زەينەپ احمەتوۆا. بابالار اماناتى (باسى)
كەزىندە «شۋاقتى كۇندەرىمەن» وقىرمان جۇرەگىنە جول تاپقان زەينەپ احمەتوۆانىڭ «بابالار اماناتى» اتتى جاڭا كىتابى جارىق كوردى. حالقىمىزدىڭ قاھارمان ۇلى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ كەلىنى، باتىر اتامىزداي تەكتىنىڭ تۇياعى، اسىلدىڭ سىنىعى - جازۋشى باقىتجان مومىشۇلىنىڭ جان جارى زەينەپ اپا بۇل كىتاپتى ۇزاق جىلدار جۇرگىزگەن كۇندەلىگىنىڭ نەگىزىندە جازعان. مۇنداعى باستى اڭگىمە ارقاۋى باتىر اتامىزدىڭ بايانداۋىندا ۇسىنىلادى. اۆتور وسىدان وتىز-قىرىق جىل بۇرىنعى وقيعالاردى كۇنى كەشە عانا وتكەندەي، تاپ قازىر عانا بولعانداي كوز الدىڭىزعا كەلتىرىپ، سونداعى مومىشۇلى شاڭىراعىندا ايتىلعان اڭگىمە، شەرتىلگەن سىردى شەشەن تىلمەن باياندايدى.
ءبىز وقىعان جاندى ويلاندىرماي قويمايتىن مازمۇندى كىتاپتان ۇكىلى ۇزىندىلەر ۇسىنىپ وتىرماقپىز.
***
- بۇرىن قازاقتا قازىرگىدەي ۇلكەن-كىشى، ەركەك-ايەل جاپپاي ءسۇيىسىپ امانداسپايتىن، - دەدى اتا مەن سۋسىن اپارعاندا.
الگىندە باكەڭنىڭ كىشكەنتايدان بىرگە وسكەن، بىرگە وقىعان دوسى كەلىپ، ەكەۋىنىڭ ورىسشالاپ ءسۇيىسىپ سالەمدەسكەنىن كورگەن بولاتىن. مىنا ايتقان سوزىنە سول ءسۇيىسۋ تۇرتكى بولدى-اۋ دەيمىن...
كەزىندە «شۋاقتى كۇندەرىمەن» وقىرمان جۇرەگىنە جول تاپقان زەينەپ احمەتوۆانىڭ «بابالار اماناتى» اتتى جاڭا كىتابى جارىق كوردى. حالقىمىزدىڭ قاھارمان ۇلى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ كەلىنى، باتىر اتامىزداي تەكتىنىڭ تۇياعى، اسىلدىڭ سىنىعى - جازۋشى باقىتجان مومىشۇلىنىڭ جان جارى زەينەپ اپا بۇل كىتاپتى ۇزاق جىلدار جۇرگىزگەن كۇندەلىگىنىڭ نەگىزىندە جازعان. مۇنداعى باستى اڭگىمە ارقاۋى باتىر اتامىزدىڭ بايانداۋىندا ۇسىنىلادى. اۆتور وسىدان وتىز-قىرىق جىل بۇرىنعى وقيعالاردى كۇنى كەشە عانا وتكەندەي، تاپ قازىر عانا بولعانداي كوز الدىڭىزعا كەلتىرىپ، سونداعى مومىشۇلى شاڭىراعىندا ايتىلعان اڭگىمە، شەرتىلگەن سىردى شەشەن تىلمەن باياندايدى.
ءبىز وقىعان جاندى ويلاندىرماي قويمايتىن مازمۇندى كىتاپتان ۇكىلى ۇزىندىلەر ۇسىنىپ وتىرماقپىز.
***
- بۇرىن قازاقتا قازىرگىدەي ۇلكەن-كىشى، ەركەك-ايەل جاپپاي ءسۇيىسىپ امانداسپايتىن، - دەدى اتا مەن سۋسىن اپارعاندا.
الگىندە باكەڭنىڭ كىشكەنتايدان بىرگە وسكەن، بىرگە وقىعان دوسى كەلىپ، ەكەۋىنىڭ ورىسشالاپ ءسۇيىسىپ سالەمدەسكەنىن كورگەن بولاتىن. مىنا ايتقان سوزىنە سول ءسۇيىسۋ تۇرتكى بولدى-اۋ دەيمىن...
- اسىرەسە باتپانداي ەر-ازاماتتاردىڭ كەزدەسكەن جەردە ءسۇيىسىپ امانداسۋى دەگەن قازاق قاۋىمىندا بۇرىن اتىمەن جوق ەدى. وسى ءسۇيىسۋ حرۋششەۆتىڭ بيلىك قۇرعان كەزىنەن كەڭ ەتەك الىپ، جايىلىپ كەتتى. جاقسىنى دا، جاماندى دا الالاماي تەز قابىلداي قوياتىن «تالانتىمىز» بار. باستىقتىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي، قايتالاپ كاۋكەلەكتەيتىن جاعىمپاز جامپاڭدىعىمىز تاعى بار. ءسويتىپ، جالپاڭداپ ءجۇرىپ، جاپالاق بولىپ كەتەر مە ەكەنبىز، قۇداي ءبىلسىن... ەر-ازاماتتار قولداسىپ امانداسۋشى ەدى. ساعىنىسىپ كورىسكەندە قۇشاق ايقاستىرىپ قاۋىشاتىن. مىنە، وسىلاردى «ەركەكشە سالەمدەسۋ» دەيدى. ال ايەلدەر ءوزارا قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ امانداسا بەرەتىن. قاريالار ءوزىنىڭ بالاسىنداي، نەمەرەسىندەي جاستاردى جاقسى كورىپ ەمىرەنگەندە قۇشاعىنا قىسىپ، ارقاسىنان قاعاتىن. وسى جەردە ءبىر نارسەگە توقتالا كەتەيىن. بۇرىن قازاقتار ەر بالانى ەركەلەتكەندە باسىنان سيپاماعان. ارقاسىنان قاققان. «باسىنا سيپاۋ ۇل بالانى اياپ، مۇسىركەۋ سەزىمدەرىن تۋعىزادى، تومەن قاراپ جۇرەتىن جاسىق بولىپ قالادى» دەپ تۇسىنگەن. اتا-انا، ەل-جۇرتىنا قورعان بولاتىن، شاڭىراققا يە بولاتىن ۇلدىڭ كوزىن جەردەن المايتىن جىگەرسىز، ەسىركەۋدى تىلەپ تۇراتىن ىنجىق بولعانىن قالاماعان. ال ارقاسىنان قاققاندا ەر بالا باتىلدانادى، جىگەرلەنەدى، ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، تۋرا قاراۋعا داعدىلانادى. نەگە بولسا دا تايسالماي قارايتىن قايراتتى، باتىل بولىپ ەرجەتسىن دەپ ۇلدى ارقادان قاعىپتى. ال قىزداردى كەرىسىنشە باسىنان سيپاعان. قىز - جاتجۇرتتىق، قىزدىڭ باعى - ۇيدە ەمەس، تۇزدە. قىز باسقا بوساعانى اتتاپ، وزگە ءۇيدىڭ وتىن جاعادى، ۇرپاعىن وسىرەدى. قىزدى «كەتەتىن بالا عوي» دەپ ەركەلەتەدى. «الدىندا نە كۇتىپ تۇر ەكەن، تاعدىر-تالايى قالاي بولادى» دەپ باسىنان سيپاپ ايالاعان. قىز بالانى باسىنان سيپاعاندا باسى ەرىكسىز ەڭىس تارتادى، كوز جانارى تومەن ءتۇسىپ، جاسىرىنادى. كىسى بەتىنە باجىرايىپ قارامايتىن ادەتكە ۇيرەنىپ، قىزعا لايىق بيازى مىنەز قالىپتاسادى. ارقادان قاعۋ مەن باستان سيپاۋدىڭ وسىنداي تالعامدى استارى، تاربيەلىك ءمانى بار ەكەن.
ال ەندى اجەلەر مەن اپالار جاسى كىشى جاقىندارىن جاقسى كورگەندە ۇل بولسىن، قىز بولسىن، ولاردى قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان نە قولىنان سۇيەدى. قازىر دە ەل ىشىندە ءجيى بولماعانىمەن بۇل ادەت ساقتالىپ كەلەدى. جاس بالالاردىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ نە ءسۇيىپ: «ۇلكەن ازامات بول!»، «باقىتتى بول!»، «وركەنىڭ ءوسسىن!»، «ءومىر جاسىڭ ۇزاق بولسىن!» - دەپ تىلەكتەرىن قوس قابات ايتىپ جاتادى. تەگىندە قازاق جاس بالانى، اسىرەسە كىشكەنتاي ءسابيدى بەتىنەن سۇيمەيتىن، قىزىعىپ قارامايتىن، تاڭدانىپ سۇقتانبايتىن. بۇلار - تىيىمدار. ەرتەدەن كەلە جاتقان وسى ىرىم-تىيىمدار نەگىزسىز ەمەس. ءسابي قۇستىڭ بالاپانى سياقتى، نازىك ءارى سىرتقى اسەردى وزىنە تەز قابىلدايدى. ەرەسەك ادامدار بالانى مەيىرلەنىپ سۇيگەندە ءار ادامنىڭ بويىنداعى ءارتۇرلى دەڭگەيدە بولاتىن ءبيوورىستى ءسابي كوتەرە المايدى. سابيدە قورعانۋ كۇشى ءالى جەتىلمەگەندىكتەن ناۋقاستانىپ قالادى. «كوز ءتيدى»، «سۇق ءوتتى»، «اش كىردى» دەپ جاتامىز وندايدا. بۇرىن حالىق ەمشىلەرى سۋمەن ۇشىقتاپ، ادىراسپان، ارشامەن الاستاپ، تۇزبەن ەمدەپ جاتاتىن. ارينە، ەشكىم دە جاس بالانى ادەيى اۋىرتايىن دەمەيدى. كوپ ادامدار ءوزىنىڭ بويىندا، كوزىندە قانداي دارەجەدە ءورىس بار ەكەنىن بىلە بەرمەيدى، ول ءتىپتى ويىنا دا كەلمەيدى. سوندىقتان سابيگە قاتىستى جەردە ۇلكەندەردىڭ ابايلاپ، ساق بولعاندارى ءجون. وتە ەمىرەنىپ جاقسى كورۋ زارداپسىز ەمەس، بالاعا قاۋىپ بولۋى ىقتيمال، - دەدى اتا.
مەن وسى اڭگىمەدەن سوڭ ويلانىپ قالدىم. اتانىڭ ءوزى جاس بالالارعا ونشا جۇعىسا بەرمەيدى. بالاعا ۇيىرسەكتىگى شامالى. ءبىر قاراعاندا بالانى جاراتپايتىن سەكىلدى اسەر قالدىرادى. وزگە ادامدار سياقتى جاس بالانى قۇشاقتاپ، ەلجىرەپ سۇيگەنىن ءوز باسىم كورگەن ەمەسپىن. بىرەۋدىڭ بالاسىنا كەرەمەت كوڭىل بولگەندە «جاقسى بالا ەكەن عوي» نەمەسە «جىگىت ەكەن عوي ءوزى» دەپ قانا قولىنان ۇستاپ، ارقاسىنان قاعىپ قويادى. جاس بالاعا تۋرا قاراماي، باسىنان، يىعىنان اسىرا نازار سالادى. اتانىڭ تىكە قاراعان وتتى جانارىنا بالا تۇگىلى ەرەسەك ادامنىڭ توتەپ بەرۋى ەكىتالاي.
وزگەنى بىلاي قويعاندا، ەلۋ توعىز جاسىندا العاش كورگەن نەمەرەسىن دە كوپە-كورنەۋ جاقسى كورە بەرمەيدى. العاشقى كەزدەردە اتانىڭ وسى سالقىندىعىن تۇسىنبەيتىنمىن ءارى جۇرەگىمە تىكەندەي قادالاتىن. ءبىز اتانىڭ قولىنا كوشىپ كەلىپ، بىرگە تۇرعان سوڭ عانا سىرىن الا باستادىم. اتا بالامەن ويناۋدى بىلمەيدى، ولارمەن ۇلكەن ادامشا سويلەسەدى. نەمەرەسىنىڭ تولىپ جاتقان بىتپەيتىن سۇراۋلارىنا جالىقپاي جاۋاپ بەرەدى. بالا قيالىن جەتەلەپ، ونى ادەيى سوزگە سالىپ، ويلاۋ قابىلەتىن ورىستەتەدى. قاتە كەتكەن بۇرىس جەرىن سول زامات تۇزەپ، تۇسىنىك بەرەدى. كەرەك جەرىندە سولدات قۇساتىپ قاقشيتىپ تۇرعىزىپ قويىپ، قاتالدىعىن دا كورسەتىپ جىبەرەدى. بىراق قورقىتپايدى. اتانىڭ كوپ قولداناتىن ءادىسى - قايتالاۋ. نەمەرەسىنە الدەنەنى ۇيرەتكەندە وسى ءادىسى ارقىلى ناتيجە شىعارادى. ەرجانعا دەگەن اتالىق پەيىلىن اينالىپ-تولعانباي-اق وزىنە ءتان ەرەكشە تابيعاتىمەن جەتكىزەدى. سىرتتاي كورسەتكىسى كەلمەگەنىمەن ءبىر اۋىز سوزىنەن، ءبىر قيمىلىنان، كوزقاراسىنان بۇلتتى جارىپ شىققان كۇندەي جارق ەتە قالاتىن اتالىق مەيىرىمى ءباربىر انىق تا ايقىن بايقالاتىن.
***
جارما ەسىكتىڭ ءبىر جاعىن بولار-بولماس اشىپ سىعالاعانىمدا اتا ءبىر نارسەنى جازىپ جاتىر ەكەن. بوگەت بولىپ، ويىن بولمەيىن دەپ ەسىكتى اقىرىن قايتا جاپتىم. سول كەزدە:
- بەرمەن كەلگىن، - دەپ داۋىستادى اتا.
مەن كىرگەن سوڭ «وتىر» دەگەندەي ىم قاقتى دا، مۇرنىنا قاراي سىرعىپ كەتكەن كوزاينەگىن تۇزەدى. كەۋدەسىن كوتەرىڭكىرەپ، قاعازداعى جازۋدى وقي جونەلدى.
- «قاي ۇلتتىڭ بولسىن انا ءتىلى، اتا ءداستۇرى، سالت-ساناسى - سول حالىقتىڭ وزىندىك قادىر-قاسيەتىن، جان دۇنيەسىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن كورسەتەتىن ءتول بەلگىلەرى. ولار - بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ ءومىر جولىندا عاسىرلار بويى مىسقالداپ جيناعان رۋحاني قازىناسى، ۇرپاقتان-ۇرپاققا قالدىرعان ارداق-مۇراسى. ونسىز قارا شاڭىراعى بار ىرگەلى ەل بولىپ، ءبۇتىن ۇلت بولىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس. انا ءتىلى، اتا ءداستۇر وزىنەن-ءوزى جالعاسپايدى نەمەسە بىرەۋ سىرتتان كەلىپ سەن ءۇشىن كوسەگەڭدى كوگەرتىپ ساقتاپ تا بەرمەيدى. حالىقتىڭ ءوز بەت-بەينەسىنەن ايىرىلۋى نە ساقتاپ قالۋى - ءاربىر ۇرپاق وكىلىنىڭ وزىنەن كەيىنگى ءىزباسارلارىنا بابالار اماناتىن قاي ساپادا جەتكىزۋىنە بايلانىستى»، - دەپ كوزاينەگىن الىپ بىلاي قويدى. جاڭاعى وقىعان قاعازدى ماعان ۇسىندى. سىنىپ كەتەر نازىك زاتتى ۇستاعانداي قوس قولىمدى تەڭ سوزىپ، ابايلاپ قاعازدى الدىم. نەگە ەكەنىن تولقىپ كەتتىم. اتا مۇنى بايقامادى دەي المايمىن. بىراق ەشتەڭە كورمەگەندەي، سەزبەگەندەي ءسوز باستادى.
- وكىنىشكە قاراي، ارقاۋ ءجىپتى بوساتىپ الدىق. ەسكەكتەن ايىرىلعان سۋ بەتىندەگى قايىقتاي تەڭسەلىپ قالتىلداپ ءجۇرمىز. بابالار اماناتىنا ادال بولا الماي، كۇنامىز كوبەيدى. قاشان تاۋبەگە كەلەرىمىزدى كىم ءبىلسىن؟! - دەدى.
كوكتى قىمتاعان بۇلتتاي قاباعى تۇنەرىپ، بىرازعا دەيىن تۇيىقتالىپ قالدى. اتانىڭ كۇرت وزگەرەر مىنەزىنە توسەلگەن جانمىن. سوندىقتان ۇندەمەي تىم-تىرىس وتىردىم. اراسىندا كوزىمنىڭ استىمەن ۇرلانا قاراپ قويامىن. تاستان قاشالعان مۇسىندەي ءبىر نۇكتەگە قادالىپ، ءمىز باقپاي قاتىپ قالعان. قوڭىرقاي ءوڭى قاراۋىتىپ، بۋىرىل مۇرتى ايبات شەگە ەدىرەيىپ، ونسىز دا قيسايا قويمايتىن كىرپى شاشتارى اتوي سالعان قالىڭ قولداي ورە تۇرەگەلىپ، تىكىرەيىپ كەتىپتى. اتانىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ، جانىن كەمىرگەن كۇيدىڭ نە ەكەنىن اڭعارىپ وتىرمىن. الگىندە ءوزى وقىپ بەرگەن تۇيدەك-تۇيدەك ويلى سوزدەرى مىنا قينالىسىنىڭ جاۋابى ەدى. «سانالى ەردە ۇيقى جوق»، ءوز باسىنىڭ مۇراتىن كۇيتتەپ، جان تىنىشتىعىن باعىپ جاتقان جوق. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قيۋى كەتىپ، ۇلتتىق نامىسسىزدىق پەن جان مۇگەدەكتىگىنە دۋشار بولساق، كەيىنگى ۇرپاق كىم بولادى دەپ كۇيزەلىپ وتىرعانى انىق.
- زەرىگىپ وتىرسىڭ با؟ - دەپ اتا وقىس ءۇن قاتقاندا:
- ويلانىپ وتىرمىن، -دەدىم. «ۇكى باتىلدىعىنان تۇندە ۇشپايدى»، تايعاناقتاماي تاق ەتكىزىپ جاۋاپ بەرگەنىم باتىلدىعىم ەمەس، شىنىمەن، ويلانىپ وتىرعام.
- ويلايتىن مي بولماسا، تىڭدايتىن قۇلاق اركىمدە بار. ءيا، ەستىگەندى سارالايتىن سانا بولماسا، ايتىلعان ءسوز تاستاققا تۇسكەن دانمەن تەڭ، سولاي ما؟!
- سولاي سەكىلدى...
- سەكىلدى-مەكىلدى دەگەن ءدۇدامال كومەسكى سوزگە كوپ اۋەس بولماعىن. ايتار ويىڭنىڭ نەگىزى - بەرىك، ىشكى سۇيەگى ءتۇزۋ بولسا، سولقىلداق، بۋىنى بوس ءسوزدى قوسپاي، ءتۇيىپ سويلەگىن! ۇقتىڭ با؟
- ۇقتىم، اتا.
- مەنىڭ ىعىما نەگە جىعىلا بەرەسىڭ؟ الدە «بالەسىنەن اۋلاق، قىرسىق شالدان قۇتىلا سالايىن» دەپ، بارىنە باس يزەيسىڭ بە؟
ءا دەگەندە ۇندەي الماي قالدىم. اتا الدىندا ءار ءسوزىڭدى ولشەپ سويلەمەسەڭ، الدەقالاي بولارىڭدى بولجاي المايسىڭ. دەگەنمەن «كوتەرەم كوتەرىلسە، كوشتىڭ الدىن بەرمەيدى» دەگەندەي، الدەبىر كۇش قولتىعىمنان دەمەگەندەي وسى جولى مەن دە كوتەرىلىپ كەتتىم.
- اتا، مەن ءسوز تۇسىنەتىن جاقسى تىڭداۋشىمىن، - دەدىم شىمىرىكپەي. «تىم اسپانداپ كەتتىڭ» دەيدى ىشكى ءبىر ءۇن مەنى ۇيالتقىسى كەلىپ. ءدال قازىر ۇيالا قويمادىم. اقيقاتتى ايتتىم.
- ءسوز تۇسىنەدى دەپ سەنگەن سوڭ ساعان كوپ سويلەيمىن. بىرنەشە كۇننەن بەرى ۇزدىك-سوزدىق ايتىپ جاتقان سالەم توڭىرەگىندەگى اڭگىمەلەرىمىز دە - بابالار اماناتى. مەن بىلگەنىمدى ساعان ايتام، سەن ءوزىڭنىڭ بالاڭا ايتاسىڭ، ۇيرەتەسىڭ. كەيىن بالاڭ ءوز بالاسىنا ايتسا، ءسويتىپ، ءبىر شاڭىراقتا بابالار اماناتى جالعاسادى. كۇندەلىكتى تىلىمىزدە «ەلگە ەڭبەك ءسىڭىرىپ، حالىققا قىزمەت ەتۋ» دەگەن ءسوز ءار دەڭگەيدە ءجيى ايتىلادى. مۇنىڭ شىنايى ءمانىن كوبى ۇعا بەرمەيدى. ەلگە ەڭبەك ءسىڭىرىپ، حالقىڭا، ۇلتىڭا قىزمەت ەتۋ دەگەن - ەڭ الدىمەن، انا ءتىلىڭدى، اتا ءداستۇرىڭدى وتىڭنىڭ باسىندا ساقتاپ، ۇرپاعىڭنىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ دەگەن ءسوز. وسىنى ۇمىتپاعان ادام ءوز حالقىنىڭ الدىندا جەگەن نانىن، تاتقان تۇزىن اقتايدى. باسقا ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيمىن، اركىمنىڭ ءوز ەركى وزىندە. بىراق مىنا مەنىڭ ءوز تۇجىرىمىم - وسى! بالالارىم رەتىندە سەندەرگە دە مۇنى امانات، وسيەت ەتەمىن.
- كىرۋگە بولا ما؟ - دەگەن باقىتتىڭ داۋىسى ەستىلدى.
- كىرگىن، - دەدى اتا.
بىردەڭەنىڭ ءجونىن سۇراۋعا كەلدى مە دەسەم، كرەسلونىڭ ارقالىعىنا شالقايا جايعاسىپ وتىرىپ جاتىر. جازۋدان قولى بوس بولسا، ارا-اراسىندا ءبىزدىڭ قاسىمىزعا وسىلاي كەلىپ اڭگىمە تىڭداپ، ءوزى دە كىرىسىپ كەتەدى. قايتا بۇل كەلگەندە ءسوز جاندانىپ، اجارلاناتىنى بار. مەن سەكىلدى ىشكى سىرىن بۇگىپ، تىمىرايىپ ءۇنسىز وتىرمايدى. ايتىپ قالاتىن جەردە كوبىنەسە اۋزىمدى باعىپ، تالاي نارسە ىشىمدە بوسقا ولەدى. باكەڭنىڭ ءجونى بولەك، ويىنداعىسىن سىرعاناقتاتپاي، كوسىلتىپ اكەتە بەرەدى. اكەسىنە سۇراق قويادى، تالاسادى. كەيدە اڭگىمە اۋانى قيسايىپ بارا جاتقاندا اياق استىنان قيسىنىن تاۋىپ، وڭ جامباسقا وڭاي كەلتىرىپ، سىتىلىپ كەتەدى. ال كەيدە قيامپۇرىس قيقارلىعىنا باسىپ، اتانىڭ ىڭعايىنا يكەمدەلە قويماي، تەكە تىرەسكە ءتۇسىپ، ەسە تەڭدىك بەرگىسى كەلمەي، تىم وزەۋرەپ كەتكەندە اتا جىنىن قاعىپ الادى. قاسىنان قۋىپ تا شىعادى. ءبىر قىزىعى، ەكەۋى دە مۇنداي شەكىسۋلەردىڭ اياعىن شيەلەنىس-تىرمەيدى، سوڭى كەكسىز بىتەدى. تاعى ءبىر بايقاعانىم، دۇنيەنى ارالاپ كەتەتىن ۇلكەن اۋقىمدى اڭگىمەگە كىرىپ كەتكەندە، ەگەسۋ جوق، ءبىرىنىڭ ىمىن ءبىرى تۇسىنە قويادى. تەگى ءبىر بولعاندىقتان شىعار...
- نەگە ۇندەمەي قالدىڭدار؟ سالەمدەرىڭ ءبىتىپ قالدى ما؟ - دەدى باكەڭ قۋلانا جىميىپ.
اتا ونىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا ىلمەي، ەلەۋسىز قالدىردى.
- وندا مەن سەندەرگە اڭگىمە بولاتىن ءبىر نارسە ايتىپ بەرەيىن، - دەپ باكەڭ تاعى ءۇن قاتتى.
- ىشىڭە سىيماي بارا جاتسا، ايتقىن، تىڭدايىق، - دەدى اتا.
- وتكەندە جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىندا ءبىر جىگىت ءماريام اپا حاكىمجانوۆاعا: «اسسالاۋماعالايكۇم، اپا!» - دەپ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، سالەم بەردى. انا كىسى: «بار بول، اينالايىن!» - دەدى. شىنىمدى ايتسام، ايەل ادامعا بۇلاي سالەمدەسۋدى ءبىرىنشى رەت ەستىدىم. ءوزىم ادەتتەگىدەي «سالەمەتسىز بە، اپا» دەپ امانداستىم، - دەپ اكەسىنە سۇراۋلى جۇزبەن قارادى.
- ى-ى-ىم... مىنا باۋىرلاس وزبەك، ۇيعىر حالىقتارىندا قىز-كەلىنشەكتەر، جىگىتتەر مەن بالالار وزدەرىنەن جاسى ۇلكەن ەر ادامعا دا، ايەل ادامعا دا: «سالامالەيكۋم!» - دەپ قولىن كەۋدەسىنە باسىپ سالەم بەرەدى. بۇل سالت ولاردىڭ وزدەرىنە جاراسىپ تۇرادى ءارى ۇلتتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى سەكىلدى تابيعي كورىنەدى. دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق مۇسىلمان حالىقتار «اسسالاۋماعالايكۇم» دەپ امانداسادى. ويتكەنى بۇلايشا سالەمدەسۋ - يسلام دىنىمەن بىرگە كەلگەن. دەسەك تە، ءاربىر ۇلتتىڭ يسلام دىنىنەن بۇرىنعى تانىم-نانىمى بولعانى تاريحتان بەلگىلى. مۇمكىن سونداي ءبىر وزىندىك ۇعىمداردىڭ اسەرىنەن بە، ايتەۋىر، قازاقتا ەر ادامدار عانا ءبىر-بىرىمەن «اسسالاۋ» دەپ سالەم بەرەدى. ال ەر ادامدار - ايەلدەرگە، كەرىسىنشە ايەلدەر - ەر-ازاماتتارعا نەمەسە ءوزارا ولاي سالەمدەسسە، كوزگە دە، كوڭىلگە دە ءبىرتۇرلى تومپاق كورىنەر ەدى. سوندا دا، ءجيى بولماعانىمەن ەل سىيلايتىن ۇلكەن اجەلەرگە، ءوزىڭ ايتقان ءماريام اپا سەكىلدى ەل اناسى بولىپ كەتكەن كىسىلەرگە جىگىتتەردىڭ جوعارىداعىداي سالەمدەسۋىنىڭ ەشبىر قاتەلىگى جوق. قۇلاققا سالقىن ەستىلمەيدى، قايتا ەرەكشە ءىلتيپات بەلگىسىندەي سالماعى ارتا تۇسەدى. بىراق ايەلدەردىڭ بارلىعىنا تارالعان ادەت ەمەس. قازاقتا بۇل جاپپاي سيپات الماعان.
سالەم جوسىندارىنىڭ تۇرلەرىن ايتقاندا ءبىر نارسە ويىمنان قالىس قالىپتى، ۇمىتىپپىن. ولار - بالدىز بەن جەزدەنىڭ، قاينى مەن جەڭگەنىڭ اراسىنداعى امانداسۋلار. بۇلاردىڭ بىلايعى ادامدارمەن ەسەندەسۋ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتەتىن تۇستارى بار. وزگە ۇلتتى بىلمەيمىن، ال قازاقتا بالدىز-جەزدە، قاينى-جەڭگەلەر ءازىل-قالجىڭدارى جىمداساتىن، اڭگىمەلەرى جالعاساتىن، ويىن-كۇلكىلەرى جاراساتىن وتە ءبىر تاتۋ جاندار بولىپ كەلەدى. ءبىر-بىرىنە باتىپ تا، باتىل دا سويلەيتىن ءارى وعان ەشقايسىسى شامدانبايتىن، وزگەگە ايتپايتىن جۇرەك تۇكپىرىندەگى سىرلارىن ءوزارا اشاتىن دا - وسىلار. قازاق عۇرپىندا بالدىزدىڭ جەزدەگە نازدانۋى، قاينىنىڭ جەڭگەگە ەركەلەۋى سىيلاستىعى ەرەكشە سۇيكىمدى قارىم-قاتىناس بولىپ سانالادى. توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاندارى جاقىن سىرلاس ءارى قيماس بولعاندىقتان ولار قولداسىپ تا، قۇشاقتاسىپ تا امانداسا بەرەتىن. بۇل ەركىندىكتى قازاق اتاۋلى بىلەدى، تۇسىنەدى. سوندا دا ۇلكەندەردىڭ كوزىنشە ادەپتەن وزباعان. ءوز قاتارلارىنىڭ اراسىندا نەمەسە قاريالاردىڭ كوزىنەن تاسالاۋ بولماسا، كەز كەلگەن جەردە جۇرت كوزىنشە بويلارىن تارتىپ ۇستاپ، ۇستامدىلىق قالىپتى ساقتاۋشى ەدى.
ادەتتە، ءوز حالقىڭنىڭ ۇلتتىق ونەگە-ولشەمدەرى قاشاندا ەرەكشە سەزىلىپ، باسقالاردىكىنەن وزىق كورىنەتىنى بار. بۇل - بارلىق ۇلتتارعا ءتان تابيعي قاسيەت. الايدا «مەنىكى ارتىق، باسقانىكى ناشار» دەگەن جاڭساق وي تۋماسا كەرەك. ءار نارسەنىڭ ۇيلەسىم تاۋىپ جاراساتىن ءوز ورتاسى، ءوسىپ-ونەتىن ءوز توپىراعى بار. سانالى ادام ەلىن-جۇرتىن، ونىڭ ۇلتتىق تابيعي بولمىسىن ارداقتاي وتىرىپ، وزگەنىكىن قۇرمەتتەپ ءتۇسىنۋى كەرەك. ءوزىن زور ساناپ، وزگەنى قور ساناۋ - كورگەندىلىك ەمەس، وزىمشىلدىكتىڭ، ناداندىقتىڭ ءبىر بەلگىسى. ال ەندى تۋعان حالقىڭدى بىلمەي، ونىڭ جانىن ۇعىنباي تۇرىپ، باسقانىكىن كەلىستىرەم دەپ ەلىكتەۋ دە كىسىلىك ەمەس. ول نامىسسىزدىققا جەتەلەيدى. نامىسسىزدىق - جامان دەرت. ونىڭ وسەر ۇرپاققا، حالىقتىڭ كەلەشەگىنە كەسىرىن تيگىزەتىنىن ەشقاشان ۇمىتپاۋ كەرەك. «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى»، ءار حالىق، ءار ۇلت وزىنە-ءوزى ۇقساعانى جاقسى، - دەپ اتا بالاسىنىڭ سوزىنە وراي مول ماعلۇمات بەرىپ تاستادى...
(جالعاسى بار)
Abai.kz
