اپتا باسىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇلكەندى-كىشىلى شەنەۋنىكتەردى ءيىرىپ تۇرىپ، اكەسىن تانىتىپ ۇرىستى. جەكە باسىنا كوك تيىن پايداسى بولماسا دا، تەلەديداردىڭ بەرگى جاعىنداعى جۇرتشىلىقتىڭ ءبىر ايىزى قانىپ قالدى. اسىرەسە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ استاناداعى (جانە جالپى رەسپۋبليكاداعى)  ءۇي باعاسى تۋرالى ايتقانى ەل كوڭىلىنە مايداي جاققان ەدى.
سونىمەن، پرەزيدەنت بىلاي دەگەن: «جەكەلەگەن ۇيلەردىڭ باعاسى شارشى مەترىنە 4-5 مىڭ دوللارعا دەيىن جەتتى. بەرليندە قازىر پاتەردىڭ شارشى مەترى 3 مىڭ دوللار تۇرادى، اقش پەن پراگادا 2,5 مىڭ دوللار، ال استانادا - 5 مىڭ دوللار! 2008 جىلى، قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ ءبارى بانكروت بولعاندا، ءبارىڭ ماعان كەلىپ، الماتىدا 1200 دوللارعا، استانادا 1000 دوللارعا سالدىڭدار. ال ەندى قازىر بۇل نە باسىنۋ؟ ايتىڭدارشى ال، نە بولىپ قالدى، قالايشا ءۇيدىڭ باعاسى سونشالىقتى ءوسىپ شىعا كەلدى؟».

اپتا باسىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇلكەندى-كىشىلى شەنەۋنىكتەردى ءيىرىپ تۇرىپ، اكەسىن تانىتىپ ۇرىستى. جەكە باسىنا كوك تيىن پايداسى بولماسا دا، تەلەديداردىڭ بەرگى جاعىنداعى جۇرتشىلىقتىڭ ءبىر ايىزى قانىپ قالدى. اسىرەسە نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ استاناداعى (جانە جالپى رەسپۋبليكاداعى)  ءۇي باعاسى تۋرالى ايتقانى ەل كوڭىلىنە مايداي جاققان ەدى.
سونىمەن، پرەزيدەنت بىلاي دەگەن: «جەكەلەگەن ۇيلەردىڭ باعاسى شارشى مەترىنە 4-5 مىڭ دوللارعا دەيىن جەتتى. بەرليندە قازىر پاتەردىڭ شارشى مەترى 3 مىڭ دوللار تۇرادى، اقش پەن پراگادا 2,5 مىڭ دوللار، ال استانادا - 5 مىڭ دوللار! 2008 جىلى، قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ ءبارى بانكروت بولعاندا، ءبارىڭ ماعان كەلىپ، الماتىدا 1200 دوللارعا، استانادا 1000 دوللارعا سالدىڭدار. ال ەندى قازىر بۇل نە باسىنۋ؟ ايتىڭدارشى ال، نە بولىپ قالدى، قالايشا ءۇيدىڭ باعاسى سونشالىقتى ءوسىپ شىعا كەلدى؟».
ءبىز دە سونى ايتامىز عوي. پرەزيدەنت ايتىپ وتىرعان گەرمانيادا ورتاشا جالاقى 2800 ەۋرو، اقش-تا 4100 دوللار، ال پولشادا 1700 دوللار. ال ءبىزدىڭ ارايلى استانامىزدا 141 مىڭ تەڭگە (940 دوللار) دەيدى رەسمي مالىمەتتەر. ياعني، بەرليندىكتەردىڭ نەمەسە پراگالىقتاردىڭ ەپتەپ-سەپتەپ ءۇي الۋعا مۇرشاسى بار. ءوزىمىز كىلەڭ تومەنگى تاپتىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرەمىز بە، ايتەۋىر استانادا 141 مىڭ تەڭگە دەگەن جالاقىنى دا تانىستارىمىزدىڭ ءبارى الا بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە بەرلينگە بارعان ادام بىلەدى، كوشەنىڭ تازالىعى، جولداردىڭ ساپاسى، ۇيلەردىڭ بەرىكتىگى... كىسى قىزىعارداي ول جاقتا. قىلمىس از، پوليتسيا جۇمىس ىستەيدى، كوشەنىڭ ءتارتىبى دەگەن سالىستىرۋعا دا كەلمەيدى. ال ەندى ءبىز نەگە ساسىق كوشەدەگى ساپاسىز ۇيگە جانشىلىپ جۇمىس ىستەسەك تە جيناي المايتىن سومانى بەرۋىمىز كەرەك؟ بۇل نە دەگەن ادىلەتسىزدىك؟
2008 جىلى عانا استاناداعى پاتەردىڭ شارشى مەترى 1000 دوللار كولەمىندە بولاتىن. سول پاتەرلەر وتپەي تۇراتىن جانە دە. ءتورت جىلدىڭ ىشىندە نە وزگەردى؟ جەر قىمباتتادى ما؟ جوق. بەتون قىمباتتادى ما؟ جوق. وزبەكتەر جۇمىس ىستەمەي قويدى ما؟ تاعى دا جوق. ينفلياتسيا دەگەن ءبىر عانا ولشەم بار. سونىڭ وزىندە، 2008 جىلدان بەرگى ينفلياتسيانى شوتقا سالساق، (2008 ج. 9,5, 2009 ج. 7,8 پايىز، 2010 ج. 6,2, 2011 ج. 7,4, 2012 ج. 6,0 پايىز) ءۇي باعاسى ارى كەتسە 36 پايىزعا وسۋگە ءتيىس بولاتىن. دەمەك، قيسىنعا سالساق، بيىل شارشى مەتردىڭ باعاسى 1400 دوللاردىڭ كولەمىندە تۇرۋ كەرەك ەدى. ول قالايشا 3-4 ەسە كوبەيىپ شىعا كەلدى؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ تابا الماعان مەملەكەت باسشىسى  پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە وسىنى انىقتاۋدى تاپسىردى. «نەگە باعا اسپانداپ تۇر؟» دەگەن ساۋالىنا دا ءلام دەيتىن ەشكىم تابىلماعان سوڭ، «ويتكەنى باسەكە جوق» دەپ ءوزى جاۋاپ بەرۋىنە تۋرا كەلدى. ەندى بىلدىك، بىزدە باسەكەگە جاۋاپ بەرەتىن ورگان دا بار بولىپ شىقتى. ول ورگان وسىعان دەيىن قايدا قاراپ كەلگەن؟ نەگە جۇمىس ىستەمەي وتىر؟ قازاقستاندا قايدا بارساڭ دا مونوپوليا عوي. قاي    دا قاراپ وتىر بۇل اگەنتتىك؟ ايتايىن دەگەنىمىز بۇل ەمەس ەدى، بىراق. ايتايىن دەگەنىمىز، پرەزيدەنت جاڭاعى «باسەكەنى قورعاۋ اگەنتتىگىنە» مۇنداي باعا قايدان شىققانىن ساراپتاپ، ءبىر ايدىڭ ىشىندە پرەمەر-مينيسترگە (سەرىك احمەتوۆ) بايانداۋدى تاپسىردى.
ودان بەرى دە بىرنەشە كۇن ءوتتى. پرەزيدەنتتەن تاپسىرما العاندار جۇمىسقا كىرىستى مە ەكەن؟
كىرىسسە، سول كىسىلەر ءجىبى ءتۇزۋ مەملەكەتتە جىلىنا كىسى باسىنا كەمىندە 1 شارشى مەتردەن باسپانا سالىنۋ كەرەكتىگىن ءبىلدى مە؟ ال ءبىز «ءبىر جىلدا 5 ملن. شارشى مەتر سوعىپ جاتىرمىز» دەپ ماساتتانامىز. «جيلسترويسبەربانك» باستاعان جارىلقاۋشىلار جىلىنا 12 ملن. شارشى مەتردى جەتكىزبەي سالامىز دەپ ۇيالسا كەرەك ەدى (نورما بويىنشا 17 ملن. شارشى مەتر عوي). باسقا سوزبەن، «قولجەتىمدى باسپانا» دەپ ءتاتتى ۇمىتپەن حالىقتى قانشا الداعانىمىزبەن، قۇرىلىس قارقىنى مولشەردەن تومەن.
سوسىن، تاۋار قاي كەزدە قىمبات بولادى؟ دۇرىس ايتاسىز، سۇرانىس بار كەزدە. وسى جۇرتتان ماكلەرلەر ءبىر ءۇيدى بىرنەشە رەت ساتقان بولىپ راسىمدەپ، جىلجىمايتىن مۇلىككە دەگەن سۇرانىستى قولدان جاسايدى دەپ ەستيمىز. ءداۋ دە بولسا، سول ءسوز اقيقاتقا تومپاق كەلمەيدى. بانكتەردىڭ قاراپايىم كوميسسيا ۇستاۋ مادەنيەتىنەن-اق حالىقتى توناپ وتىرعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. قاڭعىپ جۇرگەن حالقى بار مەملەكەتتە ەسىرگەن بانكتەر اڭقاۋ جۇرتتى قۇرىلىس كومپانيالارىمەن سىبايلاسىپ تونايتىنىنا دا كۇمان كەلتىرمەيمىز. ماماندار دا ايتىپ وتىر: بۇل ءۇش تاراپتىڭ سىبايلاسا قيمىلدايتىنى ءسوزسىز، تەك اتتەڭ، ەلدە ونى انىقتايتىن مەحانيزمدەر جوق.
ۇشىنشىدەن، بىزدەي قارا سيراقتار نەگە «قولجەتىمدى باسپاناعا» قول جەتكىزە المايدى؟ ويتكەنى قولى جەتەتىن اقساۋساقتار باس-باسىنا بەس-التىدان پاتەر ساتىپ الادى. پاتەردى جالعا بەرۋ وتە تابىستى جابايى بيزنەسكە اينالدى دەپ رەنجيمىز. ولاردىڭ دا كىناسى جوق بىلاي قاراساڭ. بانكتەر سەنىمسىز. اقشاڭدى قۇياتىن باسقا سەكتور جوق. قايدا بارادى؟ قوڭ بىتكەن ادام، امالسىز، وزىنە كەرەك بولسا دا، بولماسا دا، جىلجىمايتىن مۇلىككە جۇگىرەدى. باعا كوتەرىلمەگەندە قايتەدى؟
ىلگەرىرەكتە «باسپانالى بولۋدىڭ ءبىر جولى... بارلىعىنان باس تارتىڭىز!» دەگەن ماقالامىزدا («حالىق ءسوزى»، 11 مامىر 2012 جىل) قازاقستاندا پاتەر الۋ ءۇشىن قانشا جىل اقشا جيناۋ كەرەكتىگىن ەسەپتەگەنبىز. قايبىر كۇنى Richmond realty كومپانياسىنىڭ مالىمەتى شىقتى. استانادا 11 جىلدا اقشا جيناپ، باسپانالى بولۋعا بولادى دەيدى ولار. قاراپتان-قاراپ اشۋىڭ كەلەدى ەكەن. 11 جىلدا پاتەر الاتىن اۋقاتى بولسا، ءومىر بويى قاڭعىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ءبارى اقىماق پا؟ ءبىزدىڭ ەسەپتەۋىمىز بويىنشا، ءبىر جالاقىسىنا كۇن كورىپ، پاتەر جالداپ تۇراتىن قازاقستاندىقتىڭ جاعدايى اناعۇرلىم مۇشكىل ودان. 36 شارشى مەترلىك قۋىقتاي پاتەرگە «وزىمدىكى!» دەپ كىرۋ ءۇشىن الماتىدا 60, استانادا 40 جىل  اس-سۋدان قاعىلۋ كەرەك ەكەن. وعان دەيىن بىراق پاتەر جەردىڭ ۇستىنەن ەمەس، استىنان كەرەك بولىپ قالۋى عاجاپ ەمەس.
سونىمەن، پرەزيدەنتتەن تاپسىرما العان «اق جاعالى اعالارعا» ايتارىمىز. قۇرىلىس كومپانيالارىن تەكسەرۋ كەزىندە، نەسيە شارتتارىنا دا كوز قىرىن سالساڭىزدار ەكەن. «ساۋاپ بولدى» دەپ الاقاندى ىسقىلاساق تا، ءۇيدىڭ باعاسى كۇرت تۇسەدى دەگەنگە كۇمانىمىز بار. قازىر قاراپايىم حالىققا باسپانالى بولۋدىڭ جالعىز جولى - يپوتەكا بولىپ تۇر. ال ءبىر ۇيگە كىرگىزىپ، ەكى ءۇيدىڭ قۇنىن تولەتۋ دە ادامشىلىققا جاتپايدى عوي.
ءاسيا باعداۋلەتقىزى

"حالىق ءسوزى" گازەتى