ءجادي شاكەنۇلى. وسپان باتىردىڭ شاھيدتىكتى تاڭداۋى (باسى)
29 ءساۋىر وسپان باتىردىڭ اتىلعان كۇنى
وسپان باتىر تۋرالى جازبالاردىڭ كوبىندە وقيعا 1949 جىلعا دەيىن ەگجەي-تەگجەيلى باياندالىپ كەلەدى دە، ونىڭ سوڭعى ومىرىنە قاتىستى اڭگىمەلەر اسا تەرەڭگە بارمايدى. 1949 جىلعى جاڭا قىتاي مەملەكەتىنىڭ ورناۋى جانە ولاردىڭ وسپان باتىردى ءولىم جازاسىنا كەسۋى سەبەپتى ءبىراز دۇنيەنىڭ بەتى ءالى اشىلعان جوق. دەسە دە، كوممۋنيستەردىڭ شىنجاڭدى يەلەۋىنەن وسپاننىڭ دەمى ۇزىلەرگە دەيىنگى سوڭعى ءومىرى جايىنداعى جۇمباق سىرلارعا ءۇڭىلىپ، وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە از دا بولسا وي تولعاۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
وسپاننىڭ قىزىلدارمەن «ىرعاسۋى»
وسى وقيعالار توڭىرەگىندە نۇرعوجاي باتىر باستاعان وسپاننىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنىڭ بىزگە بەرەر ماعلۇماتى دا ءبىرشاما مول. نۇرعوجاي باتىر كوممۋنيستەر مەن وسپاننىڭ العاشقى قارىم-قاتىناسىنا ايالداعاندا، ءوز ەستەلىكتەرىندە مىناداي سىر شەرتەدى:
«1949 جىلى جازدا گومينداڭ مەن گوڭشانداڭ (قىتاي كومپارتياسى) سوعىسىنىڭ حابارلارى ۇنەمى كەلىپ تۇردى. گومينداڭ اسكەري باسشىلارى قاشا باستادى. امەريكا كونسۋلى دا بولىپ جاتقان ۋاقيعانى ايتىپ تۇردى. ماككيرنان:
- مال-جانىڭدى جەرگىلىكتى ۇكىمەتكە ءبىر-اق وتكىز. امەريكاعا كەت، مال سوماسىن ءبىز بەرەمىز، - دەپ تە ايتتى. وسپان:
29 ءساۋىر وسپان باتىردىڭ اتىلعان كۇنى
وسپان باتىر تۋرالى جازبالاردىڭ كوبىندە وقيعا 1949 جىلعا دەيىن ەگجەي-تەگجەيلى باياندالىپ كەلەدى دە، ونىڭ سوڭعى ومىرىنە قاتىستى اڭگىمەلەر اسا تەرەڭگە بارمايدى. 1949 جىلعى جاڭا قىتاي مەملەكەتىنىڭ ورناۋى جانە ولاردىڭ وسپان باتىردى ءولىم جازاسىنا كەسۋى سەبەپتى ءبىراز دۇنيەنىڭ بەتى ءالى اشىلعان جوق. دەسە دە، كوممۋنيستەردىڭ شىنجاڭدى يەلەۋىنەن وسپاننىڭ دەمى ۇزىلەرگە دەيىنگى سوڭعى ءومىرى جايىنداعى جۇمباق سىرلارعا ءۇڭىلىپ، وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە از دا بولسا وي تولعاۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
وسپاننىڭ قىزىلدارمەن «ىرعاسۋى»
وسى وقيعالار توڭىرەگىندە نۇرعوجاي باتىر باستاعان وسپاننىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنىڭ بىزگە بەرەر ماعلۇماتى دا ءبىرشاما مول. نۇرعوجاي باتىر كوممۋنيستەر مەن وسپاننىڭ العاشقى قارىم-قاتىناسىنا ايالداعاندا، ءوز ەستەلىكتەرىندە مىناداي سىر شەرتەدى:
«1949 جىلى جازدا گومينداڭ مەن گوڭشانداڭ (قىتاي كومپارتياسى) سوعىسىنىڭ حابارلارى ۇنەمى كەلىپ تۇردى. گومينداڭ اسكەري باسشىلارى قاشا باستادى. امەريكا كونسۋلى دا بولىپ جاتقان ۋاقيعانى ايتىپ تۇردى. ماككيرنان:
- مال-جانىڭدى جەرگىلىكتى ۇكىمەتكە ءبىر-اق وتكىز. امەريكاعا كەت، مال سوماسىن ءبىز بەرەمىز، - دەپ تە ايتتى. وسپان:
- وتانىمدا تۇرامىن. قاشپايمىن، جەردىڭ ارعى بەتىندە جاتقان امەريكا ماعان شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىن قۇرىپ بەرە المايدى. امەريكانىڭ ءسوزى دە وتىرىك. رۋزۆەلتتىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى ارەكەتى بىزگە بەلگىلى. ەكى تاۋدى ءبىر-اق كۇيرەتىپ، دۇنيەنىڭ ۇلكەن بازارىن ىزدەگەن. امەريكا قازىر بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنداعى ەڭ ۇلكەن ەل ەدى. بۇكىل تۇركىستاندى ورىستار جۇتىپ وتىرسا دا، وعان ءۇش ءجۇز جىلدان بەرى كورسەتكەن كومەگى جوق، - دەپ ماعان كەسىپ ايتتى» («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى»، الماتى:«ساردار» ،2008 ج.160-بەت).
مىنە، بۇل - جاڭا كەلە جاتقان قىزىلدارعا قاراتا وسپان باتىردىڭ العاشقى ايتقانى. جانە دە ونىڭ جاي عانا ادام ەمەس، حالىقارالىق جاعدايلارعا نازار اۋدارىپ، وعان باعا بەرە بىلەتىن كورەگەندىگىنىڭ دالەلى.
وسىدان كەيىن وسپان ءۇرىمجى وڭىرىنەن جەمسارى-شونجىعا قاراي بەت الادى. بۇل كەزدە قىزىلداردىڭ گانسۋ ولكەسىنىڭ لانجۋ وڭىرىنەن ءوتىپ، شىنجاڭعا بەتتەپ كەلە جاتقان حابارى جەتەدى. بۇعان قاراتا وسپان: «ءبىز ەشقايدا بارا المايمىز. مالدى كاسىپ ەتكەن كوشپەلى قازاقپىز. باركولگە بارىپ مال سەمىرتەمىز» («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى»، الماتى:«ساردار»، 2008 ج. 162-بەت) دەگەن جاۋاپ بەرەدى. ءسويتىپ، شونجىدان موريعا قاراي كوشكەن وسپان اۋىلى باركولدىڭ بايگەتوبە دەگەن جەرىنە كەلەدى.
«وسى جەردەن ۇرىمجىگە بارۋعا ۋاڭ جىڭنىڭ 30 مىڭ اسكەرى باسىپ ءوتىپ كەتتى. قۇمىلدا بىرنەشە كۇن تۇرعان ەكەن. 1949 جىلى 20 قاراشادا پەكيننەن، ياعني گوڭشانداڭنان (قىتاي كومپارتياسى) ءتورت وكىل كەلدى. ونىڭ ءبىرى - ۇيعىر امەت، ءبىرى - دۇڭگەن، ءبىرى - قىتاي بولاتىن. ولارعا وسپان، ءجانىمحاندار: «وسى جەر مالعا جايلى ەكەن. وسى جەردە قونىستانىپ وتىرساق»، - دەگەندى ايتتى. ۋاكىلدەر ماقۇل بولىپ كەتىپ قالدى. وسپان ولارعا: «بۇرىنعى شىنجاڭ دەموكراتيالىق ولكەلىك ۇكىمەتىمەن جاساعان ون ءبىر تارماقتى توقتام بار ەدى. وسى توقتام بويىنشا ۇلتتىق بيلىك وزىمىزدە بولاتىن بولسىن»، - دەگەن تالابىن قويدى. ويتكەنى جاڭ جە جۇڭ "شىنجاڭ ازاماتتارى، وزدەرىڭدى وزدەرىڭ باسقارىپ كەتۋ ءۇشىن وقىڭدار. 15 جىلدان كەيىن ەل بولىپ ءبولىنىپ كەتەسىڭدەر", - دەپ ۋادە بەرىپ، توقتامعا قول قويعان ەدىك. وسى ءبىراۋىز ءسوز بىزگە ۇلكەن مەدەۋ بولعان ەدى. ويتكەنى گومينداڭنىڭ سوڭعى كەزىندە باتىس تەرىستىك بەس ولكەنىڭ باستىعى بولعان، وعان قوسىمشا شىنجاڭدى بيلەگەن جاڭ جە جۇڭ سول ورنىندا قالىپ، ونى گوڭشانداڭ (قىتاي كومپارتياسى) باتىس تەرىستىك بەس ولكەنىڭ باستىعى ەتىپ بەلگىلەگەن ەدى. بۇل ادامنىڭ ورنىندا قالۋى - وسپانعا ۇلكەن مەدەۋ بەردى» («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى»، الماتى:«ساردار»، 2008 ج.162-بەت).
ءدال وسى كەزدەگى وقيعالار جونىندە بۇگىندە كوزى ءتىرى، وسپان باتىر زامانىنىڭ ءتىرى كۋاگەرلەرىنىڭ ءبىرى ۋاقيت حالەلۇلى ءوز ەستەلىكتەرىندە بىلاي دەيدى: «1950 جىلى اقپاندا شىنجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى، اسكەري ورنى، شونجى اۋدانىنداعى ۋاقيت حالەلۇلى، اقيقاتقا قايتقان پولك باستىعى ما، بۇرىن وسپانعا حاتشى بولعان قۇرمانباي، وسپاننىڭ سەنىمدى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولعان قۇمارحان جاڭقابايۇلى قاتارلى ادامداردى قۇرالدى ءبىر بان (ۆزۆود)اسكەر قوسىپ، ۋاقيتقا جان قۇرال (تاپانشا)بەرىپ، ات پەن ازىق-تۇلىك قوس ارتاتىن بىرنەشە تۇيەمەن، جيىرماداي ادام قۇرالىپ، وسپان مەن ءجانىمحاندى قايتارىپ كەلۋگە جىبەرەدى. بۇلار باركولدىڭ بيسان تاۋى باشاڭزى جەرىندەگى وسپان، جانىمحاندارعا كەلەدى. وسپاننىڭ ۇيىندە - وسپان، ءجانىمحان، قاپاس، نۇرعوجاي، شەرديمان، دالەلحان، قاناتباي، شايماردان ىشىندە بىرنەشە اداممەن بىرلىكتە وتىرعاندا، بارعاندار ۇكىمەت جاعىنىڭ جىبەرگەن جاعدايىن ايتىپ، جازعان حاتتارىن بەرەدى. ءجانىمحانۇلى دالەلحان الدىمەن ءسوز باستاپ: «كوممۋنيستىك پارتيا باسشىلىق ەتكەن جاڭا ۇكىمەت كەڭ القاپتى ورماندى، ءشوپتى جەردى ءبىر-اق الىپ جانعان ءورت بولىپ كەلەدى. ءبىز ءورتتى كورىپ تۇرىپ وزدىگىمىزدەن تۇسپەيمىز»، - دەگەن قارسى پىكىر ايتادى. ۋاكىلدەر: «ءورت بولىپ كەلگەن ۇكىمەتتى كورمەدىك. حالىقتى تۋرا جولعا باستاپ، قىزمەت ىستەپ جاتقان ۇكىمەتتى كوردىك. حالىقتىڭ مالى قولىندا، ءدىن ەركىندىگى وزىندە. ۇكىمەتتەن جاماندىق كورگەمىز جوق. ءورت دەپ قاراۋ - ءوز كوزقاراسىڭىز» دەگەندە، وسپان: «تايتالاستى قويىڭدار، تاماق ىشىڭدەر»، - دەپ ەكى جاقتىڭ ءسوزىن توقتاتىپ قويادى. ءۇش-ءتورت كۇن وتكەن سوڭ بارعان ادامداردى وسپاندىكىنە شاقىرىپ بارادى. وسپان-ءجانىمحاندار الدىڭعى قاتىناسقانادامدارىمەن بىرگە وتىرىپ، وسپان: «سەندەر ۇكىمەتتىڭ بىزگە جازعان حاتىن، ايتقان اقىل-نۇسقاۋىن جەتكىزدىڭدەر. ءبىز بۇرىن شىڭ شىساي زۇلىمدىعىنا قارسى، شىعىس تۇركىستانعا قارسى ارەكەت الىپ بارىپ جاۋلاستىق. جاڭا ۇكىمەت كەلگەندە باركولگە كەلىپ، ۇكىمەت قۇرىپ، كۇش جيناپ، جاڭا ۇكىمەتكە قارسى تۇرايىق دەپ كەلگەمىز جوق. ۇكىمەت بىزگە قانداي كوزقاراس قولدانادى. بۇقارا قىلىپ الا ما، جاۋلىق كوزقاراستا بولا ما؟ موينى ۇزاق جەردەن بايقايىق دەپ باركولگە كەلىپ وتىرمىز. ءبىز دە الباتى ۇكىمەتپەن قارسىلاسىپ، ءولىپ-ءولتىرۋدى قالامايمىز. بىزگە دە تىنىشتىق كەرەك. ءبىز ۇكىمەتكە سەندىك، بۇقارا بولامىز. ولكەدەگى ۇكىمەت باسشىلارىنا جولىعىپ تالابىمىزدى جەتكىزىپ، بۇقارا بولعاندىعىمىزدى ايتىپ، ۇكىمەتتىڭ اقىل-نۇسقاۋىن الىپ، سەنىم بايلاۋعا - مەن ءىنىم جانە اقىلشىم قاناتبايدى، ءجانىمحان قاجى ءىنىسى جانە اقىلشىسى شايمارداندى سەندەرمەن بىرگە ۇرىمجىگە جىبەرەمىز. بۇل ءبىزدىڭ بىرلىككە كەلگەن اقىلىمىز. سەندەر قايتىپ بارعاندا، ۇكىمەت باسشىلارىنا احۋالىمىزدى تولىق ايتىڭدار. حات تا جازدىق»، - دەيدى. قاناتباي، شايمارداندى وكىلدەرىمەن بىرگە ۇرىمجىگە جىبەرەدى. وكىلدەردەن ءۇش ادام قاناتباي، شايمارداندى ەرتىپ، ولكە باسشىلارىنا جولىقتىردى. ولكە باسشىلارى ولاردى جاقسى رايمەن قابىلداپ، اقىل-نۇسقاۋىن ايتىپ، كوپتەگەن سالەم-ساۋقات بەرىپ، بۇرىنعى بارعانداردى ۇيلەرىنە قايتارىپ، زاكىشىڭ، نازىرلەردى (زاكىشىڭ ۇكىمەت اسكەري ورنىندا، ءنازىر ولكەلىك باسپاحانانىڭ ورىنباسارى بولعان) ولارعا قوسىپ، وسپان، ءجانىمحانداردى ورنىقتىرۋعا قايتا جىبەرەدى».
وسى جايلار اڭگىمە بولعاندا دالەلحان ءجانىمحانۇلى 1949 جىلى 15 جەلتوقساندا (بۇل ۋاقىت تۋرالى جوعارىدا «1952 جىل، اقپان» دەپ كورسەتىلگەن - ج.ش.) قاناتباي جانە شايماردان ەرمەكۇلىنان ۇرىمجىدەگى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باستىعى ۋاڭ ەڭماو، بۇرحان شاھيدي، تاۋ سيو جانە گەنەرال فيڭ دەحۇي اتىنا ارنالىپ، ءبىر حات بەرىلگەنىن ايتادى. ول حاتتىڭ مازمۇنى: «حاتتارىڭىزدى الدىق. قىستىڭ قاتتى سۋىق كۇندەرىندە جولعا شىعا المادىق جانە ۇرىمجىگە بارا المادىق. سولاي بولسا دا، ورنىمىزعا ۋاكىل ەتىپ ەكى كىسى جىبەردىك. سىزدەرمەن بەت كورىسىپ، جاعدايلارىمىزدى تۇسىندىرۋمەن بىرگە، بەرگەن نۇسقاۋلارىڭىزدى الىپ قايتادى» (د.جانالتاي. «قيلى زامان, قيىن كۇندەر»، الماتى، 2000 ج., 88-بەت).
مىنە، وسى وقيعالارعا قاراعاندا جاڭادان كەلگەن قىزىلدار وسپانعا قاراتا ءبىرى ءوز جاعىنا تارتۋعا تىرىسقانى، ەكىنشى جاقتان الدامالاي تۇرۋ ساياساتىن قولدانعانى بايقالادى.
ال جاڭاعى ەكىنشى بارعان ۋاكىلدەردىڭ، ياعني زاكىشىڭنىڭ وسپانعا: «ءبىز ساعان قىزىلدارعا سەن، سەنبە دەپ ۋادە بەرە المايمىز. ءوزىڭ شەشسەڭ، وكىنبەيسىڭ»، - دەپ ايتقان ەكىۇشتى جاۋابى دا قايتا بۇلىنۋىنە سەبەپ بولدى دەۋشىلەر دە بار. قالايدا وسى ەكىنشى رەتكى ادامداردىڭ كەلۋىمەن وسپاننىڭ بۇلىنگەنى تۋرالى ايتۋشىلار كوپ. نۇرعوجاي باتىر ءوزىنىڭ اتالعان ەستەلىگىندە بۇل جايلى وسپاننىڭ شايماردان مەن قاناتبايدى ۇرىمجىگە جىبەرگەننەن كەيىن، تاعى دا شاقىرۋشىلار اتتاندىرعان ۋاڭ جىننىڭ: «وسپان كەلسىن. مەنىڭ كۇش-قۋاتىمدى كورسىن. كوپ بولسا، جانىندا مىڭ ءۇي بار شىعار. ءبىر ۇيگە ءبىر اەروپلاننان جىبەرەمىن»، - دەپ كۇش كورسەتىپ قايتا شاقىرتقانىن جازادى.
ال وسپان بولسا، ءبىر جاعىنان، ولاردىڭ ءوز ىستەگەنىن وزىنە ىستەپ، سەنىم ءبىلدىرۋ رايىندا بولسا، ەندى ءبىر جاعىنان، «ءالىپتىڭ ارتىن» باقتى. ال ءۇشىنشى جاقتان، ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى دەگەن ادامدارىن كورنەۋدە كوممۋنيستەرگە باعىنىشتى قىلىپ، ولارمەن ءار كۇنى استىرتىن بايلانىستا بولىپ، قارسى جاعىنىڭ جان دۇنيەسى مەن شىنايى ءىس-ارەكەتىنە بارلاۋ جاسادى. كوممۋنيستەردىڭ «ءبارىن جارىلقاپ تاستايمىز» دەيتىن ءتاتتى ءسوزىنىڭ شىن-وتىرىگىن بىلگىسى كەلدى.
وسى ارادا وسپان جايىنداعى تاعى ءبىر اڭىز ەسكە تۇسەدى. گومينداڭ اتالاتىن قىتايمەن ۇزاق جىل سوعىسىپ، ونىڭ 40-50 مىڭ ارمياسىن جايراتىپ سالعان باتىر كوممۋنيست قىزىلدار كەلگەن كەزدە ماڭدايلارىنداعى بەس جۇلدىزدى بەلگىسىن مەڭزەپ: «مەن گومينداڭمەن ون جىل سوعىسىپ، التى جۇلدىزدىڭ ارەڭ دەگەندە بىرەۋىن عانا كەمىتكەنىم بە؟!» - دەپ كۇيزەلە كۇرسىنگەن كورىنەدى. بۇل، مەيلى، اڭىز بولسىن، اقيقات بولسىن، بىراق وسپاننىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ورلىك رۋحىن اشارلىق شىندىققا جاقىن اڭگىمە ەدى.
زاكىشىڭ باستاعان توپ جەتكىزگەن ۋاڭ جىن ايتتى دەگەن سوڭعى ءسوزدىڭ وسپانعا جاساعان اسەرى مۇلدە باسقاشا بولدى. ياعني «كوممۋنيستەرگە سەنۋگە بولمايدى» دەيتىن ىشكى كۇدىگىن راستاعانداي جۇرەگىن مۇزداتىپ، جانىن تۇرشىكتىردى. ءوز تاڭداۋىن دۇرىسقا بالاپ، ەڭسەسىن قايتا كوتەردى.
كوممۋنيستەرمەن ات كەكىلىن كەسىسۋى
شىن مانىندە، قىزىلدار مەن وسپاننىڭ بىرىگىپ كەتۋى كەڭەس وداعىن قۋاتتايتىن توپتار مەن بۇرىنعى «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ» ورنىن يەلەپ وتىرعان «ءۇش ايماقشىلداردى» قاتتى الاڭداتتى. كەڭەس وداعىنىڭ جول-جورىق كورسەتۋىنە جانە ونىڭ يدەياسىنداعى ساياسي-اسكەري توپتارعا ولەردەي قارسى بولعان وسپان باتىردىڭ قىزىلداردىڭ سەنىمىنە بولەنۋى «جالعان توڭكەرىسشىلدەردىڭ» بەت-پەردەسىن ايپاراداي اشىپ قانا قويماي، ولاردىڭ جاۋ ساناعان ادامىن تاريح ساحناسىنا قايتا كوتەرىپ شىعاتىن بولدى. سىرتتا اقش جانە كەڭەس وداعى ءوز ۇپايلارىن تۇگەندەيتىن كۇشتەرگە قولداۋ كورسەتۋگە جانتالاسسا، ىشتەگى ىمىراعا كەلمەس الاۋىز توپتار دا باس پايداسىن ويلاپ، باقاي قۋلىقپەن ارپالىسقا ءتۇستى. ءسويتىپ، ەندىگى جەردە باعىنىشتى بولعان شىنجاڭداعى جەرگىلىكتى توپتار ىشىندە قىزىلدارعا كىم بۇرىن جاقسى كورىنىپ قالار ەكەن دەگەن قىزعانىش پەن باقتالاستىق قاتارىنان ءومىر سۇرگەن تايتالاسقان جاعداي قالىپتاستى. ولاردىڭ ىشىندە جاقسى كورىنۋ نيەتىندەگى جاعاتسىعاندارمەن جاۋلىق پيعىل تانىتىپ ۇركە قاراۋشىلار دا بار ەدى.
ەرلىكپەن باستالىپ، ورلىكپەن جالعاسقان ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىن «بۇلىككە» بالاعان «ءۇش ايماق» وسپانعا بۇدان بۇرىن دا شوشىنا قارايتىن ەدى. بۇل تۋرالى «شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى» («ۇلتتار» باسپاسى، 2000 جىل) اتتى كىتاپتىڭ 340-بەتىندە: «وسپان، قاليبەك، جاۋجاپ (موڭعول) بۇلىگى ارت-ارتىنان تۋىلعاندىقتان، ءۇش ايماقتىڭ جاعدايى كۇننەن-كۇنگە ۋشىعىپ، مۇشكىل حالگە كىرىپتار بولدى. ۇلتتىق ارميا اسكەري كۇشىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى تۇتاس ءۇش ايماق ۇكىمەتىنە اۋىر قاتەر ءتوندىردى»، - دەپ جازادى. مۇنداعى ايتىلىپ وتىرعان «ءۇش ايماق» كەڭەس وداعىنىڭ ويىنشىعىنا اينالعان جالعان شىعىس تۇركىستانشىلار ەدى. وسپاننىڭ ارمانداعانى ءدىنى، ءتىلى تازا ناعىز تۇركىلىك ەل بولۋ بولاتىن. سوندىقتاندا ءوز يدەياسىنا نەمەسە حالىقتىڭ شىنايى تاعدىرىن قورعاۋشىلاردى جوعالتۋدى ماقسات ەتكەن «ءۇش ايماقشىلارعا» قاتەر ءتوندىرۋىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
1949 جىلى 14 تامىزدا قكپ ءوز وكىلى دىڭ ليچۇندى ماسكەۋدەگى ساپارىنان الماتى ارقىلى قۇلجاعا جىبەردى. ول «ءۇش ايماقتاعى» قىزىل قىتايشىل توپپەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولىپ، ازعانا ۋاقىت ىشىندە شىنجاڭ جاعدايى جونىندە قكپ ورتالىعىنا 85 تەلەگرامما جولداعان ەكەن. دەمەك، ءدال وسى كەزدە كەڭەس وداعى مەن قىتاي قىزىل پارتياسىنىڭ مۇلدە قۇپيا، ىشكى ىمىراعا كەلە وتىرىپ، «شىنجاڭ ماسەلەسىن» ءبىرجولا شەشكەنىن انىق اڭعارۋعا بولادى. وسى جىلى 27 تامىزدا «ءۇش ايماق» باسشىلارىنىڭ كەڭەس وداعىنىڭ ۇشاعىنا وتىرىپ، يركۋتسك قالاسىنان ءوتىپ، بايكال كولى ماڭىنا بارعاندا ورتەنىپ، كۇلگە اينالۋى - سونىڭ ءبىر مىسالى. ءارى وقيعادان 3-4 كۇن وتە سالا، ياعني 2 قىركۇيەك كۇنى، ۇرىمجىدەگى كەڭەس ەلشىسىنىڭ ورىنباسارى شۇعىل تۇردە قۇلجاعا بارىپ، دىڭ ليچۇندى ۇرىمجىگە اتتاندىرىپ، بۇرحان شاھيديمەن بىرلىكتە جۇمىس اتقارۋعا شاقىرىپ، كوندىرەدى. دەمەك، بۇل «ءۇش ايماقشىلاردىڭ» احمەتجان، ىسقاقبەك، ابباسوۆ، دالەلحان سەكىلدى «كونە» باسشىلارىنىڭ كوزى قۇرتىلعاننان كەيىنگى ءىش پەن سىرتتىڭ سايكەسە وتىرىپ، شىنجاڭ ماسەلەسىن دەرەۋ قولعا الا باستاعان العاشقى ارەكەتى ەدى. (بۇل تۋرالى مالىمەتتەردى «شىڭجاڭنىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسى تاريحى» اتتى كىتاپتىڭ 419-420-بەتتەرىنەن تاباسىز). ال ۇشاقتان قۇلاعانداردىڭ ءولىمى شىنجاڭ ماسەلەسى ءبىر جاعىنا شىققانشا جاسىرىن ۇستالىپ، قازاننىڭ ىشىندە عانا جۇرتقا جاريا بولدى. ولاردىڭ «سۇيەگى» اتالعانتانىعىسىز مۇردەلەر 1950 جىلدىڭ 15 ناۋرىزىندا عانا قۇلجاعا جەتكىزىلدى. ەندىگى جەردە كەڭەستىكتەردىڭ كەڭەسىن بۇزبايتىن، قىتاي بيلىگىنە باسى بايلاۋلى «قىپ-قىزىل»، جاڭا «ءۇش ايماقشىلار» تاريح ساحناسىنا كوتەرىلدى. ءسويتىپ، قىركۇيەكتىڭ باسىندا «ءۇش ايماق» جاق قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ جول-جورىق كورسەتۋىنە نەگىزدەلىپ، شىنجاڭ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ كوپ ءتۇرلى جولدارىن قاراستىرىپ، قكپ-عا جاۋاپ حات جازدى. اتالعان حاتتىڭ 6-تارماعىندا: «...ءجانىمحان، قادۋان، وسپان، قاليبەك، ت.ب. كوپ ساياسي جانە اسكەري قىلمىستىلاردى جازالاپ، مال-مۇلكىنە دەيىن ءمۇسادرالاۋدى» سۇرادى. («جۇڭگو شىنجاڭنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى»، ءۇرىمجى: «شىنجاڭ حالىق باسپاسى»، 2006 ج. 313-314-بەتتەر).
وسى ارادا قىتايشىل نەمەسە كەڭەستىك قىزىل توپتاعىلاردىڭ اتالعان تۇلعالاردىڭ كۇش بىرىكتىرىپ بىرلىككە كەلۋىنەن قاتتى الاڭداعانىن دا بايقايمىز.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
