كەشە جەتىسۋ كۇي مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – قوجەكە نازارۇلىنىڭ تۋىلعانىنا 200 جىل تولۋىنا وراي قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا «كۇي – تاعدىر» اتتى ادەبي-مۋزىكالىق كەش ءوتتى. شارانى الماتى ۇلتتىق مەديتسينالىق كوللەدجى مەن «پارىز» قوعامدىق قورى قالامگەرلەر قاۋىمداستىعىمەن بىرلەسىپ وتكىزدى. اسەرلى كەشتە تاعدىرلى كۇيشىنىڭ ءومىر كەشۋلەرىنەن تۋعان كۇيلەرى ورىندالىپ، عالىم-زەرتەۋشىلەردىڭ عىلمي باعالارى ورتاعا سالىندى. سۇيەگى ارعى بەتكە قالعان شەرتپە كۇي شەبەرىن جاقىننان تانىستىرۋ ءۇشىن تىكەلەي ۇرپاعى (شوبەرەسى) تىلەۋبەردى شۇعايۇلىمەن جۋرناليست ءالىمجان ءاشىمۇلىنىڭ سۇحباتىن ۇسىنامىز.

كۇيشى قوجەكە كوشىنىڭ «25 ءۇي قوجەكە» اتانۋى

 – تىلەۋبەردى اعا، بۇگىنگى اڭگىمەمىزدىڭ القيساسىن پاتشا كوڭىلدى وقىرمانعا ءوزىڭىزدى تانىستىرۋدان باستاساڭىز.

– مەنىڭ اتى-ءجونىم تىلەۋبەردى شۇعايۇلى، كۇيشى قوجەكەنىڭ شوبەرەسىمىن. مەنىڭ اكەم شۇعاي، شۇعايدىڭ اكەسى باتتالعازى. باتتالعازى قوجەكەنىڭ كەنجە ۇلى، قاراشاڭىراقتىڭ يەسى بولعان ادام. قوجەكە 1823-جىلى جاز ايىندا جەر ءجانناتى جەتىسۋدىڭ ءتورى – قارقارا جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلىپتى. بالالىق، جاستىق ءداۋىرى قازىرگى نارىنقول، قارقارا، كەگەن وڭىرىندە وتكەن. البان ىشىندە قۇرمان-ۇمبەت-ەلىكباي اتالارىمىزدان ءوربيدى. ۇلكەن اتاسى قاسابايدان نازار، قاتۋ، ەرسارى، مۇستەك دەگەن ءتورت ۇل. اكەسى نازاردىڭ بايبىشەسىنەن – ءىلىپ، دۋلات، توقالىنان قوجەكە، تىلەكە، نياز دەگەن بەس ۇل بولادى. ال قوجەكەنىڭ ءوز كىندىگىنەن – نۇرقا، كەنجەاقىن، اقمولدا، راحمەتوللا، راقىش، باتتالعازى ەسىمدى التى ۇل تارايدى. كوجەكەنىڭ اتاسى قاساباي ەلىنە سىيلى، سوزگە شەشەن، تانىمال كۇيشىلەردىڭ ءبىرى بولعان. قارشادايىنان تىزەسىنە وتىرىپ، دومبىراسىنا تالاسىپ جۇرەتىن نەمەرەسى قوجەكەگە اتاسى ونىڭ 5-6 جاسىنان باستاپ دومبىرا ۇيرەتە باستايدى. قوجەكە دومبىرا ۇيرەنگەندە كۇيشىنىڭ جانىندا وتىرىپ ۇيرەنبەيتىن بولعان. ول دومبىرانىڭ ءۇنىن الىستان نەمەسە كەرەگەنىڭ سىرتىنان تىڭداپ الىپ، ونى كۇيشىنىڭ وزىنە اينىتپاي شەرتىپ بەرەدى ەكەن. تالانتتى دا، زەردەلى قوجەكە وزگە كۇيشىلەردىڭ كۇيىن تامىلجىتا ورىنداۋمەن بىرگە، ءوز جانىنان كۇي شىعارىپ، ءدۇيىم جۇرتقا بالا كۇيشى اتانادى. كوزى اشىق، كوكىرگەگى وياۋ قوجەكە ەل ىشىندەگى كوپتى كورگەن، اۋزى دۋالى، پاراساتتى جانداردان ۇلگى، ونەگە، ءتالىم الادى. ول ويىن دا، بويىن دا، سولارعا قاراپ تۇزەي باستايدى. كارىقۇلاق قارتتاردىڭ ايتۋىنشا، اكەسى نازار ەر كوڭىلدى، جومارت كىسى بولعان. قوجەكە دە اكەسىنىڭ وسى قاسيەتىن جوعارى باعالاپ، ولە-ولگەنشە ءجوندى مال جيىپ باي بولايىن دەمەگەن كورىنەدى، بىراق ونىڭ كەرىسىنشە بالا كەزدەن ونەرگە بوي ۇرىپ، دومبىرانى سەرىك ەتكەن، سەرى، ساۋىقشىل، دوسىنا ادال، جايدارى، ال قاسىنا ءورت تىلمەن، قاتال مىنەزىمەن قارايتىن، كوڭىلىنە سيماعاندى بەتىڭ-ءجۇزىڭ دەمەي ايتىپ سالاتىن ادام بولىپتى. قوجەكە كۇيشى عانا ەمەس، تىلىنەن بال تامعان شەشەن، ەلىن باستاعان كوسەم، حالقىن جاۋدان قورعاعان باتىر بولعان.

– قوجەكەنىڭ تۋعان جەرىنەن، ەلىنەن ءبولىنىپ كوشۋىنە نە سەبەپ بولدى دەپ ويلايسىز؟ 

– 1840-جىلدارى قوقان حاندىعىنىڭ شونجارلارى جەتىسۋ قازاقتارىنا اسكەرىن جىبەرىپ شارۋالاردان كۇشتەپ الىم-سالىق، زەكەت جيناپ الىپ وتىرعان. كەيىن كەلە جەتىسۋ جەرىنە اسكەري بەكىنىستەرىن سالىپ، ەلدى اياۋسىز قاناي باستايدى. بۇل جايلى حالىق ولەڭىندە:

«قازاقتى قوقان بيلەپ تۇرعان شاقتا،

كوپ شاپتى قازاق حالقىن اياماي-اق»، – دەسە، قايىرلى دەگەن حالىق اقىنى:

«بىلاي بارساڭ قوقان بار،

قوقاڭداعان اكەڭ بار.

بىلاي بارساڭ قالماق بار،

كۇشىڭدى ەپتەپ الماق بار.

بىلاي بارساڭ ورىس بار،

بالاڭدى بەرسەڭ قونىس بار» (ت.قاباەۆ. «كودەك مارالبايۇلى». 78-ب. بەيجىڭ), – دەپ، سول زاماننىڭ قوعامدىق جاعدايىن ءدال بەينەلەيدى.

ال پاتشالىق رەسەي 1846-جىلى ماۋسىم ايىندا ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سۇلتاندارى، ءبيى مەن رۋ باسىلارىمەن رەسەيمەن بولعان ساياسي قارىم-قاتىناس تۋرالى قۇجاتقا ءمورىن باسادى. بۇل ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ورىسقا قارسىلىقسىز باعىنۋىنىڭ العاشقى باسپالداعى بولاتىن. 1850-جىلدارى ۇلى ءجۇز جەرىندەگى قوقان بەكىنىستەرىنە شابۋىل جاساپ، ولاردى جەتىسۋ جەرىنەن ىعىستىرا باستايدى. وسى كەزدە جەتىسۋدىڭ وڭتۇستىك شىعىسى عانا بەيتاراپ ايماق رەتىندە ەشكىمگە باعىنباي تۇرعان بولاتىن. 1854-جىلى پاتشالىق رەسەي الماتىعا ۆەرنىي بەكىنىسىن سالعاننان كەيىن، بۇل ءوڭىردى دە جاۋلاۋ ارەكەتىن جۇرگىزە باستايدى. الايدا حالىق اراسىندا وتارلاۋشىعا قارسىلىق كۇشتى بەلەڭ الىپ، جەتىسۋ قازاقتارىن باعىندىرۋ قيىنعا تۇسەدى.

وسىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن قوجەكە ەلىنىڭ اق ساقالى مەن قارا ساقالىن جيناپ اقىلداسادى. جۇرت ۇشكە بولىنەدى، ءبىرازى قوجەكەنىڭ ويىن قولدايدى، ءبىرازى قالىس قالادى، ال كوپ ساندىسى مۇلدە قولدامايدى. سوندا قوجەكە: «ءبىر جەرگە ۇيلىعىپ وتىرا بەرگەننەن كەڭ ءورىس، جايلى قونىس ىزدەيىك. ءبىر جاعىمىزدان قوقاندىقتار قوقاڭداپ، تۇرتپەكتەپ مازا بەرمەي تۇر، ال ءبىر جاعىمىزدان ورىستار قارۋىن كەزەپ، جان-جاعىمىزدان قىسىپ كەلەدى. مۇنىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايتىنى انىق. ەل-امان، جۇرت تىنىش كەزدە، شىعىستاعى بايىرعى اتا قونىسىمىزعا جىلجيىق. چيڭ پاتشالىعى ورىسقا قاراعاندا جۇمساقتاۋ، جايلى كورىنەدى. مانجۋرلەر بىزگە جات بولعانىمەن، بىراق ىلە ءوڭىرى بىزگە جات جەر ەمەس، اتا-بابامىزدىڭ ەجەلگى قونىسى. ەگەر ول جاققا بارىپ جاتساق، جامان بولماسپىز»، – دەيدى. بىراق قوجەكەنىڭ بۇل ءسوزىن جاقتىرماي، قۇپتاماي وتىرعاندار: «قوقان بولسا ۇيرەنگەن جاۋىمىز، ورىس كەلدى ەكەن دەپ، بۇكىل ۇلى جۇزدەن ءبولىنىپ، جارىلىپ قايدا بارامىز؟ «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەگەن، نە كورسەك تە، وسى ەلمەن بىرگە كورەلىك؟! ەلدىڭ شەتىن سوگىپ قايتەسىڭ، قوجەكە؟!»، – دەيدى.

باعانادان ولاردىڭ ءسوزىن سابىرمەن تىڭداپ وتىرعان قوجەكە بابامىز دومبىراسىن قولىنا الىپ، تىڭقىلداتىپ تەڭشەپ الادى دا، بەبەۋلەتىپ شەرتە جونەلەدى. وسىعان دەيىن ەشكىم ەستىمەگەن بۇل كۇيدى جۇرت قىزىعىپ، ۇيىپ تىڭدايدى. كۇي جاعاعا سوعىلىپ كەرى قايتقان تەڭىزدىڭ تولقىنىنداي باياۋلاپ بارىپ تىنا قالادى، وتىرعاندار: «قوجەكە، بۇل كۇي ءبىزدى سان-ساققا جۇگىرتتى، كوپ سۇراقتىڭ استىنا الدى، جاۋابىن ءوزىڭ ايتشى. بۇل كۇيدىڭ اتى نە؟»، – دەپ سۇرايدى، سول كەزدە قوجەكە: «ەڭكەيگەنگە ەڭكەي، ول ەشكىمنىڭ قۇلى ەمەس، شالقايعانعا شالقاي، ول پاتشانىڭ ۇلى ەمەس» دەگەندەي، سىزدەر كەرى تارتىپ، شالقالاپ وتىرعان سوڭ بۇل كۇيدىڭ اتى «شالقايما»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. قاسىنداعىلاردىڭ ءبىرازى بۇل كۇيدىڭ ءمانىسىن تۇسىنە قويىپ، قوجەكەنىڭ ورنالاستىرۋى بويىنشا كوشى-قون ازىرلىگىنە كىرىسەدى. ال كەلىسپەگەندەر قالىپ قويادى...

بۇل كوش شىعىس سولتۇستىككە قاراي جول تارتقاندا قوجەكە بابامىزدىڭ ارتىنان 25 ءۇي ەرىپ كوشەدى. بۇل 25 ءۇي كىم دەيسىز عوي؟ بۇل – قوجەكەنىڭ جاقىن تۋىسىنان 13 ءۇي، التى ءۇي اۋىلاي (ايت-قالىبەك), ەكى ءۇي شاجا، ەكى ءۇي قوڭىربورىك (قاراقۇل-تەگىس، ايالىنىڭ ۇرپاقتارى) جانە ەكى ءۇي قىرعىز (باقاش ۇرپاقتارى). مىنە، وسى 25 وتباسى تاريحتا «25 ءۇي قوجەكە» اتانىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭىز بولىپ ايتىلىپ كەلەدى.

قوجەكە كوشىنىڭ تارباعاتاي ارقىلى ىلەگە بارۋى

– تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قوجەكەنىڭ كوشى نارىنقولدىڭ تۇسىنان وتپەي، قيىرداعى تارباعاتاي ارقىلى ءوتىپتى...

– 1755 جىلى چيڭ پاتشالىعىنىڭ قالىڭ قولى جوڭعارعا جورىق جاساپ، جوڭعار حاندىعىن ءبىرجولاتا جويىپ، ىرگەسىن قازاق جەرىنە دەيىن كەڭەيتەدى. ابىلاي حان چيڭ پاتىشالىعىمەن شەكىسىپ كورىپ، وعان ءالى جەتپەيتىنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، ونىمەن ديپلوماتيالىق بايلانىس جاساۋدى ءتيىمدى سانايدى. سونىمەن 1757-1758 جىلدارى ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇز حان، بي-سۇلتاندارى چيڭ پاتشالىعىمەن تىكەلەي بايلانىستار ورناتا باستايدى. جوڭعارلاردىڭ ىقپالىمەن، ىلگەرى-كەيىن باتىسقا قاراي ىعىسىپ كەتكەن قازاقتارعا مانجۋر شونجارلارى ءوز قونىستارىنا قايتا كوشىپ كەلىپ، مالىن باعۋىنا قارسى بولمايدى. چيڭ پاتشالىعى 1762-جىلى قازان ايىندا ىلە گەنەرال مەكەمەسىن قۇرادى. 1766-جىلى چيڭ ۇكىمەتى ىلە گەنەرالىنا: «ىلە قاتارلى جەرلەردىڭ كولەمى كەڭ، وندا ادام قانشا كوپ بولسا سونشا جاقسى، جايىلىمنان تارىققاندىعىنان نەمەسە بۇلاپ-تالاۋدان قورىققاندىعىنان بىزگە قاراعىسى كەلەتىن قازاقتاردى دەر كەزىندە قابىلداڭدار» (ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ جالپى اقۋالى». «تاريحي وزگەرىستەر ءبولىمى». 17 ب. قۇلجا) دەپ بۇيرىق بەرەدى. ال ءبىر جىلدان كەيىن «قازاقتىڭ اتامەكەندەرىنە قايتىپ كوشىپ كەلىپ، مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋىنا بولاتىندىعى تۋرالى چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى 1767-جىلى ابالاي حانعا رەسمي ۇقتىرادى» (ج.مىرزاقانۇلى. «قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى». 353-ب. ءۇرىمجى). مىنە، وسى كەزەڭنەن باستاپ ۇلى ءجۇزدىڭ البان، سۋان، دۋلات رۋلارى، ال ورتا ءجۇزدىڭ نايمان، كەرەي رۋلارى ىلە، تاراباعاتاي، التاي وڭىرىنە تۇس-تۇستان ءوتىپ، كوشىپ كەلەدى. ولار چيڭ پاتشالىعىنا قاراستى بولىپ، مالىنا سالىق تولەيدى. مىسالى، مانجۋر شونجارلارى جىلقى مەن سيىردىڭ جۇزدەن ءبىرىن، قويدىڭ مىڭنان ءبىرىن سالىق ءۇشىن العان. قازاقتارعا بۇدان باسقا سالىق الماعان، كوپ قىسىم كورسەتپەگەن. بۇل ءۇردىس ءحىح عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىنا دەيىن جالعاسىن تابادى.

قوجەكە بابامىز شىعىسقا قاراي كوشۋدىڭ الدىندا ءسۇيدىڭ كۇرەدەگى ىلە گەنەرال مەكەمەسىنىڭ ۇلىعىمەن بايلانىس جازىپ، پاتشالىق رەسەيدىڭ ۇستەمدىگىنەن ەلىن قۇتقارۋ ءۇشىن ىلەگە كوشىپ بارۋ ويىنىڭ بارىن ايتىپ، شەكارادان وتۋىنە رۇقسات سۇرايدى. ۇلىق قوجەكەنىڭ ءوتىنىشىن قابىلداعانىمەن، بىراق كوشتىڭ ىلە وڭىرىنە توتەلەي وتۋىنە رۇقساتىن بەرمەيدى. الايدا، ونىڭ تارباعاتاي ارقىلى كوشىپ كەلۋىنە تىم قارسى بولمايدى.

ىلە گەنەرالى ىلەدەگى توعىز قالاشىقتىڭ ءبىرى – ءسۇيدىڭ كۇرەدە تۇردى. بۇل مەكەمە شىنجاڭدى اسكەري، ساياسي جاقتان ءبىر تۇتاس باسقاراتىن اكىمشىلىك ورگان بولدى. ونىڭ قاراۋىندا ءۇرىمجى دۋتىڭى، تارباعاتاي كەڭەسشى انبىسى ء(مانساپ اتى) ءار قايسى قالالارعا جىبەرىلگەن ءىس جۇرگىزۋشى ءمانساپتىلارى بولعان. بۇل ورتالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ، قورعاۋ ونىڭ ماڭىزدى ستراتەگيالىق ساياساتىنا اينالادى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ول كەزدە قوقان حاندىعى مەن پاتشالىق رەسەيدىڭ جەتىسۋداعى تەكەتىرەسى ۋشىعىپ، قازاقتاردىڭ وتارشىلدارعا قارسى كۇرەسى جيىلەپ كەتكەن كەزى ەدى. ءتىپتى پاتشالىق رەسەي چيڭ پاتىشالىعىنا اشىق قىر كورسەتە باستايدى. جەتىسۋداعى قوعامدىق، ساياسي جاعدايدى سىرتتاي ءبىلىپ وتىرعان ىلە گەنەرال مەكەمەسىنىڭ ۇلىقتارى بۇل جاعدايدان قاتتى الاڭداپ، ىلەنىڭ شەكارا قورعانىسىن كۇشەيتە تۇسكەن كەزەڭى بولاتىن.

– دەمەك، قوجەكە چيڭ پاتشالىعىنىڭ ىلە گەنەرال مەكەمەسىنىڭ رۇقساتىمەن كوشكەن بولدى عوي.

– سولاي دەپ ايتۋعا نەگىز بار. وسىدان كەيىن قوجەكە «ءبىر جول بار – جاقىن، جاقىن دا بولسا الىس، ءبىر جول بار – الىس، الىس تا بولسا جاقىن» دەگەن اتالى سوزگە جۇگىنە وتىرىپ، ىلە گەنەرال مەكەمەسىنىڭ رۇقسات ەتپەگەن جەرىنەن وتە شىعىپ، ونىڭ اسكەرىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، قارۋ كەزەنگەننەن ۇتارىمىز شامالى، ودان دا تارباعاتاي ارقىلى وتكەن دۇرىس دەپ شەشەدى. ول وسى ۇزاق ساپار ارقىلى كوشىپ-قونىپ، اتا-باباسىنىڭ ەجەلگى قونىسى ىلە وڭىرىنە كەلۋدى ماقسات تۇتادى.

بۇل كوش وسىنداي سەبەپتەرمەن قيىر شىعىستاعى تارباعاتايعا قاراي بەت الادى. قوجەكە تۋعان جەرىنەن اتتانىپ بارا جاتىپ «ەلمەن قوشتاسۋ» اتتى كۇيىن، ال شاعانتوعايدان ءوتىپ، تارباعاتايدىڭ جايىرىنا قاراي تارتقاندا «كوش كەلەدى» دەگەن كۇيىن شىعارادى. قوجەكە جولشىباي ءبىر قارالى ۇيگە تۇسەدى. ۇعىسا كەلسە، ول ءۇيدىڭ ەركەگى قايتىس بولىپ، ەكى بىردەي جاس ايەلى جەسىر قالىپ، جوقتاۋ ايتىپ وتىرادى. قوجەكە ەكى جەسىرگە كوڭىل ايتىپ، تاباندا ءبىر كۇي شىعارىپ شەرتەدى. دومبىرانىڭ قوس ىشەگىنەن شىققان ءۇن، جەسىر قالعان ەكى كەلىنشەكتىڭ جابىرقاۋ كوڭىلىن كوتەرەدى. قاسىنداعىلار بۇل كۇيدىڭ جاعدايىن، ءمانىسىن قوجەكەدەن سۇراعاندا، ول: «مىنا قارالى بولىپ وتىرعان قوس كەلىنشەككە ايتىلعان كوڭىل مەن جۇباتۋىم»، – دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سودان بۇل كۇي «قوس كەلىنشەك» اتانىپ كەتىپتى.

تارباعاتايدىڭ قاراعاندى (بۇل كۇندەرى ول جەر «قوجەكە-قاراعاندى» دەپ اتالادى) دەگەن جەرىندە ەكى جىلداي ايالدايدى. ءوزى جاقسى كىسىگە، ءبىر كىسىلىك ورىن بار دەگەندەي، ورتا ءجۇزدىڭ رۋلارى جاقسى قارسى الادى، ونى قۇرمەتتەپ تورىنە شىعارادى. بايلار مەن بي-بولىستارىنىڭ توي-تومالاقتارىندا ءجيى بولىپ، كۇيىن كۇمبىلەتىپ، مارتەبەسىن اسىرىپ جۇرەدى. نايمان، ارعىن، كەرەيدىڭ سال سەرىلەرىمەن بىرگە التايدىڭ جەمەنەي، بۋىرشىن، ەرتىس وڭىرىنە دەيىن ءبىر-ەكى رەت بارىپ دۋمانداتىپ قايتادى. قازاقتىڭ دالاسىن ءان مەن جىرعا بولەگەن ءبىرجان-سال قوجاعۇلۇلىنىڭ ونەرىنە سىرتتاي ءتانتى بولعان قوجەكە، ونى جوعارى باعالاپ، «ءبىرجان-سال» كۇيىن شىعارادى.

ساۋىردىڭ جەرى قۇيقالى مال مەن جانعا جايلى بولعاندىقتان، ەس جيىپ، ەتەك جاپقاننان كەيىن، ىلە ءوڭىرىن بەتكە الىپ تاعى كوشەدى. جولاي بۇراتالا وڭىرىنە، سايرام كولى جاعاسىنا كەلىپ قونىستانادى. بۇراتالا وڭىرىندە ودان بۇرىن كەلىپ، مەكەندەپ جاتقان قىزاي ەلىنىڭ اراسىندا ءبىر جىلداي بولادى. وندا قىزايدىڭ قۇدايمەندە تورە جانە بي-بولىستارىمەن تانىسىپ، جاقسى ارالاسادى. ولارمەن توي-تومالاقتا، استا بىرگە بولادى. سول داۋىردە تورە سالتىندا اتپەن كەلىپ تورە ۇيىنە قارالار تۇسپەيتىن، قامشىسىن ۇيگە ۇستاپ كىرمەيتىن، بەتپە-بەت سويلەسپەيتىن. بىراق قۇدايمەندە تورە قوجەكەنى اق ورداسىنا شاقىرىپ، قوناق جاسايدى. ەكەۋى ولەر-ولگەنشە دوس بولىپ وتۋگە سەرتتەسەدى. قوجەكە «قۇدايمەندە تورەگە» دەگەن كۇيىن شىعارىپ، دوستىعىن كۇيمەن بەينەلەيدى. بۇل كۇي قۇدايمەندە تورە مەن كۇيشى قوجەكەنىڭ ءبىر-بىرىنە بولعان قۇرمەتى مەن ادال دوستىعىنىڭ سيمۆولىنا اينالادى.

سايرام كولىنىڭ شالقارىنا، اينالاسىنداعى كوركەم تابيعاتىنا كوڭىلى شارىقتاعان كۇيشى «سايرام كول»، «اققۋ» اتتى كۇيلەرىن شىعارادى. قوجەكەنىڭ ەندىگى ەسىل-دەرتى، ارمانى ىلەدەگى ءۇيسىن تاۋىنىڭ باۋىرايىنا، ەجەلگى اتا قونىسىنا بارۋ بولادى. سودان ولار كوشى-قون دايىندىعىن جاساپ، قىزاي ەلىمەن قوشتاسىپ اتتانادى. سوندا «قىزايمەن قوشتاسۋ» دەگەن كۇيىن شىعارىپتى.

قوجەكە كوشىن باستاپ، قاسقا بارىپ، ودان كەيىن توعىزتاراۋ وڭىرىنە كەلەدى. قوجەكە ەل ىشىندە سەرىلىكپەن قوسا اڭشىلىق، ساياتشىلىقپەن دە اينالىسقان. توعىزتاراۋدىڭ مۇقىر، جىرعالاڭ ءوڭىرىن مەكەندەگەن العاشقى كەزدەرىندە ساياتقا شىعىپ، ارالاي ءجۇرىپ اعارسىن سۋىنان ءبىر قۇندىز كورەدى دە، جولداستارىمەن جابىلا قۋالاپ سوعىپ الادى. قۇندىزدى ۇستاۋ بارىسىندا كيىمدەرىمەن سۋعا دا، بالشىققا دا ءتۇسىپ كەتەدى. وسى ءبىر قىزىقتى، تاماشا قيمىلدارعا قىزىققان كۇيشى اۋىلىنا قايتقان سوڭ «اعارسىن اق تولقىنى» اتتى كۇيىن شىعارادى.

ءبىر كۇنى قوجەكە قاسىمباي دەگەن ۇستامەن مۇقىردىڭ قالىڭ ورمانىنا وتىن الۋعا بارادى. ۋاقىت تاڭەرتەڭگىلىك كەز بولسا كەرەك، بۇلاردىڭ ورمان ىشىنە كىرۋىمەن اعاش بۇتاعىنا قونىپ وتىرعان بۇلبۇل قۇيقىلجىتىپ سايراي جونەلەدى، بۇلبۇلدىڭ سان قۇبىلتىپ سايراعان اسەم اۋەنىنە ەلىكتەگەن بۇلار الاتىن وتىنىن ۇمىتىپ، بۇلبۇلدىڭ اۋەنىنە قىزىعىپ تىڭداپ وتىرىپ قالادى. الدەن ۋاقىتتا قاسىمباي: «شىركىن مىنا بۇلبىلدىڭ داۋىسىنىڭ جاعىمدىسىن-اي! – دەيدى. سوندا قوجەكە ونى قوستاپ، جانۋاردىڭ ءۇنىن دومبىراعا سالىپ الار ما ەدى!» – دەيدى. «سەن بۇلبۇلدىڭ ءۇنىن دومبىراعا تۇسىرە الاسىڭ با؟» – دەپ سۇرايدى قاسىمباي دوسى. «دومبىرا جوق قوي، انە كۇنى بايقاۋسىزدا اتىم ءسۇرىنىپ قۇلاعاندا، دومبىرام اتتىڭ استىندا قالىپ شاعىلىپ قالىپ ەدى. دومبىرا بولماعان سوڭ، امالسىز وتىرمايمىن با، ەگەر بولعاندا عوي، تۇسىرمەي نەسى بار دەيسىڭ؟» – دەيدى قوجەكە كۇلىپ. ونداي بولسا، دومبىرانى ساعان مەن جاساپ بەرەيىن، – دەپ قاسىمباي سول جولى ورماننان دومبىراعا لايىقتى اعاشتى تالداپ، كەسىپ الىپ قايتادى. ۇستا ۇيىنە كەلگەننەن كەيىن قوجەكەگە بەرگەن ۋادەسىن ورىنداپ، دومبىرا جاساپ بەرەدى. دومبىرا جاسالىپ بىتكەن كۇنى قوجەكە ارت-ارتىنان «ساربارپى بۇلبۇل»، «نۇرعازارىن بۇلبۇل» دەگەن ەكى كۇيىن شىعارادى.

توعىزتاراۋدا ءبىر جىلداي تۇرىپ، ءۇيسىن تاۋىنىڭ كۇنگەيىندەگى قۇشتايدى جايلى قونىس ساناعان ول 25 ءۇيدى ءۇش-قۇشتاي مەن كىشى-قۇشتايعا ءبولىپ ورنالاستىرادى. تەكەستىڭ قۇشتايىنىڭ شىعىس وڭتۇستىك جاعى بوزادىر دەپ اتالادى، ول بارىپ قازىرگى اقسۋ ايماعىمەن، شىعىسى بايىنعولين موڭعول اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ حىجىڭ اۋدانىمەن شەكارالاسادى. سولتۇستىگى توعىزتاراۋ، ال باتىسى مۇڭعۇلكۇرە اۋداندارىمەن شەكتەسەدى. ول بارىپ قازىرىگى رايىمبەك اۋدانىنىڭ نارىنقولىنىڭ شەكاراسىنا تىرەلەدى. قوجەكەنىڭ كوشى ىلە وڭىرىنە قونىس تەپكەننەن كەيىن، جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ زاڭ-تارتىپتەرىنە باعىنىپ، الاڭسىز، بەيبىت ءومىر وتكىزە باستايدى. ءبىر كەزەگى كەلگەندە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ادامدارى قوجەكەنىڭ نە ءۇشىن قونىس اۋدارىپ كەلگەندىگىن سۇراعاندا ول: «قىسقا ەتەك، قىتىمىر ورىستان، ۇزىن شاپان، كەڭ قولتىق مانجۋر جاقسى ەكەن»، – دەپ، ازىلمەن جاۋاپ بەرىپتى.

– كۇيشى كوجەكە چيڭ پاتشاسىنىڭ ەجەن حانىنان مەدال العان دەيدى عوي.

– قوجەكە باستاعان كوش شاعانتوعايدان ءوتىپ چيڭ پاتشالىعىنا قاراستى جەرگە بارعاننان كەيىن، بۇلىك تۋدىرماي، جۇرگەن جەرىن توي-دۋمانعا بولەپ، جۇرتتى بەرەكە-بىرلىككە شاقىرىپ كەلگەنىن بىلگەن ىلە گەنەرالى ونى جىلى قابىلدايدى. قوجەكەنىڭ بۇل ءىسىن ەرلىككە، پاراساتتىلىققا بالاعان ىلە گەنەرال مەكەمەسى بەيجىڭدەگى ەجەن حانعا حات جازىپ، قوجەكە مەن ونىڭ 25 ءۇيىنىڭ ىلە وڭىرىنە كوشىپ كەلۋ بارىسىن تولىق مالىمدەيدى. بۇدان حابار تاپقان ەجەن حان كوشتىڭ باسشىسى قوجەكەگە قاتتى ريزا بولىپ ءبىر كۇمىس، ءبىر التىن مەدال (ورتاسىندا پاتشانىڭ باس سۋرەتى، ارت جاعىندا جازۋى بار) تارتۋ ەتىپ، سىي-قۇرمەت كورسەتەدى. كۇمىس مەدالى تەكەستەگى تىلەبالدى دەگەن اقساقالدىڭ ۇيىندە قازىرگە دەيىن ساقتاۋلى. تىلەبالدى قوجەكەنىڭ شوبەرەسى، مەنىڭ اعام. ال التىن مەدالىن قوجەكە بابامىز قىزىلبورىك سەرىكبايعا ۇزاتقان قىزى قانىكەيگە بەرگەن ەكەن.

قوجەكە ىلە وڭىرىندەگى 5 اقالاقشىنىڭ ءبىرى بولعان

– كۇيشى قوجەكە بولىس بولعان دەيدى عوي، سولاي ما؟

– قوجەكە بابامىز جەتىسۋدا جۇرگەندە بي بولعان دەگەن دەرەك بار. ال ىلەگە بارعاننان كەيىن اقالاقشى بولادى. ىلە گەنەرال مەكەمەسىنە قاراعان ىلە، تارباعاتاي وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ باسقارىلۋ جۇيەسى ۇقساستاۋ بولعانىمەن، ءمانساپ اتاۋلىلاردىڭ سانىندا ۇلكەن وزگەشەلىكتەر بولعان. ىلەدەگى قىزاي مەن البانعا قاراستى قازاقتاردا ءبىر ءتايجى (تورە), ون ەكى ۇكىرداي (اقالاقشى), ون ەكى ىلگىداي (مامپاڭ – كومەكشى) جانە كوپتەگەن زاڭگى مەن ەلۋ باسى بولعان. ال بۇل وڭىردەگى قازاقتاردىڭ ەڭ جوعارعى بيلەۋشىسى «اقالاقشى» بولىپتى.

قوجەكە تۋرالى جازباشا قۇجات 1862-جىلدان باستاپ حاتقا تۇسە باستاعان. 1862-جىلى ىلەدەگى چيڭ پاتشالىعىنىڭ بيلىگىن سىرتتاي مويىنداپ، قول قويعان ادامداردىڭ تىزىمىندە «اقالاقشى» رەتىندە اتى اتالادى. بۇل دەرەكتە: «1862-جىلى ايت-بوزىم، الجان، سەگىزسارى رۋلارى اتىنان ساۋرىق تۇمەنبايۇلى باستاپ 12 ادام قول قويىپ، بارماعىن باسادى. ارالارىندا 5 اقالاقشى بار. ولاردىڭ حاتتالعان اتى تومەندەگىدەي: «نازاردىڭۇلى قوجاق (قوجەكە) اقالاقشى، اقالاقشى قابانبايدىڭ ۇلى، جانىبەكتىڭ ۇلى ¬جانات، اقالاقشى تۇستىكبايدىڭ ۇلى جانە سمايىل اقالاقشى. ولارعا اقالاقشىلىق مانساپ چيڭ پاتشالىعى جاعىنان بەرىلگەن. قاتىسقان 5 اقالاقشىنىڭ اراسىنان نازاردىڭۇلى قوجاق (قوجەكە), جانىبەكتىڭۇلى جانات، سمايىل قاتارلى ءۇش اقالاقشى ءوز اتتارىنان قول قويعان. ال اقالاقشى قابانبايدىڭ ۇلى، اقالاقشى تۇستىكبايدىڭ ۇلى قاتارلى ەكى اقالاقشى ءوز اتتارىنان ەمەس، اكەسىنىڭ (اكەلەرى قابانباي، تۇستىكباي) اتىنان قول قويعان» دەلىنگەن. دەمەك، 1862-جىلى ىلەدەگى البان ەلىنىڭ 5 بولىس ەل بولعانىن بايقاۋعا بولادى. بۇل مەزگىلدە قوجەكەنىڭ اۋىلى توعىزتاراۋدىڭ جىرعالاڭ، اعارسىن دەگەن جەرىندە وتىرعان. ىلە وڭىرىندەگى جەر-سۋ اتتارىنىڭ ءبىرازى قەجەكە، ساۋرىق زامانىندا قويىلدى. مىسالى، كۇنەستەگى ۇشكەپتەر، قارابۋرا، ارالتوبە، جاۋىر، تۇرگەن، اۋىز، اققولتىق، توعىزتاراۋداعى قابانباي شوقىسى، اعارسىن قاتارلى جەرلەر بار. ىلەدەگى «قابانباي شوقىسى» ايت قالىبەك باتىردىڭ شوبەرەسى قابانباي سادىۇلىنىڭ اتىمەن قويىلعان.

– قوجەكە كۇي شەرتەر كەزدە نەمەسە جاڭا كۇي شىعاراردا «كۇي شاقىرتقى»، «كۇي باستار» دەگەن كۇيىن شەرتەتىن بولعان دەيدى عوي.

– قوجەكە بابامىز دومبىرانىڭ قۇلاعىن بۇراپ كۇيىنە كەلتىرگەن سوڭ ەڭ اۋەلى «كۇي شاقىرتى» جانە «كۇي باستار» دەيتىن كۇيىن شەرتەدى ەكەن. وسى كۇيلەردى شەرتۋ ارقىلى دومبىرانىڭ 12 پەرنەسىن (بابامىز 12 پەرنەلى دومبىرامەن كۇي شەرتەتىن بولعان) تەڭشەپ، بابىنا كەلتىرىپ الادى دا، اششى تەرىن العان اتتاي جاراتقان سوڭ، باسقا كۇيلەرىن شەرتەدى ەكەن.

قوجەكە ءوزىنىڭ ورەسى بيىك كۇيلەرىن انشەيىن شىعارا بەرمەگەن. ول كۇيلەرى ارقىلى ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامداعى بولمىستى مۋزىكا تىلىمەن بەينەلەپ، جۇرتقا جەتكىزىپ وتىرعان. ءوزى زەرتتەگەن ومىردەگى ءاربىر قۇبىلدىس پەن وقيعالاردى سۋرەتتەيتىن، وعان مۋزىكا تىلىمەن ءوز كوزقاراسىن بىلدىرەتىن ارناۋلى كۇيلەر شىعارعان. ومىردەگى وقيعالاردى باعامداپ، زەرتتەپ، تالداپ وعان قاراي ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق وي يىرىمدەرىن سىڭىرە بىلگەن دارىندى ونەر يەسى. قوجەكەنىڭ كۇيلەرى ۋاقىت تىنىسىن، زۇلىمدىق پەن ادالدىق، قاتىگەزدىك پەن ادامگەرشىلىك سياقتى ءوزارا كەرەعار قاسيەتتەردىڭ اراجىگىن تاپ باسىپ، ايقىن اڭعارتادى. مىنە، وسىدان ءاربىر كۇيدىڭ وزىندىك تاريحى مەن كۇيشىنىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراسى تاماشا ۇيلەسىم تاۋىپ وتىرادى.

قوجەكەنىڭ حالىق اراسىنداعى اڭىزدارعا، ەپوستىق جىرلارداعى كەيىپكەرلەرگە جانە توسىن وقيعالارعا بايلانىستى شىعارعان كۇيلەرى بار. تابيعاتقا، جان-جانۋارلارعا ارناپ شىعارعان جانە كوڭىل-كۇيىنە بايلانىستى شىعارعان كۇيلەرى وتە كوپ. ودان سىرت بەلگىلى تۇلعالارعا، ونەر ادامدارىنا ارناعان كۇيلەرى دە بار.

– قوجەكە باباڭىز نەشە ايەل العان ادام؟

– قوجەكە بابامىز ەكى ايەل العان ادام. بايبىشەسىنەن – نۇرقا مەن كەنجاقىن. نۇرقا اكەسى قوجەكە سەكىلدى باتىر، كۇيشى بولعان. ال كەنجاقىن اتامىز بارلاۋشى (شارلاۋشى) بولعان دەيدى. ال توقالىنان – اقمولدا، راحمەتوللا، راقىش، باتتالعازى تۋعان. اقمولدا 1913-جىلدان 1916-جىلعا دەيىن اقالاقشى بولىپ ەل باسقارىپتى، ال راحمەتوللا ەسكىشە وقىپ، قۇرماننىڭ ەلىكباي رۋىنىڭ مولداسى بولىپتى. راقىش اكەسى مەن اعاسى نۇرقا سەكىلدى اتاقتى كۇيشى بولى.

وسى ارادا راقىش تۋرالى از-كەم توقتالا كەتۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. راقىش ءوزى كۇيشى بولۋمەن بىرگە اكەسى قوجەكەنىڭ كۇيلەرىن جەتتىك مەڭگەرگەن، شەبەر ورىنداۋشى بولعان. ول اكەسىنىڭ دارىندى كومپوزيتورلىق قاسيەتىنە مۇراگەرلىك ەتىپ، ونى ۇزدىكسىز جالعاستىرىپ دامىتقان. قوجەكە كۇيلەرىنىڭ ەل ىشىندە كەڭىنەن تارالۋىنا وراسان كۇش سالعان ادامنىڭ ءبىرى – راقىش. وسى ماقساتپەن ول اكەسى قوجەكە سەكىلدى ەل ارالاپ سەرىلىك قۇرادى. ىلە وڭىرىندە ونىڭ بارماعان، ارالاماعان جەرى وتە از. قاي جەردە ءانشى، كۇيشى بار بولسا، سونى ىزدەپ تاۋىپ كەزدەسىپ، ونەر جونىندە پىكىرلەسىپ وتىرعان. ول جۇرگەن جەرىندە ونەرىن كورسەتىپ، جۇرتتىڭ العىسىن الىپ قايتاتىن بولعان. راقىشتىڭ سىرلاس دوسى بولىپ ساۋىق-سايران قۇرعان ءانشى-كۇيشىلەردىڭ ىشىندە ايگىلى ونەرپازدار اسەت نايمانباەۆ، ءاشىم ءدۇڭشىۇلى، ماعاز اقالاقشى، قىرعىز ءاسانالى، اتىقان يساۇلى قاتارلىلار بار. بۇلار ارۋاقىت باس قوسىپ، جۇبىن جازباي ەل ارالاپ جۇرگەن.

ال مەنىڭ باتتالعازى اتام 1884-جىلى تۋىلىپتى، قوجەكە بابامىز 1885-جىلى قايتىس بولعان كەزدە، ول ءبىر جاستان ەندى اسقان بالا ەكەن. باتتالعازى اتامىز قوجەكەنىڭ قاراشاڭىراعىنا يە بولعان. ول كىسى راقىش اعاسىنداي اسا تانىمال كۇيشى بولماعانىمەن، دومبىرامەن ءان سالاتىن، سۋىرىپ سالما ايتىسكەر اقىن بولىپتى. باتتالعازىنى كورگەن كونە كوز قاريالاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ول قارا ولەڭنىڭ شەبەرى بولىپتى. ءوزى كۇي شىعارماعانىمەن، اكەسىنىڭ كۇيلەرىن شەرتىپ جۇرەتىن بولعان.

كۇيشى قوجەكەنىڭ جالعان جالامەن تۇتقىندالۋى

– قوجەكە كۇيشى ۇلىقتار جاعىنان نە سەبەپتى تۇتقىندالعان؟  

– قوجەكە بابامىز كۇيشى عانا ەمەس، سوزگە شەشەن، سال-سەرى، ەل بيلەگەن اقالاقشى بولعان ادام دەدىك قوي. اندا-ساندا اۋىلىنان ۇزاپ شىققاندا مولدا ىبىرايىم، قىرباس، اقبۋرا، شالبار قاتارلى جىگىتتەرمەن قوسا ءانشى-كۇيشى، ونەرپازداردى بىرگە ەرتىپ جۇرەتىن بولعان. جۇرگەن جەرىن ساۋىق-سايرانعا، جىر-دۋمانعا بولەپ وتىرعان. قىسقاسى، ول وڭىردە قوجەكەسىز توي-تومالاقتار وتپەگەن. جۇرت «قوجەكە كەلە جاتىر» دەگەن حابار ەستىسە، الدىنان شىعىپ، ونەر كورسەتىپ اتتانۋىن وتىنەدى ەكەن. ونىڭ اتاق، ابرويىنىڭ ارتىپ، ونەرىنىڭ بيىكتەپ بارا جاتقانىن كورە الماعاندار ىشتارلىق جاساپ، ونى قالاي ءسۇرىندىرۋدىڭ قامىن ويلاستىرىپ جۇرەدى...

1884-جىلدىڭ جاز ايىندا اقسۋ جاقتان كەلگەن ساۋدا كەرۋەنى تەكەستىڭ سەلكىلدەك كوپىرىنىڭ اۋزىنا كەلىپ تۇنەيدى. كەرۋەن باسشىسى سەلكىلدەك كوپىردەن تۇندەلەتىپ وتكەننەن جۇرەكسىنىپ، تاڭ اتقان سوڭ وتكىسى كەلگەن بولار. ويتكەنى بۇل سەلكىلدەك كوپىر قازىرگىدەي سىم تەمىرمەن ەسىلگەن ارقان ەمەس، كادىمگى اعاش-تالدان ەسىلىپ جاساعان اسپا كوپىر ەكەن. الىس جول باسىپ، شارشاپ-شالدىعىپ، قاتتى ۇيقىعا كەتكەن كەرۋەنشىلەردى ءتۇن ورتاسىندا بىرەۋلەر شابۋىل جاساپ، ادامدارىن ساباپ، دۇنيە-مۇلكىن توناپ كەتەدى. بۇل حابار كۇرەدەگى ىلە گەنەرال مەكەمەسىنە جەتەدى. مۇنى ەستىگەن ۇلىق: «سول ءوڭىردىڭ قازاقتارىنا، قايدان تاپساڭدار، سودان تابىڭدار، قاراقشىنى ۇستاپ مەنىڭ الدىما الىپ كەلىڭدەر!» دەپ بۇيرىق تۇسىرەدى. وسى كەزدە قوجەكەنى سۇرىندىرمەكشى بولىپ، وعان تۇزاق قۇرىپ جۇرگەن ورايشىلدار، «كەرۋەندى ءبىر توناسا قوجەكە تونايدى، ويتكەنى ونىڭ سايدىڭ تاسىنداي جىگىتتەرى بار. ودان باسقا ادامدار بۇل كەرۋەندى توناي المايدى»، – دەپ، كۇرە جامبىلىنا قوجەكەنىڭ ۇستىنەن ارىز تۇسىرەدى. بۇل كەرۋەن توناۋ وقيعاسى قوجەكەنىڭ اۋىلىنا قاراستى جەردە ەمەس، باسقا اقالاقشىنىڭ جەرىندە بولادى. وكىنىشكە وراي، ونى انىقتاپ، تەكسەرىپ جاتقان ۇلىقتىڭ ادامدارى بولمايدى. قوجەنىڭ ۇستىنەن جازىلعان ارىز بويىنشا ۇلىق كۇرە جامبىلىنان تەكەسكە ونشاقتى شەرىك اتتاندىرىپ قوجەكەنى جانە ونىڭ جاقىن تۋىسى، دوسى مولدا ىبىرايىمدى قولعا الادى.

– مەن ءبىر جەردەن وقىپ قالىپ ەدىم، قوجەكەنىڭ قاراۋىنداعى جۇمان دەگەن ادام كورشى وتىرعان رۋلى ەلدىڭ مالىن ۇرلاپ توقتاتپايدى ەكەن. قوجەكەنىڭ: «كورشى اقىسى – ءتاڭىر اقىسى، ۇيات بولادى!» دەگەنىنە ول قۇلاق اسپايدى. اقىرى قوجەكە ونى «شىق بايتال» ەتىپ، ماڭىنان قۋىپ جىبەرەدى. ال قوجەكەگە ىشتارلىق جاساپ جۇرگەن كورشى اۋىلدىڭ اقالاقشىسى جۇماندى ءوز اۋىلىنا كوشىرىپ الىپ، ونى سەنىمدى ادامىنا اينالدىرادى. وسى جۇمان دەگەن ادام «قوجەكەنىڭ جىگىتتەرى كەرۋەندى توناعانى راس، ونىڭ اراسىندا مەن دە بولعانمىن» دەپ، قىلمىستى ىسكە كۋاگەر بولعان دەلىنەدى. بۇل راس پا؟

– بۇل بىرەۋلەردىڭ جاڭساق ايتۋىمەن جازىلىپ كەتكەن بولار، ويتكەنى بۇل شىندىققا ساي كەلمەدى. بۇعان بولا مۇنى ايتقانداردى جازعىرۋدىڭ قاجەتى جوق.

– ەل اراسىندا «اتى مەن اتاعى دارداي قوجەكە كۇيشىنى ۇستاۋدان سەسكەنگەن ۇلىق، ونى جينالىسقا الداپ شاقىرىپ ۇستاعان ەكەن» دەگەن اڭگىمە دە بار. 

– ۇلىق قوجەكەنى جينالىسقا شاقىرىپ ۇستاماعان. 1884-جىلى ءور تەكەستىڭ سۋىقتوعاي دەگەن جەرىندە (قازىرگى مۇڭعۇلكۇرە اۋدانىنا قاراستى جەر) كۇزدەۋدە وتىرعان جەرىندە ونشاقتى شەرىكپەن ۇستاعان. قوجەكەنى شەرىكتەر بايلاپ الىپ جۇرگەندە، 5-6 جاستاعى بالاسى راقىش اكەسىنىڭ ارتىنان ەرىپ جىلايدى. باۋىر ەتى بالاسى شىرىلداپ جىلاعاندا قوجەكەنىڭ جۇرەگى ەزىلىپ، قامىعىپ كەتەدى. قايتا اينالىپ وسى بالالارىمدى كورە الامىن با، كورە المايمىن با؟ دەپ قاتتى ۋايىمدايدى. تۇرمەگە بارعاندا «بالام-اۋ!» دەگەن كۇيى دۇنيەگە كەلەدى.

قوجەكە بابامىزدىڭ ءبىر جاقسى قارا اتى بولعان ەكەن. كۇيشى ەل ىشىندە ساۋىق-سايران قۇرىپ، سال-سەرىلىك جاساعان كەزىندە ۇنەمى وسى قارا اتىن ءمىنىپ جۇرەدى ەكەن. قوجەكەنى شەرىكتەر ۇستاپ، ونى ايداپ كەتكەن كەزدە ماما اعاشتا بايلاۋلى قالعان قارا اتى شيرىعىپ، مامانى شىراينالىپ جەردى تارپي بەرىپتى. قارا اتىنىڭ بۇل جاعدايىن كەيىن ەستىگەن قوجەكە «تارپۋ» دەگەن كۇيىن شىعارادى.

قوجەكە ۇلىقتارعا: «مەن كەرۋەن توناعانىم جوق، جىگىتتەرىمنىڭ بارى راس، بىراق ءبىز ونداي لاس تىرلىكپەن، قاراقشىلىقپەن ەشقاشان اينالىسقان ەمەسپىز» دەگەنىنە سەنبەي ونى تەرگەۋىن، قيناۋىن جالعاستىرا بەرگەن. بىراق كىناسىز، باتىر قوجەكە جالعان جالانى موينىنا العىسى كەلمەيدى.

ساحارانىڭ كەڭ توسىندە ءانشى-جىرشىلاردى باستاپ، ساۋىق-سايراننىڭ ۇيتقىسى، سال سەرىسى بولىپ جۇرگەن ونەر ساڭلاعىنىڭ ناقاقتان ناقاق قولعا الىنۋى وڭايعا ءتۇسسىن بە؟ قوجەكە رۋحاني جاقتان ازاپتانىپ، قاتتى قايعىرادى. ويى سان-ساققا جۇيتكىگەن ءبىر كەزدەرىندە كۇيشى ءوزىنىڭ كوڭىل كۇيىن بەينەلەپ «زار» دەگەن كۇيىن شەرتەدى. وتباسىن، بالالارىن قاتتى ساعىنىپ «بالالارىما» دەگەن كۇيىن شىعارادى.

قوجەكە كۇيلەرىنىڭ ىشىندە مۇڭ مەن زار، ايانىش پەن كۇيىنىش، سارىنىنداعى كۇيلەرى نەداۋىر سالماقتى ۇستايدى. بۇل كۇيلەر كوبىنەسە ءوزىنىڭ ناقاق قولعا الىنۋى، ازاپتانۋى تۇرىندە شىعارىلىپ، ەلگە تارالىپ كەتكەن. مىسالى، «قولعا الىنار الدىندا» اتتى كۇيىندە ءوزىنىڭ قايعى شەگىپ، قان جۇتىپ، رۋحاني ازاپتا جۇرگەندىگىن دومبىرا تىلىمەن اڭگىمەلەپ بەرەدى. بۇل تەك قانا قوجەكەنىڭ زار-مۇڭى ەمەس، ءدۇيىم جۇرتتىڭ ادىلەتسىز قوعامنان كورگەن تەپكىسى مەن ەزگىسى كورىنىس تابادى. كۇيدىڭ ىرعاقتارى بىردە بەبەۋ قاعىپ زارلاپ كەلىپ، بىردە سەڭ سوققان بالىقتاي تىنا قالادى. بىردە قايتا ءورشىپ تۋلاعان جۇرەكتىڭ دۇرسىلىندەي ىزا-كەك سارىندارى ءورشي تۇسەدى. بۇل كۇيلەرمەن كۇيشى ءوزىنىڭ قولعا الىنار الدىندا كوڭىل-كۇيىن تىڭدارماندارىنا وتە ايقىن جەتكىزە بىلگەن.

قۇدايمەندە تورە قوجەكەنى تۇرمەدەن كەپىلمەن الىپ شىققان

– قوجەكە زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا رابات تورە قوجەكەنى كەپىلمەن الىپ شىققان دەلىنەدى.

– سەن ايتىپ وتىرعان دەرەك، اتالارىمنىڭ ايتقانى مەن ارحيۆتەگى تاريحي ماتەريالداردا جازىلعان دەرەككە سايكەس كەلمەيدى. ويتكەنى تاريحي ماتەريالدا قوجەكەنى كەپىلدىكپەن الىپ شىققان رابات تورە ەمەس، ونىڭ اكەسى قۇدايمەندە تورە ەكەنى انىق جازىلعان. كوپ ادامدار اكەسى مەن بالاسىنىڭ ورنىن اۋىستىرىپ ايتىپ بەرگەندىكتەن زەرتتەۋشىلەر قۇدايمەندە تورەنىڭ ورنىنا، بالاسىن جازىپ جىبەرگەن. مىسالى، شىنجاڭدا شىققان «كۇي تولقىنى» دەگەن كىتاپتا «قوجەكەنى تۇرمەدەن رابات تورە مەن مامىربەك تورە الىپ شىققان» دەپ جازىلىپ كەتكەن. بىراق ولاردىڭ تورەلىك ىستەپ تۇرعان كەزىمەن، قۇدايمەندە تورەنىڭ قىزمەت ىستەگەن كەزەڭى سايكەس كەلمەيدى. قۇدايمەندە قىزاي ەلىنىڭ تورەسى بولعان ادام عوي. جاڭا ايتتىم، قوجەكە قۇدايمەندە تورەمەن ەڭ العاش بۇراتالادا جۇرگەندە تانىسقانىن.

پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى چيڭ ۇكىمەتىنىڭ قاتاڭ تالابى بويىنشا ىلە ايماعىن چيڭ پاتشالىعىنا قايتارىپ بەرۋگە كەلىسەدى. سونىمەن ەكى پاتشالىقتىڭ بيلىك وكىلدەرى 1881-جىلى شىلدە ايىندا سانك-پەتەربۋرگ قالاسىندا «چيڭ-رەسەي ىلە شارتىنا» قول قويادى. 1882-جىلى ولار جانە «چيڭ-رەسەي ىلە شەكارا كەلىسىمىنە» قول قويۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ ىلە جونىندەگى داۋ-دامايىن زاڭدى تۇردە اياقتاعان بولادى. بىراق ىلە ايماعىنداعى رەسەيگە قاتىستى قوعامدىق پروبلەمالار تۇبەگەيلى شەشىلە قويمايدى. سەبەبى، پاتشالىق رەسەي ىلەگە بيلىك جۇرگىزگەن ون جىل ىشىندە بۇل ءوڭىردىڭ ءبىراز حالقىن رەسەي ازاماتتىعىنا وتكىزىپ ۇلگىرەدى. سونىمەن 1881 جىلدان باستاپ ىلە حالقىنىڭ رەسەيگە قاراي كوشۋ تولقىنى باستالادى. جەتىسۋعا قاراي كوشكەندەردىڭ كوبى تارانشىلار مەن دۇنگەندەر بولادى، اراسىندا ازىن-اۋلاق قازاقتار بولدى.

چيڭ پاتشالىعى ىلە ءوڭىرىن پاتشالىق رەسەيدەن ءبىرجولاتا وتكىزىپ العاننان كەيىن قۇدايمەندە تورە، ساسان، بيەكە بيلەردىڭ قوستاۋىمەن ىلە گەنەرالى چين شۇنگە قىزاي ەلىن ىلە وڭىرىنە قونىستاندىرۋ تۋرالى ءوتىنىش حاتىن جازىپ كىرگىزەدى. «1882 جىلى قىزاي – سامادان تورە قۇدايمەندەمەن ساسان، بايەكە، بوقاش بولىس قاتارلىلار ىلە گەنەرالى چين شۇنگە تارتۋ-تارالعى اكەلىپ، قىزايدىڭ ىلە گەنەرال مەكەمەسىنە قاراستى ەكەنىن، گەنەرال مەكەمەسىنىڭ زاڭ-جارلىعانا، ءتارتىپ-تۇزىمىنە تولىق بويسىناتىندىعىن بىلدىرە كەلىپ: «قىزاي ساما دەگەن كوشپەندى ەلمىز، كەڭ قونىس، مالعا جايلى جايىلىس ىزدەپ كەلگەن ەدىك، بۇراتالا بىزگە تارلىق ەتتى. ءبىز توبىمىزدى جازباي ءبىر بەتكەي ءبىر ولكەدە بولۋدى قالاپ وتىرمىز، بۇل – ەلدىڭ تالابى. قىزاي ساما قازىر 4-5 مىڭ تۇتىننەن استى، سوندىقتان، ىلەنى مەكەن ەتسەك، ىرگە تاسىمىزدى ىلەگە قالاساق» – دەگەن تالاپتى قويادى» (ق.بەرىكبايۇلى. «قىزاي». «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» 7-سان. 196-بەت. قۇلجا) دەلىنگەن. گەنەرال ولاردى جىلى قابىلداپ، قاس، كۇنەس، تەكەس وڭىرىندەگى يەن جەرلەرگە كوشىپ بارىپ، قونىستانۋىنا رۇقساتىن بەرەدى. سونىمەن «1883-جىلى قىزاي ەلى قۇدايمەندە تورەنىڭ، ساسان مەن بايەكە بيلەردىڭ باستاۋىمەن ىلە وڭىرىنە كەلىپ قونىستانادى. تاريحي دەرەكتەردە 1883-جىلدىڭ وزىندە ءۇش مىڭ ءۇيلى ەل كەلىپ قونىستاندى» (ج.مىرزاقانۇلى. «قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى». 352-بەت. ءۇرىمجى) دەلىنەدى.

قۇدايمەندە تورە دوسى قوجەكەنىڭ جالامەن تۇرمەدە وتىرعانىن بىلە تۇرسا دا، بىراق ونى اقتاپ الۋعا دارمەنسىز بولادى. ول قوجەكەنىڭ ولتىرىلەتىندىگىن بىلگەن سوڭ، ەڭ بولماعاندا ءبىراز كۇنگە كەپىلمەن الىپ شىعىپ، بالا-شاعاسىمەن، ەل-جۇرتىمەن كەزدەستىرەيىن دەگەن ويعا كەلەدى. قۇدايمەندە كۇرەدەگى ۇلىققا بارىپ، كەرۋەن توناعانداردى ءبىر جىلعا دەيىن ءوزى تاۋىپ بەرەتىن بولىپ، قوجەكەنى كەپىلمەن بوساتۋدى سۇرايدى. ۇلىقتار قۇدايمەندە تورەنىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىنە قۇرمەتپەن قاراپ، قوجەكەنى ءبىر جىلعا ەمەس، ءبىر ايعا عانا رۇقساتىن بەرەدى. قۇدايمەندە تورە قوجەكەنى الىپ كەتۋ ءۇشىن  تۇرمەگە بارادى. ەكى دوس قولىنداعى دومبىراسىمەن قۇشاق ايقاستىرىپ امانداسادى. قوجەكە سوندا وتىرا قالىپ، «ءوز قولىم» دەگەن كۇيىن شىعارادى.

قۇدايمەندە تورە قوجەكەنى تەكەسكە اپارىپ ءۇي-ءىش، بالا-شاعاسىمەن كەزىكتىرەدى. ءبىراز ۋاقىت قوجەكە ەلىندە بولادى. كەيىن قۇدايمەندە تورە ءوز اۋىلىنا الىپ بارادى، تاڭبالى جايلاۋىندا ۇلان اسىر توي جاسايدى. ەلىنىڭ يگى جاقسىلارىن جيناپ قوجەكەگە كۇي شەرتكىزەدى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا قۇدايمەندە تورە قوجەكەنىڭ شىعارماشىلىق كەشىن جايلاۋ ۇستىندە وتكىزىپ بەرەدى.

– مۇنى ادامگەرشىلىكتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ، دوستىقتىڭ شىڭى دەمەسىمىزگە قاقىمىز جوق قوي.

– ارينە، سولاي. جارىقتىق قۇدايمەندە تورە ۇلى ءىس ىستەگەن. قۇدايمەندە قوجەكەنىڭ ۇلىقتار تاراپىنان ءولىم جازاسىنا كەسىلگەنىن بىلگەنمەن، مۇنى قوجەكەگە ايتا الماي قاتتى قينالادى. اقىر بولماعان سوڭ قۇدايمەندە وعان جانامالاي، استارلاي ايتىپ ۇعىندىرادى.

قوجەكە جاناشىر اعايىن، جولداستاردىڭ اڭگىمە سارىندارىنان، ولاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىس، مىنەزدەرىنەن ءوز ءومىرىنىڭ وشكىندەپ بارا جاتقانىن سەزىنە باستايدى. سول ارادا دومبىراسىن قولىنا الىپ ءبىر كۇي شەرتەدى. كۇيدىڭ ۇنىنەن، ىرعاعىنان جارىق دۇنيە ەمەس، قارا تۇنەك باسقان ادىلەتسىز دۇنيەنىڭ قوياسىن اقتارعانداي بولادى. ءبىر قارا بۇلت باسىنا ءتونىپ، الاي-دۇلەي سوققان داۋىل جەر-الەمنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارادى. نايزاعايدىڭ شاتىرلاعان داۋسى ۇدەپ، اققان جاسىن دۇنيەنى توڭكەرىپ، ورتەپ تاستاعانداي بولادى. كۇيدىڭ سوڭى اسا زارلى، قايشىلىقتى ىرعاقپەن اياقتايدى. كۇيدىڭ مازمۇندىق، سارىندىق، ەرەكشەلىگى باسقا كۇيلەرىنەن الدە قايدا جوعارى بولادى. كۇي تارتىلىپ بولىپ، دومبىرانىڭ ءۇنى وشكەندە قوجەكە باعانادان بەرى اۋىر ويدا وتىرعان جۇرتقا قاراپ: «مەنىڭ ءىسىم وڭىنا اينالعان جوق، كەرى كەتىپ بارادى. بۇلار ماعان بوستاندىق بەرمەك تۇرماق، ءتىرى قالدىرمايتىن ءتۇرى بار. مىنا كۇيدىڭ اتى «كەر تولعاۋ» بولسىن»، – دەيدى. قوجەكەنىڭ ءسوزىن تىڭداپ وتىرعان ءدۇيىم جۇرت كوزدەرىنە ەرىكسىز جاس الىپ، كۇڭىرەنىپ كەتەدى. ودان باسقا حالىقتىڭ قوجەكەگە اراشا بولار مۇمكىندىگى دە، امالى دا جوق ەدى.

قوجەكەنى تاس كومىردىڭ شوعىمەن قارىپ قيناعان

– كۇرەنىڭ ۇلىعى كوجەكەنى قانشا ازاپتاپ ونى اقتان تايدىرا الماعان سوڭ، ايەلىن الىپ كەلىپ تۇرمەدە تەرگەگەن دەيدى عوي.

– قوجەكە بابامىزدىڭ توقالى تورعىن دەگەن اجەمىز دۋلاتتىڭ قىزى ەكەن، اجەمىزدى ءبىر جاستان ەندى عانا اسقان بالاسىنىڭ بارىنا قاراماي كۇرەگە اپارىپ تەرگەگەن. تۇرمەنىڭ شەرىكتەرى اجەمىزدىڭ ەكى بارماعىنان، ەكى ومىراۋىنان تەسىپ اسپاققا اسىپ قويىپ قيناعان. تەرگەۋشى: «قوجەكەنىڭ كەرۋەندى توناعانىن سەن بىلەتىن شىعارسىڭ، بىلسەڭ ايت؟»، – دەپ سۇراق قويعاندا، تورعىن اجەمىز: «سەنىڭ ماعان ىستەپ وتىرعان وسى قىلىعىڭدى، قازىر ۇيىڭدە وتىرعان ايەلىڭ مەن بالا-شاعاڭ ءبىلىپ وتىر ما؟ ەردىڭ تىرلىگى تۇزدە، ايەلدىڭ تىرلىگى ۇيدە دەگەن، ەگەر قوجەكە كەرۋەندى توناپ كەلسە، ونىڭ سىبىسىن ەستىگەن بولار ەدىك، ەندىگى ءبىر زاتىن كورەتىن ەدىك. توناپ الىپ كەلگەن دۇنيەسىن كورگەنىمىز جوق. ونىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن ءبىز قايدان بىلەيىك. قوجەكەنى سەن مەنەن ارتىق بىلمەيسىڭ. ول – قاراقشىلىق، توناۋشىلىق سەكىلدى جامان ىستەرمەن ەشقاشان اينالىسقان جان ەمەس. قوجەكەنىڭ ءوزى دە، مەن دە شىندىقتى ايتىپ ەدىك، ءبارىبىر سەنبەي وتىرسىڭدار»، – دەگەندە، تەرگەۋشى سوزدەن جەڭىلىپ تورعىن اجەمىزدى بوساتقان ەكەن. تورعىن اجەمىز كەيىن ءوز اجالىمەن قايتىس بولىپتى.

ال قوجەكە بابامىز: «اققا قۇداي جاق. تۇبىندە شىندىق اشىلماي قويمايدى. بۇلار مەنى جازىقسىز جازالاي قويماس»، – دەگەننەن ءبىر تانبايدى. بىراق ولار «سەن شىندىقتى ايتپادىڭ، ءبارىن جاسىردىڭ» دەپ، قىپ-قىزىل تاس كومىر شوعىمەن دەنەسىن قارىپ قيناعان. وسى ازاپتاۋلاردى بەينەلەيتىن «تۇرمەدەگى قيناۋ»، «تاس كومىر شوعىمەن قيناۋ» كۇيلەرىن شىعارادى. كۇيلەردىڭ ىرعاق، سارىندارىندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەر بار. بۇل كۇيلەر باستالۋىنان اياقتالۋىنا دەيىنگى ەرەكشە كۇشتى ەكپىن – ىزا مەن كەكتىڭ ورشىگەن تاسقىنى، ەسكى قوعامعا جاۋدىرعان لاعنەتتىڭ داۋىلى سياقتى.

قاتىگەز ۇلىق قوجەكەنى، كىناسىز ادامدى وسىلاي ولىمگە قيادى. ونىڭ قازاسىن ەلىنە ەستىرتۋدە وڭايعا تۇسپەگەن. اۋىل اقساقالدارى بۇل اۋىر قازانى الدىمەن كۇيشىنىڭ ءۇي-ىشىنە ەستىرتىپ ايەلىنە قارا جابادى. ودان قالىڭ ەل-جۇرتى بۇل قازادان حابار تاۋىپ جان-جاقتان اعىلىپ كەلىپ، قوجەكە اۋىلى مۇڭ مەن زارعا بەلشەسىنەن باتادى. وسى كەزدە قوجەكەنىڭ قىزى قانىكەي دومبىراسىن قولىنا الىپ، زارلى كۇيدى دومبىرانىڭ ەكى ىشەگىنەن توگىپ-توگىپ جىبەرەدى. سودان كەيىن بۇل كۇي «قانىكەيدىڭ جوقتاۋى» اتالعان. كۇيشىنىڭ ونەرپاز، وجەت، باتىر بالاسى نۇرقا اكەسىن جوقتاپ ىركەس-تىركەس ەكى كۇيىن شىعارادى. بۇل ەكى كۇيدى جۇرت نۇرقانىڭ «جوقتاۋ-1»، «جوقتاۋ-2» كۇيى دەپ اتاپ شەرتىپ ءجۇر.

– قۇدايمەندە تورەنىڭ قوجەكەنى ولىمنەن اراشالاي الماي قالۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– چيڭ پاتشالىعى – مانجۋر اق سۇيەكتەرى قۇرعان جانە ۇستەمدىك ەتكەن فەودالدىق پاتىشالىق ەل ەدى عوي. چيڭ پاتشالىعىنىڭ ۇستەمدىگىنە، زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى كوتەرىلىستەر شىنجاڭنىڭ ءار جەرىندە تۇتانىپ جاتتى. 1864-جىلى قاشقار ايماعىنىڭ كۇشار اۋدانىنان كوتەرىلگەن ديقاندار كوتەرىلىسىنىڭ ۇشقىنى ىلە، تارباعاتاي جانە ءۇرىمجىنى شارپىپ، توڭكەرىستىڭ وتى تۇتانادى. بۇل كوتەرىلىس كۇشەيە كەلىپ، كەڭ كولەمدەگى بۇقارالىق توڭكەرىسكە اينالىپ كەتەدى. چيڭ پاتشالىعى توڭكەرىستى اياماي باستىرامىن دەپ، بۇل ءوڭىردىڭ قوعامدىق-ساياسي جاعدايىن ودان بەتەر قيىنداتىپ جىبەردى. 1864-1866 جىلدارى بولعان توڭكەرىسكە ىلە وڭىرىندەگى قازاقتار دا بەلسەندى ارالاسادى. «1864 جىلى ىلە گەنەرالى ميڭ ءشۇي اسكەرىن شوعىرلاندىرىپ قامالعا شابۋىل جاساۋشىلارمەن قاتتى سوعىسىپ جاتقان تۇستا، «قازاق اتتى اسكەرلەرمەن بىرلەسكەن ون مىڭداي قول، قورعاننىڭ تۋ سىرتىنان شابۋىل جاساعاندا، چيڭ پاتشالىعىنىڭ اسكەرلەرىنىڭ ولىگى توبە بولىپ ءۇيىلىپ قالىپ جاتتى» دەلىنگەن دەرەكتەر نەگىزسىز ەمەس سياقتى» (م.مۇقامەتحانۇلى. «قىتايداعى قازاقتىڭ قوعامدىق تاريحى». 85-ب. الماتى) دەلىنگەن. ىلە وڭىرىندەگى ءار ۇلت حالقىنىڭ جۇمىلا كۇرەس جاساۋىنىڭ ناتيجەسىندە، توڭكەرىس 1866-جىلى ناۋرىز ايىندا جەڭىسكە جەتەدى. قۇلجادا ىلە سۇلتاندىعى قۇرىلادى، بيلىك تارانشى فەودالدارىنىڭ قولىنا وتەدى.

ىلە سۇلتاندىعى ون جىلداي بيلىك جۇرگىزگەننەن كەيىن، پاتىشالىق رەسەي تازابەك وقيعاسىن سىلتاۋ ەتىپ، 1871-جىلى ىلەگە سوعىس اشىپ، ىلە سۇلتاندىعىن قۇلاتادى. پاتشالىق رەسەي جەتىسۋ مەن ىلەنى قوسىپ باسقارىپ، ون جىلدان اسا ۇستەمدىك جۇرگىزەدى. الايدا قايتا كۇشەيگەن چيڭ پاتشالىعى رەسەيگە قىسىم كورسەتۋىمەن ورىستار ىلەنى قايتارىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولادى. ىلە گەنەرال مەكەمەسى بيلىككە كەلگەننەن كەيىن كۇرە قالاسىن قايتا سالا باستايدى.

جيىرما جىلعا جالعاسقان وسى اۋمالى-توكپەلى، الاساپىران زامان چين پاتشالىعىنىڭ شىنجاڭداعى ءار ۇلت حالقىنا دەگەن سەنىمىن جوعالتادى. جاپپاي تارتىپسىزدىكتىڭ سالدارىنان بيلىككە قارسى كوتەرىلىس بولىپ، ىلەدەگى گەنەرال مەكەمەسى كۇيرەدى، ال بيلىككە كەلگەن ىلە سۇلتاندىعى پاتشالىق رەسەيدىڭ ىلە ءوڭىرىن جاۋلاپ الۋىنا جول اشتى دەپ سانايدى.

1884-جىلى چيڭ پاتشالىعى شىنجاڭ ولكەسىن قۇرىپ، بۇرىنعى اسكەري اكىمشىلىك جۇيەمەن باسقارۋدان ۇكىمەتتىك اكىمشىلىك جۇيەمەن باسقارۋعا بەت بۇرادى. الايدا، قازاقتار ءجيى قونىستانعان ىلە مەن تارباعاتايدى باسقارۋدى ىلە گەنەرال مەكەمەسىنىڭ قۇزىرىنا قالدىرادى. ىلە گەنەرالى مەكەمەسىنىڭ باسقاراتىن جەر كولەمى تەك ىلە مەن تارباعاتاي ايماقتارىمەن شەكتەلۋىنە قاراماستان، ىلە گەنەرالى بەيجىڭدەگى ورتالىققا تىكەلەي باعىناتىن مارتەبەگە قول جەتكىزەدى. ەل اراسىندا تارتىپسىزدىكتەر، قىلمىستى ىستەر ورىن الىپ، ولاردىڭ ۇستىنەن ۇلىققا ارىز-شاعىم ءتۇسىپ جاتسا، ونى دەر كەزىندە ورتالىققا مالىمدەپ وتىرعان. ونىڭ اق-قاراسىن تەكسەرىپ، انىقتايتىن جەرگىلىكتى بيلىك ادامدارى بولماعان. سونىڭ كەسىرىنەن قوجەكە بابامىز جازىقسىز تۇتقىندالىپ، ناقاقتان ناقاق ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. سول سەبەپتەن دە قۇدايمەندە تورە قوجەكەگە اراشا تۇسە الماي قالعان بولۋى مۇمكىن.

– باباڭىز قوجەكەنىڭ سۇيەگى قاي جەرگە جەرلەگەن؟

– قوجەكە بابامىز قايتىس بولعاننان كەيىن سول ماڭايداعى تارانشىلار جانازاسىن شىعارىپ، كۇرەدەگى جامبۇلاق بەيىتىنە جەرلەپتى. ۇرپاقتارىنان تۇرسىنعازى، احمەتجان (شاڭيا), شۇعاي دەگەن اتالارىم ءبىلۋشى ەدى، ول كىسىلەردىڭ ءبارى قايتىس بولىپ كەتتى. قازىر ءبىز جامبۇلاق بەيىتىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن دە بىلمەيمىز. قوجەكەمەن بىرگە ۇستاپ كەتكەن مولدا ىبىرايىمدى دا ۇلىقتار قيناپ ولتىرگەن. ول كىسىنىڭ دە ءمايىتىن سول جەرگە جەرلەگەن ەكەن.

– باباڭىزدىڭ كىناسىز ەكەنى قاي كەزدە انىقتالعان؟

– مارقۇم قوجەكەنىڭ جىلدىق اسى وتكەننەن كەيىن داركەنباي دەگەن باۋكەسپە ۇرىدان كەرۋەنشىلەردىڭ ەرتوقىمى، تونالعان ماتا-شەكپەندەرى تابىلىپتى. سول كەزدە تاعى بىرەۋلەر نۇرقانىڭ ۇستىنەن كۇرەدەگى ۇلىققا ارىز جازىپ جونەلتەدى. ارىزدا: «نۇرقا كەرۋەندى كىمنىڭ توناعانىن ءبىلىپ قويدى، ول ەندى اكەسى مەن اعاسىنىڭ كەگىن الماي قويمايدى. ءسىز قوجەكەنى ولتىرگەنىڭىزبەن نۇرقانى ولتىرمەسەڭىز قوجەكەنى ولتىرمەگەنمەن بىردەي، ەندى ول بۇلىك شىعارىپ، ءسىزدى تاعىڭىزدان تايدىرادى»، – دەلىنگەن. وسىدان ۇرەيلەنگەن كۇرەنىڭ ۇلىعى، نۇرقانىڭ كەلەتىنىن الدىن الا ءبىلىپ، وعان قاستاندىق جاساۋدىڭ ايلا-شاراسىن ويلاستىرىپ قويادى.

نۇرقا اكەسىنىڭ جانىندا جۇرگەن جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى قىرباس اعاسىن ەرتىپ كۇرە جامبىلىنا بارادى. ولار بارعاندا ۇلىقتار نۇرقانىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ جاقسى قارسى الادى. نۇرقا ۇلىققا اكەسىنىڭ كىناسىز ەكەنىن، ناقاق ولتىرىلگەنىن ايتىپ، قوجەكەنى اقتاپ، ناعىز قاراقشىنى ۇستاپ، قاتاڭ جازالاۋىن تالاپ ەتەدى. ۇلىق: «ەگەر ءسىز ايتقانداي كۇدىكتىلەر تابىلىپ جاتسا، ءبىز شەرىك جىبەرىپ ونى ۇستايمىز. ونى قاتاڭ جازاعا تارتاتىن بولامىز. ءسىز اۋىلىڭىزعا الاڭسىز قايتا بەرىڭىز»، – دەپ، نۇرقانىڭ ۇزەنگىسىنە جاسىرىن ۋ جاققىزىپ، ونىڭ يىعىنان قاعىپ اتتاندىرىپ سالادى. كۇرەدەن اتتانىپ كەتكەن نۇرقا مەن قىرباس شاپشالدىڭ قارا دالاسىنان ەندەي ءوتىپ، ءۇيسىن تاۋىنىڭ اۋليە شوقىسىننان اسىپ بارا جاتقاندا نۇرقا: «قىرباس اعا! ءبىر جاق اياعىم ۇيىپ، دەنەم جانىپ بارادى. ءبىر جاماندىقتىڭ بولعانىن سەزىپ تۇرمىن»، – دەيدى، قىرباس نۇرقانى اتتان ءتۇسىرىپ، ەتىگىن شەشىپ قاراسا، ءبىر اياعى سانىنا دەيىن قارايىپ كەتەدى. نۇرقانىڭ بۇكىل دەنەسىنە ۋ جايلىپ كەتكەندىكتەن، ول قايتا اتقا مىنە الماي، سول جەردە كوز جۇمادى. قىرباق باۋىرى نۇرقادان وسىلاي قاپىدا ايىرىلىپ قالادى. «وي، باۋىرىم!» داپ، ەڭىرەپ جىلايدى. قىرباس نۇرقانىڭ ءمايىتىن اتىنا وڭگەرىپ، ءبىر اتتى جەتەكتەپ قۇشتايعا الىپ كەلگەن ەكەن.

سول ارالىقتا الگى داركەنباي دەگەن باۋكەسپە ۇرى ءىز جاسىرىپ، پاتشالىق رەسەيگە قاراستى جەتىسۋعا قاشىپ ءوتىپ كەتەدى. ال ۇلىقتار ءبىز انىقتايمىز، تابامىز، ونى قۇرىقتايمىز دەپ جالعان ۋادە ءبىرىپ، نۇرقانى وسىلاي مەرت قىلادى.

سول باياعى قوجەكەنى كورە الماعانداردىڭ كەسىرىنەن قوجەكەنىڭ ءوزى، دوسى مولدا ىبىرايىم جانە بالاسى نۇرقانىڭ ومىرىنە بالتا شابادى. بۇدان ارتىق تراگەديا بار ما؟!

تازابەك ساۋرىق جانە اقىن شالتاباي قوجەكەنىڭ جاقىن تۋىسى

– قوجەكە كۇيشى تۋرالى اڭگىمە بولعاننان كەيىن، ونىڭ جاقىن باۋىرلارى ساۋرىق پەن تازابەك تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاي كەتسەك، ول كىسىلەردىڭ ارۋاعى رەنجيتىن شىعار.

– قوجەكە بابامىز شىعىسقا قونىس اۋدارىپ كەتكەننەن كەيىن، جەتىسۋدى جاۋلاعان ورىستار الدىمەن شۇرايلى، قۇنارلى جەرلەردى يەمدەنىپ قالالار سالا باستايدى. پاتشالىق رەسەي كازاك-ورىستاردى كوشىرىپ الىپ كەلىپ، ولاردى قازاق جەرىندە اسكەري تىرەك جاساۋ ماقساتىندا قونىستاندىرادى. كولپاكوۆسكي قالايدا جەتىسۋدى ورىسقا تۇبەگەيلى الىپ بەرۋ ساياساتىن ۇستانادى. «جەتىسۋدا جەر مول، وعان يە بولاتىن ورىس كەرەك» دەگەن سەكىلدى داقپىرت بۇكىل پاتشالىق رەسەيگە تارالادى. بۇل داقپىرتتى ەستىگەن ورىستار ءوز ەركىمەن جەتىسۋعا اعىلا باستايدى. بۇلار قازاقتىڭ، قىرعىزدىڭ جايلى جەرىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ قونىستانا باستايدى. ەگىستىك جەرلەردىڭ جاقسىسىن كۇشتەپ تارتىپ الادى. جەر-سۋدان ايرىلعان، ءورىسى تارايعان قازاق كەدەيلەنىپ، كەلىمسەكتەرگە مالاي بولا باستايدى. قازاقتىڭ ساۋداگەرى، بايى، بۇقاراسى شارۋاسىنان ايرىلىپ، ازىپ-توزادى. العاشىندا جالعىز اربامەن قاڭعىرىپ كەلگەن مۇجىقتار (مۋجيك) جەتىسۋعا كەلىپ ءوزىن وكتەم ساناپ، مىنەز كورسەتىپ، قازاق شارۋالارىن قاناۋعا، قانىن سورۋعا وتەدى. وسىنىڭ ءبارى قوردالانا كەلىپ جەتىسۋداعى قازاقتاردىڭ پاتشالىق رەسەيگە دەگەن كەگىن ورشىتەدى.

1860-جىلدىڭ كۇزىندە المەرەك ابىزدىڭ جانىبەك بالاسىنان تارايتىن بايسەيىتتىڭ شوبەرەسى تازابەك (المىرەك، جانىبەك، بايسەيىت، قونىسباي، پۇسىرمان، تازابەك) جانە سول المەرەكتىڭ قۇرمان بالاسىنان  تارايتىن قارانىڭ شوبەلەگى ساۋرىق، قوڭىربورىكتىڭ ءبيى ءباششا، باتىرى بودەن، ايت قالىبەكتەن شىققان ەرەن باتىر جەتەن باستاپ پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلىق جانە زۇلىمدىق، وكتەمدىگىنە قارسى كوتەرىلىس جاسايدى. بىراق مۋزداي قارۋلانعان وتارشىلاردى جەڭۋ ولارعا وڭايعا تۇسپەيدى.

وتارشىلداردان جەرىن قورعاي الماعانىمەن، ەلىن امان ساقتاپ قالۋدى ماقسات ەتكەن ساۋرىق 1862-جىلدىڭ كوكتەمىندە ەلىن باستاپ، مالىن ايداپ تەكەستىڭ شيلىوزەگى مەن سۋاسۋ دەگەن جەرىنە بارىپ قونىستانادى. ساۋرىققا ەرىپ كوشكەندەر الباننىڭ ايت-بوزىم، الجان، سەگىزسارى رۋلارى جانە بۇعى قىرعىزى بولادى. چيڭ پاتشالىعىنىڭ جەرگىلىكتى بيلىگى ولاردى كەرى قايتارماقشى بولادى، بىراق ساۋرىق باتىر وعان كونبەي، كوشىپ كەلۋىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ ولاردى بۇل رايىنان قايتارادى.

چيڭ پاتشالىعىنىڭ 1862-جىلى مامىردىڭ 27-28 كۇندەرى جازىلعان دەرەكتەرىندە: «قازاقتىڭ رۋ باسى ساۋرىق ويراتتار جايلاۋىنان جاسىرىنىپ ءوتىپ كەلىپ مال باعىپ ءجۇرىپتى. ودان ولاردىڭ كەلۋ ءجونىن سۇراعانىمزدا ول بىلاي دەدى: «ءبىز جەتى اتامىزدان بەرى ۇلى مارتەبەلى پاتشانىڭ جەرىنە مال باعىپ كەلگەنىمىزگە مىنە 140 جىلدان استى. شامامىز كەلگەنشە ات تارتۋ ەتىپ، بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ەدىك. بۇگىنگى كۇنى ورىستار ءبىزدىڭ وتىرعان جەرىمىزدى وزىنىكى ساناپ، ءبىزدى قىسىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە ابىلايدىڭ بالاسى تەزەك كەلىپ، ءبىزدىڭ ول جەرىمىزدى ورىستاردىكى، سەندەر ورىستارعا باعىنىشتى بولاسىڭدار دەپ بىزگە قىسىم جاسادى. ءبىز ونىڭ ايتقانىنا كونبەدىك. سونىمەن قاراۋىلدىڭ ىشىنە قاراي كوشىپ كەلدىك. وسى جولى كوشىپ كەلگەندەر ءۇش رۋدىڭ قازاقتارى ەكەندىگىن، ونىڭ ءبىرى ايت-بوزىم رۋى، ەكىنشى ءبىرى الجان رۋى جانە ءبىرى سەگىزسارى رۋى ەكەنىن ايتادى» (ن.مۇقامەتحانۇلى. «قىتايداعى قازاقتىڭ قوعامدىق تاريحى»، 84-ب. الماتى) – دەيدى. ساۋرىق باتىردىڭ بۇل سوزىنەن قوجەكە بابامىز كوشىپ كەتكەننەن كەيىن پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋ ارەكەتىنىڭ قانشالىقتى زۇلىمدىقپەن جۇرگىزىلگەندىگىن ءبىلۋ قيىن ەمەس. سونداي-اق، ساۋرىق باتىر باستاعان كوشتىڭ بىرەۋدىڭ جەرىنە ەمەس، وزدەرىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ ەجەلگى ءورىسى، قونىسىنا كوشىپ بارعانىن ايتۋعا بولادى.

ساۋرىق، بودەن، جەتەن باتىرلار 1864-1866 جىلدارداعى ىلەدەگى جالپى حالىقتىق سيپات العان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە بەلسەندى قاتىسىپ، چيڭ پاتىشالىعىنىڭ ۇلتتىق ەزگىسىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزەدى. قالماقتاردى قازاق اراسىنان قۋدالاپ، جۇلدىزعا دەيىن اپارىپ تاستايدى.

بودەن باتىر ىلە، قاس، كۇنەستەگى الباندار چيڭ پاتشالىعىنىڭ كورسەتكەن نۇسقاۋى بويىنشا تەكەسكە جينالا باستاعان كەزدە قايتىس بولىپتى.

تازابەك باتىر مەن ساۋرىق باتىردىڭ باسىن قوسپاۋ ءۇشىن كولپاكوۆسكي وتىزعا تارتا كازاك-ورىس اسكەرىن ىلەگە جاسىرىن اتتاندىرىپ، ساۋرىقتى تەكەستىڭ سۋاسۋىندا جاتقان جەرىندە قولعا تۇسىرەدى. جانىندا قىرعىز بالباي دەگەن دوسى بولادى. شەرىكتەر ەكەۋىن بايلاپ-ماتاپ الماتىعا (ۆەرنىيعا) الىپ كەتىپ، «اباقتىدا ءولدى» قىلىپ كوزىن قۇرتادى.

ال تازابەك باستاعان مىڭ ءۇي 1871-جىلى كوشىپتى. تۇتاس قازاقتىڭ قوتارىلا كوشۋىنەن سەكەم العان، پاتشالىق رەسەيدىڭ جەتىسۋداعى قولباسشى گەنەرالى كولپاكوۆسكي قۇلجا ماڭايىنا اسكەر اتتاندىرىپ، تارانشىعا تاپ بەرەدى. ىلە سۇلتانى ءاليحان اسكەرى ساقاداي سايلانىپ، ورىستىڭ الدىن توسادى. ورىس اليحانعا ەلشى جىبەرىپ، تازابەكتى جانە ول باستاپ كەتكەن قازاقتاردى قايتا كوشىرىپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى، ال ءاليحان: «جاسىرىن كەلىپ ۇستاپ كەتكەن ساۋرىقتى قايتارىپ بەر؟»، – دەيدى. ەكى جاق كەلىسىمگە كەلە المايدى، ورىس ىزالانىپ قاتتى تۋلايدى. ول جولعى شايقاستا ءاليحان ورىستى جەڭىپ، ءبىرتالاي ادامىن ءولتىرىپ، اسكەرىنىڭ توز-توزىن شىعارادى. كولپاكوۆسكي قايتا كۇش جيناپ، قۇلجاعا اتتانادى. ىلەنىڭ ەكى جاعىن جاعالاي ورلەپ، ورىستىڭ كوپ اسكەرى جۇرەدى. كولپاكوۆسكي ءوزى دە وسى جورىقتىڭ باسى-قاسىندا بولادى. ورىستىڭ وتە كۇشتى جورىعىنا شىداماي، ءاليحان تىزە بۇگەدى، تارانشىلار تازابەكتى ۇستاپ كولپاكوۆسكيدىڭ قولىنا بەرەدى.

ساۋرىقتىڭ ءىنىسى شالتاباي اقىندى دا ورىستار ۇستايدى. تازابەكتى ورىس تۇرمەدە قيناپ ولتىرەدى. ال شالتابايدى ون جىلعا سوتتاپ سىبىرگە ايدايدى.

قوجەكە كۇيشىنىڭ ۇرپاقتارى قازىر 100 ۇيدەن استى

– قوجەكەنىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاقتارى قازىر قانشاعا جەتتى؟

– قوجەكەنىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاق قازىر ءجۇز ۇيدەي بولدىق.

– قوجەكەنىڭ ۇرپاعىنان قانشا كۇيشى شىقتى؟

– قوجەكەنىڭ نۇرقا، راقىش جانە «كوكشەگىر» اتانىپ كەتكەن قانىكەي دەگەن قىزى شەبەر، مىقتى كۇيشى بولعان. ولار اكەسىنىڭ كۇيىن شەرتۋمەن بىرگە وزدەرى دە كۇي شىعارعان. ال قوجەكەنىڭ نەمەرەسى شاڭيا مىقتى كۇيشى بولعان ادام. بۇل كىسىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى احمەتجان. قۇلجادان كەلگەن ۇيعىر شاڭيالار (شاڭيا – ءمانساپ اتى) احمەتجان اتامىزدىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ اتتانادى ەكەن. سول شاڭيالار بۇل كىسىنى «شاڭيا اكا، شاڭيا اكا» دەپ ءجۇرىپ، شاڭيا اتاندىرىپ جىبەرىپى. احمەتجان اتامىز 1982-جىلى قايتىس بولدى. ودان كەيىن تۇرسىنعازى راقىشۇلى دەگەن كۇيشى بولعان، بۇل اكەمىز 2012-جىلى ومىردەن ءوتتى. مۇراتبەك راقىشۇلى دا ەرەكشە كۇيشى بولعان، ول 1978-جىلى قايتىس بولدى. ال ورىنقان راقىشۇلى دا شەبەر كۇيشى، قازىر 89 جاستا، ىلەنىڭ تەكەس اۋدانىندا تۇرادى. قوجەكەنىڭ كەنجە بالاسى باتتالعازىنىڭ قاسىمقان (مەنىڭ اكەمنىڭ بىرگە تۋعان باۋىرى) دەگەن اكەمىز وتە مىقتى كۇيشى بولعان ەكەن، وكىنىشكە قاراي ول كىسى 27 جاسىندا قايتىس بولىپ كەتىپتى.

ودان بەرى كەلسەك، احمەتجان اتامىزدىڭ جايىربەك احمەتجانۇلى دەگەن مىقتى كۇيشى بالاسى بار، قازىر تەكەستىڭ شولاقتەرەك اۋىلىندا تۇرادى. راقىشتىڭ نەمەرەسى داۋلەتبەك ادىلقانۇلى دەگەن كۇيشى بار، قازىر الماتى قالاسىنىڭ دۋمان ىقشام اۋدانىندا تۇرادى، ماماندىعى مۇعالىم. ال مەنىڭ بالام مالىك تىلەۋبەردىۇلى كۇيشى، قازىر الماتى وبلىسى، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ شەلەك اۋىلىندا تۇرادى. كوجەكە كۇيلەرىن جاقسى شەرتەدى. ەندى راقىش اتامىزدىڭ نەمەرەسى نۇرتۋعان تۇرسىنعازى دەگەن كۇيشى بار. ول قازىر شىنجاڭنىڭ تەكەس اۋدانىندا تۇرادى، كوكەمنىڭ (قوجەكەنىڭ ۇرپاقتارى ول كىسىنى كوكە دەپ اتايمىز) كۇيلەرىن جاقسى تارتادى. قوجەكەنىڭ شوبەرەسى وقاپ قۇدايبەرگەنۇلى مەن اقيقات قۇدايبەرگەنۇلى (قۇدايبەرگەن كەنجەاقىنۇلىنىڭ بالالارى) دا كۇي تارتادى. اقيقات قازىر تەكەس اۋدانى قايىندى مالشارۋاشىلىق قىستاعىنىڭ نەگىسى ساتى قىزمەتكەرى.

– ونەر زەرتتەۋشى عالىم، پروفەسسور، مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك: «قىتاي جەرىندە، شىنجاڭ وڭىرىندە قوجەكە نازارۇلى دەگەن ايگىلى كۇيشى وتكەن. قازاقستاننىڭ شىعىس وڭىرىندەگى كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ وكىلى رەتىندە قوجەكەنىڭ دارىن تەگەۋرىنى قۇرمانعازى، تاتتىمبەت سياقتى ۇلى كۇيشىلەرمەن ورەلەس» دەپ باعا بەرىپ كەتكەن ەكەن.

– كۇي ونەرىن زەرتتەۋشى، عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك قوجەكە بابامىزدىڭ كۇيشىلىك ونەرىن وتە جوعارى باعالاعان. ءار ءوڭىردىڭ ءومىر سالتىنا، تىرشىلىگىنە، تابيعاتىنا قاراي قالىپتاسقان كۇيشىلەردىڭ شىققانى راس. «جەتىسۋ كۇيشىلىك» مەكتەبىنىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا وراسان ۇلەس قوسقانداردىڭ ءبىرى، بىرەگەيى – كوجەكە نازارۇلى ەكەنى اقيقات. قوجەكە بابامىز ەل ارالاپ، جەر شالىپ بوسقا كوشىپ-قونىپ جۇرمەگەن. جەتىسۋدان باستاۋ الىپ، قيىرداعى التاي مەن ەرتىس، تارباعاتاي مەن ەمىل، بۇراتالا مەن سايرام كول، ىلە مەن تەكەس وڭىرىنە «جەتىسۋ كۇيشىلىك» ونەرىنىڭ ۇرىعىن سەۋىپ، شۋاعىن شاشقان. قوجەكە كۇيلەرى ەلدىڭ سارقىلماس رۋحاني قازىناسىنا اينالىپ كەتكەن. سول سەبەپتەن دە حالىق قوجەكەنىڭ كۇيلەرىن دامىلسىز كۇمبىرلەتىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جالعاستىرىپ كەلدى. قوجەكە كۇيلەرىن بار ىنتاسىن سالىپ ۇيرەنىپ، جۇرتقا تاراتۋشىلاردىڭ ءبارىن قوجەكەنىڭ شاكىرتتەرى دەپ ايتۋعا قاقىلىمىز. ولاردىڭ اراسىندا قوجەكە كۇيلەرىن شەرتە ءجۇرىپ، ودان ۇلگى، ونەگە الۋ ارقىلى وزدەرى دە  كۇي شىعارىپ، تانىمال كۇيشى بولعاندار بار.

قوجەكە كۇيلەرىنىڭ نازىك تەتىكتەرىن تولىق مەڭگەرىپ، شەبەر ورىندايتىن  شاكىرتتەرى كەزىندە ساۋساقپەن سانارلىقتاي بولدى. ايتار بولساق، راقىش قوجەكەۇلى، ءاشىم ءدۇڭشىۇلى، مازاق اقىلاقشى، قىرعىز ءاسانالى، اتىقان يساۇلى، داۋلەت مازاقۇلى، ومارقان كەرىمقۇلۇلى. ولار ايگىلى ۇستازى قوجەكەنىڭ 100-دەن استام كۇيلەرىن شەبەر يگەرىپ، جۇرتقا كەڭىنەن تاراتىپ وتىرعان.

راقىش قوجەكەۇلى، ءاشىم ءدۇڭشىۇلى، قىرعىز ءاسانالى ۇشەۋى 1950-جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعاندىعىنىڭ ءبىر جىلدىعىنا وراي قۇلجادا وتكىزىلگەن كۇيشىلەر فەستيۆالىنە قاتىسادى. وسى جارىستا راقىش باس جۇلدەنى قانجىعاسىنا بايلايدى.

1955-جىلى قۇلجادا وتكىزىلگەن كۇيشىلەر جارىسىندا بوزبالا جىگىت ومارقان كەرىمقۇلۇلى قوجەكەنىڭ كۇيلەرىن ورىنداپ، جەڭىمپاز اتانادى. ال بۇگىندە ومارقان اقساقال قوجەكە كۇيلەرىن حالىققا جەتكىزۋشى، نەگىزگى مۇراگەردىڭ بىرىنە اينالدى

قوجەكەنى زەرتتەۋ، كۇيلەرىن جيناۋ، ونى ءجاي نوتاعا ءتۇسىرۋ جۇمىستارى شىنجاڭدا 1982 جىلى قولعا الىندى. قوجەكە كۇيلەرىن شەرتكەندەر – داۋلەت مازاقۇلى، جۇلىقباي قاسەنۇلى، تۇرسىنعازى راقىشۇلى، احمەتجان راقىشۇلى، ورىنقان راقىشۇلى، الىماقىن نۇرداۋلەتۇلى، شامعۇن جۇنىسبەكۇلى، اكيما دوسمىرزاۇلى، توقان ورمانحانۇلى، نۇرىنباي سۇللەيمەنۇلى، تۇرسىنجان پازىلقانۇلى، قۇرمانجان زىكىرياۇلى جانە باسقالار. ال ەل ارالاپ، قوجەكە كۇيلەرىن ۇنتاسپاعا ءتۇسىرىپ جيناعاندار – تەكەس اۋداندىق مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى اكيما دوسمىرزاۇلى، دۇيسەنبەك تۇرلىقوجاۇلى مەن جۇلىقباي قاسەنۇلى بولدى.

شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى قازاق ءبولىمىنىڭ باسشىسى، بەلگىلى جازۋشى، باسپاگەر ءتالىپباي قاباەۆ ۇرىمجىدەن تەكەس اۋدانىنا ارنايى كەلىپ، ون شاقتى كۇن جاتىپ، قوجەكەنىڭ كۇيلەرىن نوتاعا تۇسىرگىزەدى. كۇيلەردى ءجاي نوتاعا تۇسىرگەن اكيما دوسمىرزاۇلى، ال ونىڭ رەداكتسياسىن قاراعان باياقىن الىمبەكۇلى. تاريحشى-ەتنوگراف ابلەز ءشارىپۇلى قوجەكەنىڭ ءومىرى مەن كۇيلەرى تۋرالى العاشقى زەرتتەۋ ماقالاسىن جازدى. بۇل يگى شارۋاعا تەكەس اۋدانىنىڭ اكىمى قىزايجان سەيىلقوجاۇلى، اۋداندىق مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ باسشىسى، كۇيشى داۋلەت مازاقۇلى قولداۋ كورسەتتى. بۇل ەڭبەك ءتالىپباي قاباەۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنان «كۇي تولقىنى» دەگەن اتپەن 1984-جىلى جارىق كوردى. اتالعان كىتاپقا 50-گە تارتا كۇي ەنگىزىلگەن، ونىڭ 40 تان استامى قوجەكە بابامىزدىڭ كۇيى، قالعاندارى ۇرپاقتارىنىڭ كۇيى.

ال بابامىزدىڭ تۋعان جەرى، تاۋەلسىز قازاقستاندا قوجەكەنى زەرتتەۋ، ونىڭ كۇيلەرىن نوتاعا ءتۇسىرۋ جۇمىسى 1992-جىلدان باستاپ قولعا الىنىپتى. قوجەكە كۇيلەرىن ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى، كۇيشى ومارقان كەرىمقۇلۇلى اعامىزدىڭ شەرتۋىمەن نوتاعا ءتۇسىرىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ كانديداتى، جەتىسۋ كۇيلەرىن زەرتتەگەن عالىم ءارى كۇيشى ءبازارالى مۇپتەكەەۆ (بۇل ەكى كۇيشى دە مارقۇم بولىپ كەتتى) جانە مادەنيەتتانۋشى، عالىم ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلى قوستاعان عالىمدار قوجەكە كۇيلەرىنىڭ قازاقستاندا شەرتىلۋىنە، زەرتتەۋىنە كەڭ جول اشقان. «جەتىسۋ كۇيلەرى» دەگەن كىتاپقا قوجەكەنىڭ ءبىراز كۇيلەرىن ەنگىزگەن.

قازىر قوجەكە كۇيلەرىن شەرتىپ، زەرتتەپ جۇرگەندەر ەرجان جامەنكەەۆ، باۋىرجان بەكمۇحامەتوۆ، باقىتقان جۇماكادىر، تالعات وراز قاتارلى كۇيشىلەر. ال قوجەكەنىڭ ءومىرىن، تاريحىن جاڭا قىرىنان زەرتتەپ جۇرگەندەر – مادەنيەتتانۋشى، عالىم ساعاتبەك مەدەۋبەكۇلى، قىتايتانۋشى، عالىم دۋكەن ءماسىمحانۇلى، جازۋشى-ەتنوگراف نۇرلان سارسەنباەۆ، جازۋشى تۇرىمبەك قاسەنۇلى، مادەنيەتتانۋشى ەرتاي جومارتۇلى، جۋرناليست ءالىمجان ءاشىمۇلى، ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى راشيت ورازوۆ. بيىلعى 200 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتۋگە باستاما كوتەرىپ جۇرگەندەر – الماتى ۇلتتىق مەديتسينالىق كوللەدجىنىڭ ديرەكتورى تاسبولات قىرعىزبايۇلى، «پارىز» حالىقارالىق قوعامدىق قورىنىڭ ديرەكتورى، جۋرناليست كەنجە ورازايۇلى.

بيىل كۇيشى بابامىزدىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولىپ وتىر. وسىعان وراي قازاقستاندا ءدۇبىرلى مادەني ءىس-شارالار قولعا الىنىپ جاتىر. قوجەكە بابامىزدىڭ ءومىرى مەن كۇيلەرى تۋرالى تىڭ زەرتتەۋلەر جازىلىپ، ەڭبەكتەرى جيناقتالىپ، كۇيلەرى نوتاعا ءتۇسىرىلىپ، جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كورەتىن بولادى. بۇل مادەني ءىس-شارانى ۇيىمداستىرىپ، وعان قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى ازاماتتار مەن ازاماتشالارعا ايتار العىسىمىز شەكسىز!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz