتىپ داتتاتقىزبايتىن، اقيقات-شىندىعىڭنىڭ نەگىزگى ولشەمى - كوز ەمەس پە؟ كورمەگەن جۇرت قيالىنا سەنەدى.

...ىشكى سىرىڭدى جاريا ەتىپ داۋىستاپ ايتۋ بار دا، يشاراتپەن تۇسپالداپ، قاس-قاباقپەن ۇقتىرۋ، كوزبەن جەتكىزۋ بار. مۇنىڭ ۇزىلگەن ءۇمىتتى جالعاۋدا نە كۇدەردى ءبىرجولا ۇزدىرۋدە مۇمكىندىگى شەكسىز. ال ارباۋ، يلاندىرۋ قابىلەتى تىپتەن ەرەكشە: كوز ءامىر بەرەدى، توقتام ايتادى، ءسۇي­ىن­دى­رەدى، كۇيىندىرەدى. بىرەۋدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، بىلگىڭ كەلىپ تۇرعانىڭنىڭ جاۋ­ابىن سودان ىزدەيسىڭ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوز - كوڭىل-كۇيىڭنىڭ اي­نا­سى. ونىڭ كەي قۇبىلىستارىن سوزبەن بەينەلەپ جەتكىزۋ استە ءمۇم­كىن ەمەستەي. سونىڭ قايسىبىر بەلگىلەرىنە ءۇڭىلىپ كورەلىكشى:

قاتال كوز قاراس - بەلگىلى ءبىر نارسەگە توقتام سا­لۋ;

كىرپىكتى تومەن ايقاستىرۋ - كەلىسىمدى بىلدىرسە كەرەك;

ۇزاق كوز ءتى­گۋ - مۇڭ مەن وكىنىش;

تومەن قاراۋ - قۋانىشتىڭ بەلگىسى;

قاراشى­قتى قاباققا كوتەرۋ - قورقۋدان حابار;

وڭعا-سول­عا جۇگىرتۋ - سەنىمسىزدىك پەن كەلىسپەۋ يشاراتى;

تەز كوز تاستاۋ - وتىنىشكە;

قا­تىڭ­قى قاباق - اشۋ مەن رۇقسات ەتپەۋدىڭ امالى;

كوزدى تايقىپ اكەتۋ - جا­سى­رى­پ تۇرعان بەلگىلى ءبىر قۇپيا سىردىڭ بار ەكەندىگىنىڭ كۋاسى.

باسقاشا ايتقاندا، ادامنىڭ قاس-قاباعىنان جان تۇكپىرىندەگىسىن ۇعا الاسىڭ. كوز شىنايى دەيتىنىم سوندىقتان.

عۇلاما جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا ادامنىڭ قاس-قاباق، بەت-ءپىشىنى تۋرالى بىلاي جازعان: «اڭگىمەشى ادامعا تالاي ۋاقىت تاپجىلماي تەسى­لە قاراپ قالۋ ابايدىڭ كىشكەنتاي كۇنىنەن بەرگى ادەتى ەدى. ادام ءپىشىنى بۇعان ءبىر ءاردايىم تاماشا، وزگەشە قىزىق سۋرەت تارىزدەنەتىن. اسىرەسە اجىمى مول ءۇل­كەن­دەر ءپىشىنى ءبىر قىزىق حيكايا ءتارىزدى. ول كەي ادامنىڭ ايعىز-ايعىز اجىمىنان، سالبىراعان ۇرتىنان، قىرتىستانعان ماڭدايىنان، نەمەسە بوياۋى وڭعان كوز­دە­رى­نەن، ءار الۋان ساقال-مۇرتىنان - وزىنشە نەشە ءتۇرلى جاندى، سىزاتى كوپ سي­پات­تا­رىن كورگەندەي بولاتىن. قۇنانبايدىڭ جالعىز ساۋ كوزى، ونىڭ كوتەرىڭكى جال-تۇم­سىعىنىڭ سول يىعىنا شىعىپ الىپ، قالعىماي، ساقشىداي باعىپ، وسى ءوڭىردى قالت ەتپەي كۇزەتىپ تۇرعان سياقتانادى. قويا بەرىپ، سالعىرتتىعى جوق سەرگەك قا­تال كۇزەتشى»...

ءاسىلى، ادامنىڭ قاس-قاباعى - اشىق كىتاپ ىسپەتتى، پاراقتا دا وقي بەر، ۇعا ءبىل، ءتۇسىن. كوز - جان-دۇنيەڭ تۇكپىرىندە جاتقان بۇكپەسىز جان سى­رىڭنان حابار جەتكىزەر ەلشى، ياكي - دىتتەگەنىڭە تۋرا باس­تاپ اپاراتىن جول، ول ىشكى دۇنيەڭنەن اقپارات ايتاتىن، قۇپياڭدى ءدوپ جەتكىزەتىن كومەكشى قۇرال. كوزدە نە نارسە دە ءوزىنىڭ شىنايى قالپىندا اينىماي كورىنەدى.

ادام ءپىشىنىنىڭ ءمان-مازمۇنى تۇرعىسىنان كەلگەندە، ەڭ ءبىر جوعارى تۇرار سەزىم مۇشەسى - كوز. ونىڭ كوڭ­ى­لىڭنىڭ ءۇنىن ەستىرتەتىن، تىلسىمنان سىر تارتاتىن قۇدىرەتتى كۇشى بار. ويتكەنى ول جار­قىل اتقان جارىقتان تۇرادى. «ادامدى ۇققىڭ كەلسە - جانىنا جاقىن بارىپ كوزىنە ءۇڭىل» دەيدى شىعىس ءتامسىلى. "ماسەلەنىڭ ماسەلەسى ادامنىڭ ءجۇ­زى. بارشا قۋاتتىڭ ۇياسى - كوز. ورىنداۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى - جان دۇنيەسى بول­سا، جاننىڭ بەينەسى - بەت، ونىڭ ىشىندەگى ەرەكشەسى - كوز. بۇل دەنەنىڭ ەڭ جال­قى ۇزدىك مۇشەسى. ۇيتكەنى ول كوڭىل-كۇي تولقىندارىن، وزگەرىستەرىن، ەلەۋسىز رەڭك­تە­رىن مەيلىنشە تولىق، جەتىك، جان-جاقتى جەتكىزەتىن قۇدىرەتتى مۇشە" - دەيدى زەرتتەۋشى-عالىم سەرىك نەگيموۆ. اڭگىمەلەسۋشىنىڭ كوڭىل-كۇيىن بىردەن اڭعارا العاننىڭ ءوزى، ونىڭ قانداي كۇي­دە ەكەنىن - اشۋلى ما، قۋانىشتى ما، شات پا، سامارقاۋ ما، ىقىلاستى ما، مىنە، وسى كۇيدى ءدال انىقتاي بىلسەڭ، كوكەيىڭدى تەسكەن ويىڭدى انىق جەتكىزە الاتىنداي دىتتەگەن ماقساتىڭا جەتەسىڭ...

„ىمعا تۇسىنبەگەن، دىمعا تۇسىنبەيدى" دەيدى قازاق. ايتارىڭدى كوزبەن، ىممەن بىلدىرەتىن بۇل قاتىناس ءتۇرى عىلىمي تىلدە ۆەربالدى ەمەس جولمەن بەرۋ دەپ اتالادى. ادام ويىن ءتىلسىز، ياعني ءسوز قۇرالىنسىز جەتكىزەتىن مۇنداي ونەردىڭ سىر-قىرىن كىم بولسا دا جەتە ءبىلىپ جۇرگەنى ءلازىم. ريتوريكتەر مۇنداي ءون­ەر­دى اقپارات تاسۋشىنىڭ كوڭىل-كۇيىنىڭ ءتۇرلى اۋەز-اۋەندەرىن دۇرىس ماندە، اينا-قا­­تەسىز ءتۇسىنىپ، ول تۋرالى الدىن الا پايىمداي الۋ ءۇشىن پايدالانادى. زەرتتەۋ­شى­لەر ادام ماعلۇماتتاردىڭ كوپ بولىگىن وسىنداي ۆەربالدى ەمەس جول­مەن الاتىنىن انىقتاعان...

ءسوز جوق، ادامنىڭ ءتىلسىز ءىس-قيمىلى، ءجۇرىس-تۇرىسى، قيمىل-قوز­عالىستارى ارقىلى قارسى تاراپتىڭ ايتاتىن ويىن، الۋان كوڭىل-كۇي رەڭكىن الدىن الا ۇعا ءبىلۋدىڭ ءمان-ماڭىزى زور. القالى توپتىڭ الدىنا شىققاندا شالىپ تۇسەر ءجىتى كوز، وتكىر تۇيسىك، قىراعى بايقامپازدىعىنىڭ ارقاسىندا الدىنداعى كوپشىلىك تۋرالى دۇرىس تۇسىنىك قالىپتاستىرىپ، سوعان سايكەس ءيىندى قولدانار كوشەلى ءسوز يىرىمدەرىن ىزدەيسىڭ. اداممەن وڭاشا قالعاندا، اڭگىمەنىڭ قانداي ءتيىمدى ارالىقتا وتەتىنىن الدىن الا اڭداپ-ءبىلىپ، ارالىقتا داۋىس-ءۇننىڭ ءتۇرلى اۋەز، رەڭكتەرى تولىق، تۇگەل جەتەتىندەي، سويلەۋشىگە دە، تىڭداۋشىعا دا يكەمدى بولعانى دۇرىس دەيدى بىلەتىندەر. ەكەۋارا سۇحباتتا، كوزىنە تىكە قاراپ سويلەسەڭ، ونىمەن تەڭ دارەجەدە ەكەنىڭدى، سىيلاستىعىڭ مەن قۇرمەتىڭنىڭ جارقىن ۇلگىسى دەپ يلاندىرادى. قارىس جەرگە سۇيەم وتىرىك ايتقىزبايتىن دا كوز ەمەس پە؟

ەلەۋجان سەرىموۆ،

قاراعاندى قالاسى

Abai.kz