ادەتتە، قازاقستانداعى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن كلاستەرلەردi پايدالانۋ تەتiگiن قالىپتاستىرۋ كەرەكتiگiن ۇرانداعاندا، ەرنiمiز «تيمە دەسەم، تيەدi». كوپسوزدiلiك باسىم. «كوش - جۇرە تۇزەلەدi» دەگەندەي، سول اۋىزشا باستامانى 2015 جىلعا دەيiن بiرجاقتى ەتپەك ويىمىز دا جوق ەمەس. ول ءۇشiن نە iستەۋ كەرەك؟ مiنە، ماسەلە!..

تەوريادان باستاساق...

جالپى، كلاستەر دەگەنiمiزدiڭ ءوزi - بەلگiلi بiر ءونiم شىعاراتىن نىساننىڭ وزگە دە ءوندiرiس ورىندارىمەن ىقپالداسا ارەكەت جاساپ، ەل ەكونوميكاسىنىڭ جان-جاقتى سالا بويىنشا دامۋىنا سەبەپكەر بولىپ تابىلادى. اسiرەسە، ول اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندارىنىڭ تاجiريبەسiنە ءتان قۇبىلىس رەتiندە قالىپتاسۋدا. بۇل رەتتە، كلاستەردi تەك ءوزارا بايلانىستا ءجۇرiپ، مول تابىسقا كەنەلگەن بەلگiلi بiر فيرمالاردىڭ جيىنتىعى دەپ قانا تۇسiنەتiندەر كوپ. مۇلدە ولاي ەمەس!

كلاستەردiڭ ناقتى تەورياسى، ول - قوسىمشا قۇندى جاساۋ بارىسىندا تىعىز بايلانىسقا تۇسكەن ءونiم وندiرۋشiلەر مەن ونى جەتكiزۋشiلەردiڭ،  تۇتىنۋشىلاردىڭ جانە ونەركاسiپتiك ينفراقۇرىلىمدار ەلەمەنتتەرiنiڭ تورابى، جەلiسi, جۇيەسi! قىسقاسى، قازاقستان ەكونوميكاسىن وزiنشە زەرتتەگەن كريستيان كەتەلس ونى اۋماقتىق ىقشامدالعان جانە ەكونوميكادا جەتەكشi ورىنعا يە  جەكە سالالار شەڭبەرiندەگi باسەكەگە قابiلەتتi كاسiپورىنداردىڭ توبى دەپ بiر-اق تۇسiندiرەدi. بiراق، كەتەلس مىرزانىڭ ءوزi سول «توپتىڭ» ۇدەسiنەن شىعامىز با، جوق پا دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن «جاسىرىپ» الەك.

ادەتتە، قازاقستانداعى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن كلاستەرلەردi پايدالانۋ تەتiگiن قالىپتاستىرۋ كەرەكتiگiن ۇرانداعاندا، ەرنiمiز «تيمە دەسەم، تيەدi». كوپسوزدiلiك باسىم. «كوش - جۇرە تۇزەلەدi» دەگەندەي، سول اۋىزشا باستامانى 2015 جىلعا دەيiن بiرجاقتى ەتپەك ويىمىز دا جوق ەمەس. ول ءۇشiن نە iستەۋ كەرەك؟ مiنە، ماسەلە!..

تەوريادان باستاساق...

جالپى، كلاستەر دەگەنiمiزدiڭ ءوزi - بەلگiلi بiر ءونiم شىعاراتىن نىساننىڭ وزگە دە ءوندiرiس ورىندارىمەن ىقپالداسا ارەكەت جاساپ، ەل ەكونوميكاسىنىڭ جان-جاقتى سالا بويىنشا دامۋىنا سەبەپكەر بولىپ تابىلادى. اسiرەسە، ول اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندارىنىڭ تاجiريبەسiنە ءتان قۇبىلىس رەتiندە قالىپتاسۋدا. بۇل رەتتە، كلاستەردi تەك ءوزارا بايلانىستا ءجۇرiپ، مول تابىسقا كەنەلگەن بەلگiلi بiر فيرمالاردىڭ جيىنتىعى دەپ قانا تۇسiنەتiندەر كوپ. مۇلدە ولاي ەمەس!

كلاستەردiڭ ناقتى تەورياسى، ول - قوسىمشا قۇندى جاساۋ بارىسىندا تىعىز بايلانىسقا تۇسكەن ءونiم وندiرۋشiلەر مەن ونى جەتكiزۋشiلەردiڭ،  تۇتىنۋشىلاردىڭ جانە ونەركاسiپتiك ينفراقۇرىلىمدار ەلەمەنتتەرiنiڭ تورابى، جەلiسi, جۇيەسi! قىسقاسى، قازاقستان ەكونوميكاسىن وزiنشە زەرتتەگەن كريستيان كەتەلس ونى اۋماقتىق ىقشامدالعان جانە ەكونوميكادا جەتەكشi ورىنعا يە  جەكە سالالار شەڭبەرiندەگi باسەكەگە قابiلەتتi كاسiپورىنداردىڭ توبى دەپ بiر-اق تۇسiندiرەدi. بiراق، كەتەلس مىرزانىڭ ءوزi سول «توپتىڭ» ۇدەسiنەن شىعامىز با، جوق پا دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن «جاسىرىپ» الەك.

ءجا، ەلiمiزدە جۇرگiزiلiپ وتىرعان ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ نەگiزiنەن باسەكەگە قابiلەتتi ۇلتتىق ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعانىن زەردەلەسەك، مىناداي ءجايتتi ۇستانامىز...

...دامۋ مۇمكiندiگiمiز...

قازاقستاننىڭ سولتۇستiك-شىعىس وڭiرiندە ءسۇت، استىق جانە ەت كلاستەرلەرi دامۋى كەرەك دەسەك، وڭتۇستiك جاعىندا قالايدا ماقتا، جەمiس-كوكونiس كلاستەرلەرi باسىمىراق بولۋى تيiس. ال استانا، الماتى قالالارىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرi قايتا وڭدەلiپ قانا قويماي، دايىن تاعامدىق ونiمدەر دە وندiرiلسە كەرەك. ونىمەن قوسا، وبلىس ورتالىقتارى سانالاتىن iرi قالالار دا بiردەي مۇمكiندiككە يە. وعان ءار ايماقتاعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، عىلىمي-وندiرiستiك ورتالىقتار، جوبالاۋ-كونسترۋكتورلىق ۇيىمدار، عىلىمي ماماندار دايارلايتىن وقۋ ورىندارى، iرi قارجىلىق مەكەمەلەر جۇمىس جاسايتىنى ايعاق.

وسىناۋ جەتiستiكپەن ەسەپتەگەندە، وبلىستى قوسپاعاننىڭ وزiندە، 290 اۋداندىق، 56 اۋدانارالىق كلاستەرلەردi ۇيىمداستىرۋعا مۇددەلi ەكەنبiز. تiپتi, قىزا-قىزا كەلە «iرi قالالار توڭiرەگiندە 28 اگروونەركاسiپتiك كلاستەرلەر قۇرۋعا بولادى» دەپ سالدى كەيبiر قازاقستاندىق زەرتتەۋشiلەر. ول ۇستانىممەن كەلiسسەك، الگiلەردiڭ مەملەكەتتiك قولداۋ قۇرىلىمدارى دا بار كورiنەدi. ايتامىز، ءا؟..

...عىلىمي تاجiريبەگە تiرەلەدi

ەندiگi ءسوزدi وندiرiستiك كلاستەرگە تiرەسەك، وندiرۋشiلەردiڭ الدىمەن ءوز ونiمiنە قويىلاتىن تالاپتاردى ايقىن بiلۋi تيiس ەكەندiگiنە توقتالامىز. بۇل - دۇنيەجۇزiلiك ساۋدا ۇيىمىنا كiرۋ ارقىلى الەمدiك باسەكەگە قابiلەتتi بولۋ تيiمدiلiگiن ارتتىراتىن العىشارت. سودان كەيiن بiر ماقساتتى شارۋاشىلىقتار قاجەتتi رەاكتيۆتەرمەن قامتاماسىز ەتiلiپ، عىلىمي مەكەمەلەر دە ارناۋلى زەرتحانالارمەن جابدىقتالسا جاقسى. سويتكەن جاعدايدا عانا عىلىمي نەگiزدi تاپسىرىستار قولدانىسقا ەنiپ، ەلەۋلi ناتيجە بەرەتiن بولادى. ول ءۇشiن وندiرۋشiلەر پسيحولوگياسىنا ىقپال ەتۋ جاعىن ويلاستىرعانىمىز ۇتىمدىراق. ايتپەسە، بiزدە جەرگiلiكتi عالىمداردىڭ شەشiمدەرiن شەتiنەن كەرتە پايدالانۋ نەمەسە ولاردى ارنايى ساراپقا سالىپ وتىرۋ جاعى كەمشiن. ناقتى مەحانيزمi جوق!

الماتىداعى جالعىز-اق قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ عالىمدارى بiر عانا وبلىستا كلاستەرلiك باعىتتى دامىتۋدى قولعا الىپ ەدi, سونى مالدانعانداي كەيiپتە شiرەنiپ وتىرعان سيقىمىز مىناۋ!

ەلiمiز الەمدەگi دامىعان ەلۋ ەلدiڭ قاتارىنا كiرەتiندiكتەن، اۋىلشارۋاشىلىعى ونiمدەرiنiڭ باعاسىن رەتتەۋ قاجەت ەمەس پە؟! ول نەگە قالىپتى جولعا قويىلماعان؟ مەملەكەت تاراپىنان قابىلدانعان اۋىل شارۋاشىلىعىن رەتتەۋ تۋرالى زاڭدا بۇل ماسەلە كوزگە شۇقىپ كورسەتiلسە دە، قيمىلىمىز ءالi باسەڭ. شەتەلدiك تاجiريبەلەر دە وسى سالا ءونiمiنiڭ باعاسىن قۇلدىراتپاۋ مەحانيزمiنەن وزىق ۇلگi ۇسىنىپ وتىرعانىن ەسكەرمەي ءجۇرمiز. اناۋ الپاۋىت قىتاي وزدەرiنiڭ باسى جاقسى جۇمىس iستەيتiن رەفارماتورلارى دەن سيايۋپيننiڭ ارقاسىندا ەكونوميكالىق باعىتتا ەرەكشە قارقىن الىپ كەتتi. ول: «بiز وزiمiزگە شەت ەلدiڭ تەك وزىق تاجiريبەسiن بەيiمدەي الۋىمىز كەرەك»، - دەپتi. انە، بۇل ەندi... مىقشەگەنiڭ ماقامى!

ال بiزدە ءونiمi تۇگiل سول اۋىلداردىڭ ءوزi جويىلۋدىڭ الدىندا تۇرعانىن مەنiڭ قالادا تۋىپ-وسكەن دوسىم دا بiلەدi.

اۋىل شارۋاشىلىعى الاڭسىز بولسا...

قازاقستاندا «ازىق-تۇلiك كورپوراتسياسى» جانە سول سياقتى باسقا دا مەملەكەتتiك ۇيىمدار قۇرىلعانى ءمالiم. نەگە ەكەنiن قايدام، ولار دا ءالi كۇنگە دەيiن نارىقتىق باعانى قالىپتاستىرۋعا اسىعار ەمەس.

بۇرىنىراقتا ەلiمiزدiڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگi وسى كلاستەر ماسەلەسiنە بايلانىستى جيىن وتكiزiپ، ءونiمدi ساتقاندا تۇسكەن پايدانىڭ تەك 25 پايىزى عانا اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiن وندiرۋشiلەردiڭ ۇلەسiنە تيەتiندiگiن دالەلدەگەن بولاتىن. قالعان 75 پايىزدى ارادا جۇرگەن دەلدالدار مەن ساتىپ الۋشىلار يەمدەنگەن. مۇنداي جاعداي اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندiرiسiنiڭ ەكونوميكالىق نەگiزiن قالىپتاستىرمايدى دا! ال شەتەلدiك تاجiريبەدە ءار بiر ءونiم قۇنىنىڭ 60-65 پايىزى باستاپقى ءوندiرۋشiنiڭ ۇلەسiنە تيەتiندiگi كادiمگiدەي زاڭ جۇزiندە رەتتەلگەن. كەرەك دەسەڭiز، بiزدiڭ مەملەكەتتە اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiن وتكiزۋدەن تۇسكەن قارجىعا جاڭا تەحنيكا ساتىپ الاتىن شاما تاعى جوق. ابدەن توزىعى جەتكەن تەحنيكالار ارقىلى ءونiم ساپاسىن ارتتىرا الامىز دەپ كور...

قازاق اۋىل شارۋاشىلىعىن «كوتەرەم» كۇيگە تۇسiرگەن جانە بiر كەدەرگi - نەسيە! قاراپايىم عانا مىسال: اۋىل شارۋاشىلىنىڭ وونiمدەرiن ووتكiزۋ باعاسى تومەن، ال بانكتەردiڭڭ پايىزدىقق قۇنى ودان جوعارى بولسا، شىنىمەن دە وسى سالانى قولداپ، قورعاپ وتىرمىز دەۋ - ەرتەگi. سالىققiسi دە سولاي. ونiمگە سالىق سالعاندا، ونى ءوندiرۋشi كاسiپورىننىڭ وڭدەۋشi كاسiپورىننان قانشالىقتى قاشىقتىقتا ورنالاسقانى، ولاردىڭ وسىعان بايلانىستى قانشا شىعىن شىعاراتىنى ەسكەرiلۋi مiندەت قوي!؟ نەگە ويتپەيمiز؟

شىن مانiندە، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى مەن باتىستىڭ سول سياقتى قارجى ۇيىمدارى تۇگەلدەي شارۋاشىلىق جۇيەلەرiن رەفورمالاۋ تاجiريبەسiنە نەگiزدەلگەن شارالاردىڭ قورجىنىن جاساپ، ولاردى بiز سياقتى دامۋشى ەلدەرگە ۇسىنعان. بiراق، ولاردىڭ قاتاڭ تالاپتارىنا مويىنسۇنار تمد-نى بايقامادىق. كەيiن قالىپتى داعدارىسقا قارسى شارالاردى قارادۇرسiن قولدانا سالىپ، قولايسىزدىققا دۋشار بولۋدىڭ قيسىنىن كەلتiرiپ جiبەردiك. اسiرەسە، قازاقستاندا ەكونوميكالىق جۇيەنiڭ كەڭەستiك قالپىن نارىقتىق باعىتقا الماستىرۋ - قوعامدىق دامۋ ارەكەتiن ەۆوليۋتسيالىق جولمەن اۋىستىرۋ ەكەندiگi ەسكەرiلمەدi. بiزدە وتپەلi كەزەڭنiڭ ەكونوميكالىق تەورياسى جاسالماعان ەدi. سوندىقتان، نارىقتىق قاتىناستارعا الەۋمەتتiك تۇرعىدا يكەمدەلۋ قاجەتتiگiنە ءمان بەرiلگەن جوق. وسىنداي وبەكتيۆتi زاڭدىلىقتاردى ەلەمەۋ - ءالi كۇنگە دەيiن ۇتىمدى ەكونوميكالىق ساياساتتى iسكە اسىرۋعا بوگەت جاساپ-اق كەلەدi.

P.S.: مەملەكەتiمiزدە وزىق كلاستەرلەر جۇيەسiن قالىپتاستىرۋ قاجەتتiگiنە قايشى كەلەتiن باستى ماسەلەلەر وسى. وڭ جامباسقا كەلiپ تۇرعان كەمiستiك. تەك «ءاۋپ!» دەسە بولدى...

ەركەعالي بەيسەنوۆ، استانا