ىقىلىمنان باستاۋ العان قۇداي جايلى اڭگىمە ماڭگىگە سوزىلماق. سوعان سايكەس ءدىن تاقىرىبىن شيىرلاعان شەتسىز تالاس-تارتىس تا ءازىر تاۋسىلاتىنعا ۇقسامايدى.

كورنەكتى اقىن مىرزان كەنجەبايعا كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ساۋالداردى قويدىق. «ادامنىڭ دەنەسىنە رۋح ۇرلەنگەن ساتتەن باستاپ پەندە بالاسى ءتاڭىرى تاعالانى ىزدەپ شارق ۇرادى»، – دەيدى ول. اق-قاراسىن كوزى قاراقتى وقىرمان ءوزى ايىرا جاتار.

– اعا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءدىن تۋرالى، قازاقتىڭ يسلامعا بەت بۇرۋى تۋرالى ءجيى وي قوزعايسىز. ايتىڭىزشى، بالالىق، جاستىق، جىگىتتىك شاعى كەڭەس داۋىرىندە وتكەن كىسى، ياعني ءسىز، قۇداي تۋرالى ەڭ العاش قاشان وي كەشتىڭىز؟

– تاريح بەتتەرىن پاراقتاپ وتىرساق، ۇلتتى ۇلت قىلعان، كوپ حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن – ءدىن ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ال قازاقتىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداعانىنا ون عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. ءبىزدىڭ بالالىق، جىگىتتىك شاعىمىز كەلمەسكە كەتكىر كەڭەستىڭ تۇسىندا وتكەنىمەن، «ءبىر اللا» دەپ وستىك. ۇلكەندەر دە وسى ءبىر قۇدىرەتتى ءسوزدى اۋزىنان تاستامايتىن. ءدىندى – اپيىن دەپ، اتەيزمدى ۇران قىلعان قىزىل ۇكىمەتتىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزدە، وقۋشى كەزىمدە، مۇعالىمىمنەن: «قۇداي جوق دەپ ءجۇر عوي، بۇل قالاي بولعانى؟» دەپ سۇراعانىم بار. ول كىسى: «ونداي اڭگىمەنى ايتپايىق»، – دەپ جىلى جاۋىپ قويا سالدى. قۇدايعا قۇلاي سەنبەسە، «جوق!» دەپ كەسىپ ايتار ەدى عوي. سۇراعىڭا «ناقتى مىنا ۋاقىتتا ويلادىم» دەپ جاۋاپ بەرە المايمىن. ويتكەنى ادامنىڭ دەنەسىنە رۋح ۇرلەنگەن ساتتەن باستاپ پەندە بالاسى ءتاڭىرى تاعالانى ىزدەپ شارق ۇرادى.

– ولاي ويلامايتىندار دا بار عوي؟

– نە ايتپاعىڭدى ءتۇسىندىم.

حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ايپارا الەمگە اتاعى جايىلعان اقش-تا تۋىپ، فرانتسيادا دۇنيە سالعان انتروپولوگ الفرەد لۋيس كرەبەردىڭ «مادەنيەت دامۋىنىڭ كونفيگۋراتسيالارى» دەگەن ماقالاسى بار. سول ماقالاسىندا ول بىلاي دەيدى: «اراب وركەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى مۇحاممەد پايعامبار جاساعان ۇلى يدەيالار جۇيەسىنەن باستالادى. يسلام ءدىنى كەلگەنگە دەيىن اراب مادەنيەتى ليريكالىق پوەزياسىن ەسەپتەمەگەندە، ونشالىقتى ساپالى، كوز تارتارلىقتاي بولعان جوق. يسلام ءدىنى ورنىققاننان كەيىن زور مادەني جانە ماتەريالدىق يگەرۋلەر باستالدى. فيلوسوفيا، عىلىم، ادەبيەت، ساۋلەت ونەرى – جالپى ادام بالاسىنىڭ ومىرلىك سالالارىنىڭ ءبارى يسلام ءدىنى كەلگەننەن كەيىن دامي باستادى». مۇنداي مىسالداردى مىڭداپ كەلتىرۋگە بولادى. ويتكەنى، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، كەۋدەسىندەگى ساۋلەسى وشپەگەن ادامنىڭ اينالىپ تابار تەمىرقازىعى – يسلام.

ەڭ قىزىعى، نە كىتابى، نە پايعامبارى، بولماسا ءىلىم-عىلىمى جوق، يا ءبىر ۋاعىز جوق، ءبىر توپ ءىلىم-عىلىمى، كوكتەن تۇسكەن كىتابى، ۇستاناتىن ءتارتىبى بار يسلامدى قارالاۋعا قۇشتار. ولار جانە اتا-بابا دەپ سويلەيدى. قۇدايشىلىعىن ايتقاندا، وزدەرى كوكتەن تۇسپەسە، قازاق ەكەنى راس بولسا، اكە-شەشە، اتا-باباسى مۇسىلمان ەكەنى انىق. يسلام ءدىنىن قابىلداعان ون عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرى سالت-ءداستۇرىمىز بۇزىلمادى، ءتىلىمىز، جەرىمىز ساقتالدى. وسىلاردىڭ ءبارىن ساراپتاي كەلە، بۇلارعا قازاق حالقىن دىنىنەن، تۇركىلەردىڭ بىرلىگىنەن ايىرۋعا باعىتتالعان ۇلكەن ءبىر تاپسىرما بار ما دەپ ويلايمىن.

تەرىس ارەكەتتەردىڭ ارتىندا يسلام ەمەس، ساياسي مۇددە تۇر

– ءسىز ايتىپ وتىرعان توپ يسلامدى «ايەلدى كەمسىتەدى، عىلىم-ءبىلىمنىڭ اياعىنا تۇساۋ سالادى دەپ ايىپتايدى. بۇعان نە دەيسىز؟

– ەۋروپادا «قاراڭعى عاسىرلار» دەپ اتالىپ كەتكەن كەزەڭ بولدى. كاتوليكتەردى ورتەدى، ايەلدەردى قىردى. كەيبىر دەرەكتەردە «حريستيان ءدىنى تارالعاننان بەرى بەس ميلليون ايەل ولتىرىلگەن» دەگەن مالىمەت بار. سوندا مىنا ەۋروپا عالىمدارى: «ءبىزدى قاراڭعىلىق جايلاعان عاسىردان الىپ شىققان – يسلام ءدىنى» دەپ ايتادى.

ال «ايەلدى كەمسىتتى» دەگەن ءسوز كەڭەس زامانىنان بەرى كەلە جاتىر. قاراپ وتىرساق، ءدىن اتاۋلىنىڭ ىشىندەگى ايەلدى قۇرمەتتەيتىنى – ءبىزدىڭ يسلام. قۇراندا: «اناڭ مەن اكەڭ قاتار شاقىرسا، اۋەلى اناڭا جۇگىرىپ بار»، – دەيدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، «جۇماق – انانىڭ تابانىنىڭ استىندا» دەپ بىلەمىز. ايەل بالاسىن وسىلاي قادىرلەۋ، قۇرمەتتەۋ باسقا دىندە جوق.

ەكىنشى ايىپتاۋىنا كەلسەك، جەردىڭ كۇندى اينالاتىنىن كوپەرنيكتەن بەس ءجۇز جىل بۇرىن ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني ايتقان. سول سەكىلدى، العاش كوك اسپاندى زەرتتەپ وبسەرۆاتوريا اشقان ۇلىقبەك (تولىق ەسىمى مۇحاممەد تاراعاي بين شاحرۋح) ەدى.  بۇدان «ەۋروپاعا عىلىم-ءبىلىمدى الىپ بارعان – يسلام!» دەگەن قورىتىندى شىعادى.

– ال قايماعى بۇزىلماعان قازاققا دەسترۋكتيۆتى ءدىني توپتان قايدان جانە قالاي كەلدى؟

– قىزىل يمپەريانىڭ «ءدىن وكىمەتتەن بولەك» دەگەن قاعيداتى بولدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن زايىرلىلىقتى زاڭمەن بەكىتتى. دەمەك، بۇل – «كىم قاي ءدىندى ۇستانامىن دەسە دە ءوزى بىلەدى» دەگەن ءسوز. مۇنى پايداسىنا جاراتىپ، قازاقتىڭ جانىن وتارلاماققا جان-جاقتان ءتۇرلى-ءتۇرلى «ءدىن» اعىلدى. قارا قۇرتتاي قاپتاعان «قارا دىندەر» ۋىن اعىزىپ، ناسيحاتىن  جۇرگىزە باستادى. ونىڭ سىرتىندا اتا-بابامىزدىڭ اسىل دىنىنە كۇيە جاققىشتار بىلگەنىن ىستەدى. ەشقانداي ءدىن جامان بولسىن دەمەيدى. ەندەشە مىڭداعان تەررورلىق، ەكسترەميستىك ارەكەتتەردىڭ ارتىندا ءدىن ەمەس، ساياسي مۇددە تۇر.

يسلام تاريحى مەن مادەنيەتىن ارنايى وقىتۋىمىز كەرەك

– وسى رەتتە زاڭدى سۇراق تۋادى. سايقال ساياساتتىڭ ساپالاعىنا اينالعان جات اعىمداردان جاستاردى قالاي اراشالاپ الامىز؟

– بىرەۋ كەلىسەر، بىرەۋ كەلىسپەس. ايتكەنمەن، مەكتەپتەر مەن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا يسلام تاريحى مەن مادەنيەتىن، ادەبىن تۇسىندىرۋگە، ناسيحاتتاۋعا ارنالعان ساعات ءجۇرۋى كەرەك. بۇل ءۇردىس كەيبىر كورشى مەملەكەتتەردە قولعا الىنىپ كەلەدى. ادامزات وركەنيەتىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا ۇلەس قوسقان شىعىس عۇلامالارىنىڭ قاي ءدىندى ۇستانعانىن ايتسا جەتىپ جاتىر.

وقۋ ورىندارىندا مۇنىڭ ءبىرى دە ايتىلمايدى. كەرىسىنشە، ۇلتتىق داستۇرىمىزگە، نانىم-سەنىمدەرىمىزگە قارسى دۇنيەلەر كوپتەپ قوزعالادى. باتىستىڭ ۇعىمىن «دەموكراتيا» دەگەن جەلەۋمەن تاربيە ساعاتتارىن وتكىزۋ ارقىلى سابيلەردىڭ ساناسىنا سىڭىرگىسى كەلەدى.

– «ءدىن – بيلىكتىڭ قۇرالى» دەگەن ءسوز دە ءجيى ايتىلىپ قالادى...

– جوعارىدا ايتتىم، ءدىن – تارىداي شاشىلعان كوپ حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىردى، ۇلتتى ۇلت قىلدى. قازىرگى تاڭدا ءدىندى اركىم وزىنە بۇرا تارتىپ، ايرانداي ۇيىپ وتىرعان جۇرتتى بولشەكتەگىسى كەلەدى. بۇل كىمگە پايدالى؟ ارينە، «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەيتىن ۇلكەن ساياسي توپتاردان باسقا ەشكىمگە وپا بەرمەيدى. مىنە، بيلىكتىڭ قۇرالى بولاتىن وسىنداي «جەندەت دىندەر». ال يسلام سەكىلدى كىرسىز، ءمىنسىز ءدىن – ەشكىمنىڭ قۇرالىنا اينالماق ەمەس.

سۇحباتتاسقان سايتحۋدجا توميريس ماراتقىزى

Abai.kz