– ابەن اعا، اڭگىمەڭىزدىڭ تيەگىن اعىتىڭىز.

– مەنىڭ اتىم – ابەن، تەگىم – وماروۆ، 1936 جىلى شاۋەشەك قالاسىندا تۋعام. 1953 جىلى شاۋەشەكتەگى قازاق مەكتەبىنىڭ 7-سىنىبىن ءبىتىردىم. 1953 جىلى تامىز ايىندا شاۋەشەكتەن بەيجىڭگە وقۋعا جىبەرەتىن جاعداي بولىپتى. ايماقتىق اكىمشىلىكتىڭ تالداۋى ما، الدە مەكتەپتىڭ تانىستىرۋى ما، مەن جانە  قوڭىرتاي دەگەن سىنىپتاسىم ەكەۋىمىزدى بەيجىڭگە جىبەرەتىن بولىپ شەشىپتى. ەكەۋىمىز ارتىنىپ-تارتىنىپ 1953 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا ۇرىمجىگە باردىق. شىنجاڭنىڭ ءار وڭىرىنەن كەلگەن وقۋشىلاردى ءبىر جەرگە جيناپ جاتىر ەكەن. التاي، ىلە، تارباعاتاي ايماعىنان كەلگەن التى قازاق بالاسىنان باسقاسىنىڭ ءبارى ۇيعىر بالالار بولدى. وتىزعا تارتا بالانىنى قازان ايىندا جۇك كولىگىنە وتىرعىزىپ لانجۋعا اتتاندىردى.

– ول كەزدە ءۇرىمجى مەن لانجۋعا باراتىن پويىز بولماعان عوي، سولاي ما؟

– ول زاماندا پويىز تۇرماق، اۆتوبۋس جۇرمەنتىن. شىنجاڭمەن شەكارالاس ولكە گانسۋدىڭ ورتالىعى لانجۋدان ارى قاراي بەيجىڭگە پويىز بار ەكەن. ءبىز ۇرىمجىدەن لانجۋعا دەيىن ءبىر ايداي جۇردىك.

– ءۇرىمجى مەن لانجۋدىڭ اراسى ۇزاسا مىڭ جارىم شاقىرىم بولار، سىزدەر اربامەن جۇردىڭىزدەر مە؟

–  جۇك كولىگىمەن (قىتايداعى قازاقتار قارا ماشينە دەپ اتايدى) جۇردىك. وسى ەكى ارالىقتا جىڭجىشا دەگەن تاۋ بار، سوندا وسپان باتىردىڭ جاساقتارى ارەكەت جاساپ جول تورۋىلدايدى ەكەن. «وپاننىڭ اسكەرلەرى وسى ارادان ارى-بەرى وتكەن جولاۋشىنى توسادى ەكەن. ەگەر قارسىلىق كورسەتسە، قارۋ قولدانىپ شابۋىل جاسايدى ەكەن» دەگەندى ەستىگەنبىز. سودان بولار ول كەزدە ءبىرلى-جارىمدى جۇك كولىگى ىشكى قىتايعا بارمايدى ەكەن. كولىكتەردىڭ سانى بىرازعا جەتكەننەن كەيىن  بارىپ اتتاندىرادى ەكەن. تۇرپاننىڭ قۇمىل قالاسىندا ءبىر جەتىدەي جاتتىق، ودان يۋمين دەگەن جەرگە بارىپ ءبىراز كۇن ايالدادىق. ءبىز كەلە جاتقان 20-30 كولىكتىڭ اراسىندا ىشكى قىتايعا كوشىپ بارا جاتقان وتباسىلار مەن قىتايدىڭ حالىق ازاتتىق ارمياسى بولدى. ولار الىڭعى جاقتاعى ءۇش كولىك پەن ارتقى جاقتاعى ءۇش كولىكتە مۇزداي قارۋلانىپ ءجۇردى.

ونىڭ ۇستىنە كۇندىز جۇرمەيدى، ءتۇن قاتىپ جۇرەمىز. سونىمەن قويشى، ءبىر ايداي ءجۇرىپ لانجۋعا جەتتىك. لانجۋداعى ۇلتتار ينستيتۋتىنا اپارىپ ءتۇسىردى. وندا ءبىر اپتاداي جاتتىق. كەيىن ولار ءبىزدى لانجۋدان بەيجىڭگە پويىزعا وتىرعىزىپ جىبەردى. پويىزبەن ءۇش سوتكەدەي ءجۇرىپ بەيجىڭگە باردىق.

– وسپان باتىر كوممۋنيستەر جاعىنان تۇتقىندالىپ، 1951 جىلى اتىلىپ كەتكەن جوق پا؟

– وسپان باتىر اتىلىپ كەتكەنىمەن، ونىڭ سوڭىنان ەرگەن جاساقتار قىتايدىڭ كوممۋنيستىك بيلىگىنە بەرىلمەي قارسىلىق كورسەتىپ كەلگەن سەكىلدى.

– جولدا ءتۇن قاتىپ ءبىر اي جۇرگەندە اس-سۋدى نە ىستەدىڭىزدەر؟

– قورجىنىمىزعا سالىپ العان نانىمىز بەن تورسىققا قۇيىپ العان سۋىمىز بولدى. ودان باسقا قانداي ءجوندى تاماق بولسىن. ساعان جىنجىشا تاۋىنىڭ اسۋىندا بولعان ءبىر قىزىقتى ايتىپ بەرەيىن. ءتۇن جامىلىپ كەتىپ بارا جاتقانبىز، الدىڭعى جاقتاعى كولىكتەن ايعاي-شۋ كوتەرىلدى. ونى ەستىگەن باسقالارىمىز وسپان جاساقتارى شابۋىل جاساعان ەكەن دەپ ويلاپ، كولىكتەن قارعىپ، قارعىپ ءتۇسىپ جان-جاققا قاشا جونەلدىك. ءبىر قىزىعى التى قازاقتىڭ بالاسى ءبىر جاققا قاشىپتىق. ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدە وسپاننىڭ ادامدارى قازاق ەكەنىمىزدى بىلسە ءبىزدى اتپايتىن شىعار دەگەن وي بولدى عوي. سويتسەك، الدىڭعى جاقتاعى حانزۋلار تەمەكى تارتامىز دەپ، تەمەكىنىڭ شوعىن جۇگىنە ءتۇسىرىپ الىپتى. ءبىرازدان كەيىن استىنا باسىپ وتىرعان جۇگى ورتەنە باستايدى. جۇك ورتەنگەننەن كەيىن ايعاي-شۋ باستالىپ كەتكەن ەكەن. بۇدان ءبىز حابار تاپقان سوڭ الاڭ كوڭىلىمىز ورنىنا ءتۇسىپ، قايتا كەلىپ كولىگىمىزگە وتىرعان ەدىك.

– بەيجىڭگە بارعاننان كەيىن سىزدەردى قاي جەرگە اپاردى؟

– بەيجىڭگە بارعاننان كەيىن ءبىزدى ورتالىق ۇلتتار ينستيتۋتىنا اپاردى. قازىر بۇل ينستيتۋت ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى دەپ اتالادى. ءبىز ۇلتتار ينستيتۋتىنىڭ دايىندىق كۋرسىندا ءبىر جىلدان اسا قىتاي ءتىلىن وقىدىق. ءبىز تولىق ورتا مەكتەپتى بىتىرمەي باردىق قوي، سول سەبەپتەن ولار ۇلتتار ينستيتۋتىنىڭ جانىنداعى حانزۋ ورتا مەكتەبىنە ءبىزدى ورنالاستىرىپ وقىتتى.

–  مەكتەپتە ساباقتى قىتاي تىلىندە وقىدىڭىزدار ما؟

– بەيجىڭدە قىتاي مەكتەبىنەن باسقا مەكتەپ جوق قوي. بۇل مەكتەپتە ەكى جىل وقىپ، تولىق ورتا مەكتەپتىڭ اتتەستاتىن الدىق. ودان سوڭ قىتايدىڭ ءارتۇرلى جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءبولىپ جىبەردى. مەن ورتالىق ۇلتتار ينستيتۋتىنىڭ ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنە ءتۇستىم. وندا ەكى جىل وقىعاننان كەيىن وقۋىمدى ارى قاراي جالعاستىرماي، بىردەن وقىتۋشىلىققا اۋىستىم. نەگە دەيسىز عوي؟ ويتكەنى ول كەزدە ينستيتۋتتا حانزۋ ستۋدەنتتەرىنە قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن ارناۋلى كۋرس اشقان ەدى. كەيىن وعان ۇيعىر ءتىلى قوسىلدى. قازاق كۋرسىندا ىلەدەن كەلگەن امان، باعاشار دەگەن ەكى جىگىت مۇعالىم بولىپ، ساباق بەرەتىن. كەيىن باعاشار مەن امان اياق استىنان قۇلجاعا قايتاتىن بولدى. سويتسەك، ەكەۋى دە كەڭەس وداعىننىڭ ازاماتى ەكەن، اماننىڭ ۇلتى قىرعىز بولاتىن. ولاردىڭ ورنىندا ساباق بەرەتىن مۇعالىم بولماي قالعان سوڭ ينستيتۋت باسشىلىعى مەنى مۇعالىمدىككە اۋىستىردى. مەنەن باسقا دا مۇعالىمدەر بولدى، مەنى باعاشاردىڭ ورنىنا الدى. بۇل كۋرسقا ەكى جىلداي ساباق بەردىم.

ينستيتۋتتا «قازاق ءتىلىن تەكسەرۋ، زەرتتەۋ توبى» قۇرىلعان بولاتىن، جاز ايىندا مەنى وسى توپتىڭ قۇرامىنا قوستى. ولارعا اۋدارماشى بولدىم. بۇل ەكسپەديتسيامەن شىنجاڭنىڭ بارلىق جەرىن ارالادىق. قازاقتىڭ تىلىنە، ادەبيەتىنە، مادەنيەتىنە، تاريحىنا جانە فولكلورىنا قاتىستى ماتەريالدار جينادىق.

1959 جىل قىتاي عىلىم اكادەميانىڭنىڭ جانىنان از ۇلتتار ءتىلىن تەكسەرۋ، زەرتتەۋ ينستيتۋتى قۇرىلدى. از ۇلتتاردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ءتىلى دە بار عوي، مەنى سوعان اۋىستىردى. بۇعان كەلگەن سوڭ مەن ينستيتۋتتىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس ىستەدىم.

– ديپلومدى نە ىتەدىڭىز، الدىڭىز با؟

– ديپلومدى ۇلتتار ينستيتۋتىندا حانزۋ ستۋدەنتتەرگە ساباق بەرىپ ءجۇرىپ الىپ الدىم عوي. 1960 جىلى اكەم قايتىس بولىپ كەتتى. شەشەم مەن قارىنداسىم وتاعاسىز قالدى. ولاردى بەيجىڭگە الىپ كەلۋ قيىن بولدى. سوندا شەشەم جەرگىلىكتى كوممۋنا ارقىلى حات جازدىرىپ جىبەرىپتى، «ابەننىڭ اكەسى قايتىس بولدى، شەشەشى مەن قارىنداسىنا قارايتىن ادام جوق» دەگەن مازمۇندا. مەن سول قاعازدى قىتاي عىلىم اكادەميانىڭ باسشىسىنا كورسەتىپ، جاعدايىمدى ايتىپ، قىزمەتىمدى شىنجاڭعا اۋىستىرىپ بەرۋىن ءوتىندىم. سونىمەن قويشى، باسشىلىق 1961 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ سوڭىن الا مەنىڭ شىنجاڭعا قايتۋىما رۇقساتىن بەردى. بەيجىڭنەن اتتانىپ، شىنجاڭعا كەلدىم.

مەن 1956 جىلى ستۋدەنت كەزىمدە قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولدىم. شىنى كەرەك، ول كەزدە وتە بەلسەندى ەدىم. ۇرىمجىدەگى شۇار پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ مەڭگەرمەسىنىڭ (قىتايلار زى-جى-بۋ دەيدى) باردىم. عىلىم اكادەمياسى مەنىڭ داڭانىمدى (دەلامدى) وسى مەڭگەرمەگە تىكەلەي جىبەرگەن ەكەن. ولار: «سەن پارتيا مۇشەسى ەكەنسىڭ، قىتاي عىلىم اكادەمياسى مىنەزدەمەڭە وتە جاقسى باعا بەرىپتى، پارتياعا ادال ەكەنىڭدى جازىپتى. ەندى سەن ءبىزدىڭ مەڭگەرمەدە قالىپ جۇمىس جاساۋىڭا بولادى. مۇنى پارتيانىڭ تالابى دەپ ءتۇسىن»، – دەدى. مەن ولارعا: «مەنىڭ اكەم قايتىس بولىپ، شەشەم مەن قارىنداسىما قارايتىن ادام بولماعان سوڭ امالسىز بەيجىڭنەن اۋىسىپ كەلە جاتىرمىن. ەڭ جاقسىسى مەنى شاۋەشەتەگى جەرگىلىكتى پارتيا كوميتەتىنە جۇمىسقا جىبەرىڭىزدەر»، – دەدىم. ولار مەنىڭ جاعدايىمدى بىلگەننەن كەيىن، ءوتىنىشىم بويىنشا تارباعاتاي ايماقتىق پارتيا كوميتەتىنە جىبەردى. مۇندا كەلگەن سوڭ اۋدارماشى بولدىم.  پارتيانىڭ حاتشىسى مەن ۇكىمەت باسشىسى اۋدان، اۋىلدارعا بارسا مەنى بىرگە ەرتىپ الاتىن بولدى. جينالىستاردا ولاردىڭ باياندامالارىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ وتىرامىن. ورتالىقتان كەلگەن پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ قۇجاتتارىن، جارلىقتارىن قازاق تىلىنە اۋدارامىن. اۋدارما بولىمىندە 5-6 ادام ىتەدىك، قازاقتان جالعىز مەن عانا. قالعاندارى سىبە، داعۇر، تاتار، موڭعول، ۇيعىر دەگەندەي.

1961 جىلدىڭ جاز ايىندا مەنى ۇرىمجىگە قىزمەتكە شاقىرعان بۇيرىق كەلىپتى. تارباعاتاي ايماقتىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى مەنى شاقىرىپ الىپ، «ابەن، سەنى شۇار پارتيا كوميتەتى جۇمىسقا شاقىرىپ جاتىر. بىزگە دە كەرەك كادر ەدىڭ، بىراق بۇيرىق سولاي، ۇرىمجىگە بارۋىڭ كەرەك. پارتيا سەنى قايدا جىبەرسە، سوندا بارۋىڭ كەرەك»، –  دەدى، ارقامنان قاعىپ. مەن شەمەم مەن قارىنداسىمدى شاۋەشەككە تاستاپ، ۇرىمجىگە سىباي-سالتاڭ اتتانىپ كەتتىم.

–  ۇرىمجىگە بارعان سوڭ نە بولدى؟

– ۇرىمجىگە بارسام، ۇيىمداستىر مەڭگەرمەسىنىڭ حۋ فاميليالى باستىعى بار ەكەن، سول كىسى مەنى قابىلداپ، «بىزگە ءبىر كوممۋنيست كادر كەرەك بولىپ، جەر-جەرگە ىزدەۋ سالدىق، سودان سەنەن ىڭعايلى ادام تاپپاي شاۋەشەكتەن سەنى شاقىرىپ وتىرمىز. ەندى سەن وسىندا قالىپ جۇمىس ىستەيسىڭ. باسپانا ماسەلەسىن شەشىپ بەرمىز، شاۋەشەكتەگى شەشەڭ مەن قارىنداسىڭدى ۇرىمجىگە كوشىرىپ كەلۋىڭە بولادى»، – دەدى.

– بۇل مەكەمەدە ىستەيتىن جۇمىسىڭىز نە بولدى؟

– بۇل مەكەمەدە اۋداننان جوعارى ۇلتتىق كادرلاردىڭ داڭانى (دەلاسى) ساقتالعان. ءبىز ولالاردىڭ دەلاسىن تەكسەرىپ، ونىڭ وتباسى جاعدايى، ءبىلىمى مەن مىنەزدەمەسىن ءبىلىپ وتىرامىز. مەنىڭ قاراۋىمدا ەكى ۇيعىر جىگىت ىستەدى. ەگەر ءبىر جەرگە ۇتتىق كادر نەمەسە باسشى كەرەك بولسا، بىزگە تاپسىرىس كەلەدى. ءبىز ولاردىڭ تاپسىرىسى، تالابى بويىنشا ۇلتتىق كادردى تالداپ، كورسەتىپ وتىرامىز. ولار پالەن وبلىستىڭ، تۇگلەن ايماقتىڭ، پالەن اۋداننىڭ اكىمىنە نەمەسە پارتيا حاتشىلىعىنا جىبەرىپ وتىرادى. بۇل وتە جاۋاپتى جۇمىس بولعاندىقتان، ونى وتە سەنىمدى ادامعا جۇكتەيدى. مەن ول جەردە وتە سەنىمدى ادام بولدىم.

1962 جىلى ءساۋىر ايىندا ماعان ەكى بولمەلى ءۇي بەردى. وعان قوسا شاۋەشەككە بارىپ شەشەڭدى كوشىرىپ الىپ كەل دەپ رۇقسات بەردى. تارباعاتاي ايماقتىق پارتيا كوميتەتى حاتشىسىنىڭ كولىگى ۇرىمجىگە كەلگەن ەكەن. مەنى سوعان تانىستىرىپ،  «مىنا كولىك سەنى شاۋەشەككە اپارادى، جەرگىلىكتى پارتيا كوميتەتىنە تاپسىرما بەردىك، ولار ساعان جۇك كولىگىن تاۋىپ بەرەدى، ءۇيىڭدى سول كولىكپەن كوشىرىپ الىپ كەلەسىڭ»، – دەدى دە كولىككە وتىرعىزىپ جىبەردى.

ءساۋىردىڭ 28-29 دارى شاۋەشەكە كەلسەم ۇيدە ەشكىم جوق، قارا قۇلىپ تۇر. كورشى-قولەمدەر دە كورىنبەيدى. سويتسەم، شەشەم مەن قارىنداسىم ەلمەن بىرگە قازاقستانعا كوشىپ كەتىپتى. سودان بىرگە وقىعان داكەن دەگەن كۋرستاسىم بەيجىڭدە قىزمەت جاسايتىن. ونىڭ اكە-شەشەسى كەتپەگەن بولار دەپ ىزدەپ بارسىم، بار ەكەن. ولار: «ابەن بالام، ءبىز امال جوق كەتە الماي وتىرمىز، ەلدىڭ ءبارى كوشىپ كەتىپ جاتىر. سەنىڭ شەشەڭ دە كوشىپ كەتتى. ەگەر ارعى بەتكە كەتەتىن ويىڭ بولسا، بۇگىن-ەرتەڭنەن قالماي كەتىپ قال. ايتپەسە قازىر ۇستاپ جاتىر»، – دەدى. سونىمەن وسى ۇيگە قونىپ، تاڭ بوزارا شەشەمدى ىزدەپ شەكاراعا قاراي جاياۋ تارتتىم. كەلە جاتىر ەدىم، ات جەتەكتەگەن ەكى-ءۇش قازاق كەزدەستى، الگىلەر قاسىما كەلىپ، «وي، جىگىتىم! قايدا بارا جاتىرسىڭ؟» – دەدى. «شەشەم مەن قارىنداسىم شەكاراعا قاراي كەتكەن ەكەن، سولاردى ىزدەپ كەلە جاتىرمىن» – دەپ ەدىم، ونىڭ بىرەۋى: «ءاي، سەن سوۆەتكە كەتىپ بارا جاتىرسىڭ عوي، ءيا. ءما، مىنا اتقا ءمىن، جاياۋ ءجۇرىپ جەتە المايسىڭ، شارشايسىڭ»، – دەپ جەتەكتەگەن اتتى ماعان بەرىپ، وزدەرى جونىنە كەتتى. مەن اتقا ءمىندىم دە جەلدىرمەلەتىپ شەكارادان وتە شىقتىم.

– الدىڭىزدان توسقان بىرەۋ بولدى ما؟

– توسقان ەشكىمدى كورمەدىم. شەكارادان ءبىراز ۇزاعانان كەيىن بارىپ كەڭەس وداعىننىڭ شەكارا كۇزەتىنە كەزىكتىم، ولار مەنى بەكەتكە (زاستاۆاعا) الىپ كەلدى. شاۋەشەكتەن كوشىپ وتكەندەردى وسى جەردەن جان-جاققا اتتاندىرىپ جاتىر ەكەن. كەيبىرەۋلەرى «ءبىزدى تۋىستارىمىز كەلىپ الىپ كەتەدى» دەپ ءيىرىلىپ جاتىر. باقتىدا كاز سسر كگب-نىڭ ورىنباسار باستىعى تىلەۋليەۆ دەگەن گەنارال كەزدەسىپ قالدى. الگى كىسى مەنىڭ جاعدايىمنىڭ ءبارىن سۇرادى، مەن بەيجىڭدە وقىعانىمدى، قانداي ورىنداردا قىزمەت ىستەگەنىمنىڭ ءبارىن جاسىرماي ايتىپ بەردىم. ول: «سەن وندا قىتاي ءتىلىن جاقسى بىلەدى ەكەنسىڭ عوي»، – دەدى. «جاقسى بىلەمىن»، – دەدىم. «وندا سەن بىزگە ءبىر-ەكى كۇن اۋدارماشى بولساڭ قايتەدى»، – دەدى. مەن كەلىسىم بەردىم.

سويتسەم، شاۋەشەكتەن قاشىپ وتكەن 50-60 تاي قىتاي بار ەكەن. ولار ىشكى قىتايدان كەلگەن ەكەن. سولارعا اۋدارماشى بولدىم. شەكاراشىلار قىتايلارعا: «سەندەردىڭ بىزبەن ەشقانداي قاتىستارىڭ جوق، ءبارىڭ قىتاي ازاماتىسىڭ. ءبىز سەندەردى قابىلداي المايمىز. ەڭ جاقسىسى ءوز ەلدەرىڭە قايتىڭدار»، – دەپ ۇگىت جۇرگىزدى. قىتايلاردىڭ كەيبىرەۋى كەلىسىم بەرسە، كەيبىرەۋلەرى: «ءبىز قىتايعا قايتىپ بارساق، ءبىزدى ولار اتىپ تاستايدى»، – دەپ جىلاپ وتىردى. سونىمەن كوبىن قايتاردى، قايتپاعاندارىن زاستاۆانىڭ شەكارشىلارى كولىككە وتىرعىزىپ الىپ كەتتى. قايدا الىپ كەتكەنىن بىلمەدىم.

بۇل جۇمىس بىتكەننەن كەيىن زاستاۆانىڭ ءبىر وفيتسەرى ماعان ءبىر قازاق جىگىتىن قوسىپ بەرىپ، «مىنا جىگىت ءسىزدىڭ شەشەڭىز بەن قارىنداسىڭىزدى تاۋىپ بەرەدى»، – دەپ كولىگىنە وتىرعىزىپ جىبەردى. ول مەنى اياكوزگە الىپ كەلدى. سول كەزدە شەكارادان كىم ءوتتى، قايدا كەتتى، ولار قايدا ورنالاسقانداردىڭ تىزىمدەرى بار ەكەن. سول ءتىزىم ارقىلى مەنىڭ شەشىمدى تاۋىپ بەردى.

– شەشەڭىز قايدا بارىپتى؟

– شەشەم اياكوزدىڭ ماڭىنداعى شىنقوجا دەگەن جەرگە بارىپتى. شەشەم سوۆحوزدا سيىر ساۋىپ ءجۇر ەكەن. ال قارىنداسىم مەكتەپكەتە وقىپ جاتىپتى.

– شەشەڭىز سىزدەن قانشا اي بۇرىن ءوتىپ كەتكەن ەكەن؟

– اراسى جيىرما كۇندەي بولۋ كەرەك.

– سوعان دەيىن بۇل جاعدايدى بىلمەدىڭىز بە؟

– ەلدىڭ ءوتىپ جاتقانىن بىلگەمىن، بىراق شەشەمدى ولارمەن بىرگە ءوتىپ كەتەدى دەپ ويلامادىم. شەشەممەن كۇندە حابارلاسىپ، سويلەسىپ تۇراتىن قازىرگەدەي تەلەفون بولعان جوق قوي. جازعان حاتىڭ ايلاپ ءجۇرىپ ازەر جەتەتىن.

– وتە سالىپ، بىردەن جۇمىسقا كىرىپ كەتكەن بە؟

– كەلگەن ادامداردى بىردەن جۇمىسقا ورنالاستىرعان عوي. قازاقستاننىڭ سوعىستان كەيىنگى جاعدايى وتە قيىن بولىپتى، ەڭبەك كۇشتەرى جەتپەيدى ەكەن. ەگىن ەگەتىن، مال باعاتىن، قۇرلىستا ىستەيتىن ادام وتە تاپشى ەكەن.

سودان سوۆحوزدىڭ توراعاسى مەنى شاقىرىپ الىپ: «كەڭەس وداعىنىڭ تارتىبىندە ەڭبەك ەتپەگەن ادام ءىشىپ-جەمەيدى. ءتارتىپ سولاي، بوس جۇرۋگە بولمايدى. بوس جۇرگەن ادامدى سوتتايدى، سول ءۇشىن سەن بىزدە جۇمىس ىستەيسىڭ»، – دەدى. «جارايدى ىستەسەم، ىستەيىن»، – دەدىم.

– سوۆحوز توراعاسى سىزگە قانداي جۇمىس بەردى؟

– ماعان «جىلقىشى بول» دەدى. «جىلقى باعۋعا ەبىم جوق، بارا المايمىن» دەدىم. «وندا نە ىستەيسىڭ؟» – دەدى. «قۇرلىسقا بارايىن»، – دەدىم. سودان نە كەرەك، قۇرلىس بريگەداسىنا بارىپ كىرپىش قۇيدىم. كىرپىش قۇيىپ ءبىراز اقشا تاپتىم، كۇز بولدى. مەنىڭ اڭسارىم وقۋدى جالعاستىرۋ بولدى. بىرگە جۇمىس ىستەيتىن جەرگىلىكتى ادامداردان سۇراپ ەدىم، «سەمەي دەگەن قالا بار، وندا وقىتاتىن ينستيتۋت بار»، – دەدى. سودان سوۆحوز توراعاسىنان: «سەمەيگە بارىپ كەلەتىن ءبىر شارۋام بار ەدى، ماعان رۇقسات بەرىڭىز»، – دەدىم. ول قارسى بولعان جوق، ەكى-ءۇش كۇنگە رۇقساتىن بەردى. سەمەيگە كەلدىم، قىركۇيەك اينىڭ باس كەزى بولاتىن، ن.كرۋپسكايا اتىنداعى سەمەي پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا بارىپ، رەكتورىنا تىكەلەي كىردىم. امانوۆ دەگەن پرافەسسەر ەكەن. سول كىسىگە بار جاعدايىمدى ايتتىم. «اعا مەن قىتاي استاناسى بەجىڭدە وقىپ ەدىم، قىتاي ءتىلىنىڭ بۇل جاقتا ەشقانداي قاجەتى جوق ەكەن. مەن قازاقتىڭ بالاسىمىن، قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەمىن، ورىس ءتىلىن از بىلەمىن، مەنى وسى ينستيتتقا وقۋعا قابىلداڭىز»، – دەدىم.

الگى كىسىنىڭ ماعان مەيىرىمى ءتۇستى-اۋ دەيمىن، جاعدايىمدى بىلگەننەن كەيىن، «سەن ءبىر بولايىن دەپ تۇرعان جىگىت ەكەنسىڭ، باعىڭدى بايلامايىن. سەنىڭ ايتقانىڭ بولسىن»، – دەپ مەنى ەمتيحانسىز قازاق ءتىل-ادەبيەت  فاكۋلتەتىنىڭ ەكىنشى كۋرسىنا قابىلداپ جىبەردى. قىتايدا بىتىرگەن ينستيتۋىمدى، ىستەگەن قىزمەتىمدى ەسكەرگەن بولۋ كەرەك. ءبىر جاعىنان جاسىم دا ۇلكەيىپ قالدى دەگەندەي. وسىلايشا مەن قايتا ستۋدەنت اتاندىم، جاتاقحانا بەردى. ينستيتۋتتا ءبىر قىس وقىپ، ەكىنشى كۋرستى ءبىتىردىم. سول كەزدە جاتپاي، تۇرماي ورىس ءتىلىن ۇيرەندىم.

– ورىسشا بىلمەسەم، قيىن بولادى دەپ ويلادىڭىز عوي.

– ول كەزدە ورىسشا بىلمەسەڭ جۇمىس جاساۋىڭ قيىن بولدى. ونىڭ ۇستىنە ورىسشا بىلمەگەن ادامدى كەم سانايتىن. مەنىمەن بىرگە وقىپ جۇرگەن شىبارتاۋلىق ءبىر جىگىت بولدى، ونىڭ اعاسى شىبارتاۋداعى ءبىر ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى ەكەن. ونىڭ ديرەكتەر اعاسى ءبىر شارۋامەن سەمەيگە كەلىپتى. كۋرستاسىم اعاسىنا جولىعاتىن بولىپ، مەنى قاسىنا ەرتىپ الدى. اعاسى سەمەي قوناق ۇيىندە جاتىر ەكەن. مەكتەپ ديرەكتورى دەگەن ول كەزدەگى جوعارى ءمانساپ قوي. سودان نە كەرەك، مەكتەپ ديرەكتورىمەن تانىسىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىر ەدىك. ول: «ە ە قىتايدان كەلدىم دە. سەنىڭ ساباعىڭ قالاي، اكە-شەشەڭ بار ما؟»، – دەدى. مەن سول باياعى ادەتىمە سالىپ قىتايدان كەلگەنىمدى اڭىز عىپ ايتىپ بەردىم. «وندا ساعان كىم كومەكتەسىپ ءجۇر؟»، –  دەدى. «ەشكىم دە كومەكتەسپەيدى، شەشەم سوۆحوزدا ساۋىنشى بولىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر، اندا-ساندا ماي، تالقان جىبەرىپ تۇرادى»، – دەدىم. «سەن ءۇيتىپ بوسقا قينالما، سەنىڭ جاسىڭ دا ۇلعايىپ قالعان ەكەن. قىتايدا ءبىر ينستيتۋت ءبىتىرىپسىڭ سول دا جەتەدى ساعان. مىنا كەڭەس وداعىندا سىرتتاي وقيتىن ءتارتىپ بار، سەن سىرتتاي وقۋعا اۋىسىپ ال. مەن سەنى شىبارتاۋعا اپارىپ مۇعالىمدىك جۇمىسقا ورنالاستىرايىن»، – دەدى.

سونمەن نە كەرەك، سول مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ايتقانى بولىپ، مەن شىبارتاۋعا كەتتىم. شىبارتاۋدىڭ سارىقامىس دەگەن جەرىندەگى مەكتەپكە بارىپ مۇعالىم بولدىم. باستاۋىش سىنىپقا ساباق بەرەمىن، وعان قوسا قويشىلاردىڭ بالالارى جاتىپ وقيتىن ەنترناتقا قارايمىن. ماعان تۇرۋعا بىرەۋدىڭ ءبىر بولمەلى ءۇيىن بەردى. شەشەم مەن قارىنداسىمدى كوشىرىپ الدىم. ءبىر سيىر بەردى، كوپ كورىم ەس جيىپ، وڭ-سولىمىزدى ءبىلىپ قالدىق.

سارىقامىس مەكتەبىندە ەكى جىلداي جۇمىس ىستەدىم. سىرتتاي وقىپ ءجۇرىپ 1966 جىلى ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ الدىم. كۇز مەزگىلى بولاتىن، سارىقامىسقا كگب-ءنىڭ ەكى جىگىتى ىزدەپ كەلىپ، مەنىمەن وڭاشا اڭگىمەلەستى. «ءسىزدى سەمەيگە شاقىرىپ جاتىر، نەگە شاقىرىپ جاتقانىن ءبىز دە بىلمەيمىز. ءسىزدى سەمەيگە الىپ بارۋعا مىندەتتىمىز. سوعان ءسىز دايىندالىڭىز، بۇل تۋرالى ەشكىمگە ءتىس جارماڭىز، ەشقانداي ارتىق اۋىز ءسوز بولماسىن»، – دەدى. «جارايدى» دەپ كەلىسىم بەردىم.

– سول كەزدە سىزدە قورقىنىش بولعان جوق پا؟

– نەگە بولماسىن، بولدى عوي. جامان جاعىن ويلادىم، بۇلار مەنى ءبىر پالەگە ۇشىراتىپ كەتەمە دەپ ويلادىم. شەشەمە دە ايتقانىم جوق، ول كىسىگە ايتقانىم: «مەكتەپتىڭ سەمەيدە ءبىر جۇمىسى بار ەكەن، سونى ءبىتىرىپ كەلۋگە مەنى جىبەردى»، – دەدىم.

– سىزگە كەلگەن كگب-نىڭ ەكى جىگىتى قازاق پا؟

– ەكەۋى دە قازاق. ولاردى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ حالقى جاقسى تانيدى ەكەن. شىبارتاۋ اۋداندىق كگب بولىمىندە ىستەيتىن جىگىتتەر كەكەن. سودان مەنى ان-2 دەگەن ۇشاققا وتىرعىزىپ سەمەيگە جىبەردى.

– شىبارتاۋ مەن سەمەيدىڭ اراسى قانشا شاقىرىم؟

– الىس قوي. شامامەن 500 شاقىرىمداي. ۇشاق سەمەيدىڭ اەروپورتىنا كەلىپ قونعاندا مەنى ەكى جىگىت قارسى الدى. ولار جەڭىل كولىككە وتىرعىزىپ ءبىر قوناق ۇيگە ورنالاستىرىپ: «وسى جەردە جاتاسىز، تاماعىڭىزدى مىنا جەردەن ىشەسىز، ەش جەرگە شىقپاڭىز. ءبىر جەرگە بارعىڭىز كەلسە بىزگە ايتىڭىز»، – دەدى. قايدا بارامىن، باراتىن تانىسىم دا جوق. سونىمەن ءبىر كۇن جاتقان سوڭ، ەرتەڭىندە الگى جىگىتتەر سەمەيدىڭ كگب-نىڭ باستىعى جانگەنلدين دەگەن پولكوۆنيكتىڭ قابىلداۋىنا الىپ باردى. ول كىسى مەنى قابىلداپ، ءبارىن سۇرادى. ونىسىز دا مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ وتىر عوي. سودان ول: «ءبىز سەنى جۇمىسقا الامىز، بىزگە قىتاي ءتىلىن بىلەتىن ءبىر ادام كەرەك بولىپ تۇر. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز وتە قۇپيا جۇمىس، سەن كگب-دا جۇمىس ىستەيمىن دەپ ەشكىمگە ايتپايسىڭ. ساعان اسكەري كيىم بەرمەيمىز، جوعارى ەڭبەك اقىڭ بولادى. ءۇي بەرەمىز، بارلىق جاعدايىڭدى جاسايمىز»، – دەدى. سودان كەلىسىم بەرىپ، سەمەيدىڭ كگب-دا قىزمەت ىستەدىم، جۇمىس وتە قۇپيا. تاڭەرتەڭ جۇمىسقا بارامىن، كەشتە قاراي قايتامىن. سودان 20 كۇن وتكەن جوق-اۋ دەيمىن، ءۇش بولمەلى پاتەردىڭ كىلتىن قولىما ۇستاتتى. جانىما شەشەم مەن قارىنداسىمدى كوشىرىپ الدىم. باسپانا بار، جۇمىس بار، ءبىر جىرعاپ قالدىق.

– سوندا ءسىز كگب-دا نەمەن اينالىستىڭىز؟

– ول ماڭگى قۇپيا، ونى قازىر ايتۋعا بولمايدى. ەكى جىلدان كەيىن كگب-نىڭ باستىعى مەنى شاقىرادى، بارسام: «قال-جاعدايىڭ قالاي؟»، – دەدى. «ءبارى جاقسى»، – دەدىم. «جاقسى بولسا، جاقسىلىققا جاقسىلىق، سەنى ماسكەۋگە شاقىرىپ جاتىر. سەن ماۋسكەۋگە باراسىڭ، بىزگە كەرەك كادر ەدىڭ، بىراق وعان امالىمىز جوق. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز سەنى امان-ەسەن ماسكەۋگە جەتكىزۋ»، – دەدى. سونىمەن قويشى مەنى ۇشاققا مىنگىزىپ ماسكەۋگە جىبەردى.

– ءسىزدىڭ جولىڭىز ىلعىي بولعىش ەكەن.

– ءيا، سولاي بولدى. سونىمەن ماسكەۋگە كەلىپ ەدىم اەروپورتا ەكى ورىس جىگىتى مەنى كۇتىپ الدى. ولار مەنى التايسكايا دەگەن قوناق ۇيىنە اپارىپ، ءبىر بولمەسىنە جاتقىزدى. «ءسىز وسىندا جاتىپ دەمالىڭىز، اراسىندا ءوزىمىز كەلىپ حال-جاعدايىڭىزدى ءبىلىپ تۇرامىز»، – دەدى. اقشا بەرىپ كەتتى، تاماعىمدى ءوزىم ساتىپ الىپ جەپ تۇردىم. ءبىر ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن بوتەن ەكى ادام كەلىپ، «ءسىز كونكۋرسقا قاتناساسىز»، – دەپ، ماعان قىتايدىڭ «حالىق گازەتى» مەن تاعى باسقا جۋرنالدارىن اكەلىپ بەردى. سونىمەن ولار گازەتتەردى وقىتتى، قانشالىق وقي الاتىنىمدى جازىپ الدى، قىتايشادان ورىسشاعا اۋىزشا اۋدارتتى. سودان ورىس تىلىنە جازباشا اۋدارۋىمدى ءوتىندى، مەن جازباشا اۋدارۋعا شورقاق ەكەنىمدى ايتتىم. «ەگەر «قىتايشا-ورىسشا» سوزدىك بولسا، سوعان سۇيەنىپ اۋدارىپ كورەيىن»، – دەدىم. «قىتايشا-ورىسشا» سوزدىك اكەلىپ بەردى. ولاردىڭ اۋدار دەگەنىن تۇگەل اۋدارىپ بەردىم. قويشى ايتەۋىر، قىتايشا وقىتتى، سويلەتتى، قىتاي ءتىلىن بىلەتىن ورىستار كەلىپ اڭگىمەلەستى. 5-6 كۇننەن كەيىن مەنى اەروپورتتان كۇتىپ العان جىگىتتىڭ بىرەۋى كەلىپ، «ءسىز ەندى سەمەيگە قايتاسىز. كونكۋرستان ءوتتىڭىز بە، وتپەدىڭىز بە ونى كەيىن حابارلايمىز»، –  دەپ، ۇشاقتىڭ بەلەتىن بەرىپ، مەنى سەمەيگە قايتارىپ جىبەردى.

–  ءسىز قايتىپ كەلگەندە سەمەيدەگى ارىپتەستەرىڭىز قۋانعان شىعار.

– ولار: «كەلگەنىڭ جاقسى بولدى، ءوزىڭنىڭ ۇيرەنشىكتى جۇمىسىڭدى ىستەي بەر»، – دەدى. جۇمىسىمدى ىستەپ ءجۇر ەدىم، ارادا ون بەس كۇن وتكەننەن كەيىن، ماسكەۋدەن حابار كەلىپتى. «سەن كونكۋرستان ءوتىپسىڭ، ەندى ءبىرجولاتى ماسكەۋگە باراسىڭ»، – دەدى. سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەگەۋباي قاشاعانوۆ مەنى شاقىرىپتى. ماسكەۋ شاقىرىپ جاتقان بۇل قانداي ادام، كورەيىنشى دەگەن بولۋ كەرەك. گەنارال مەنى ءوزى ەرتىپ باردى، حاتشى مەنىڭ جاعدايىمدى سۇراپ، «سەنىڭ قانداي ءوتىنىشىڭ بار؟» – دەدى. مەن سوندا: «مىنا وبلىستىق كگب بەرگەن ءۇش بولمەلى پاتەرىم بار. شەشەم ورىسشا بىلمەيدى، كارى ادىم. ول كىسىنىڭ ماسكەۋگە بارعىسى جوق. مەنىڭ ماسكەۋدە قانشا تۇراتىنىم بەلگىسىز. وندا ءبىراز جىل جۇمىس ىستەپ سەمەيگە قايتىپ كەلەتىن شىعارمىن، سول ءۇشىن ءۇش بولمەلى پاتەردى شەشەمنىڭ اتىنا اۋدارىپ بەرىڭىز»، – دەدىم. ول كىشى ءوتىنىشىمدى ەكى ەتكەن جوق، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە پاتەردى شەشەمنىڭ اتىنا اۋدارىپ، قۇجاتتارىن قولىنا بەردى.

– ءسىز وعان دەيىن وتباسىن قۇرىپ الدىڭىز با؟

– سەمەيدىڭ ءبىر قىزىمەن كوڭىل جاراستىرىپ، ۇيلەنىپ العام. ماسكەۋگە كوشىپ بارىپ جۇمىسقا ورنالاستىم، ماعان ەكى بولمەلى ءۇي بەردى. جۇمىس ىتەدىم. ماسكەۋدە 7-8 جىل تۇردىم، 1978 جىلى قازاقستانعا اۋىسىپ بارۋ تۋرالى ءوتىنىش جازدىم. ولار كەلىستى.

– سىزدە قانشا بالا بار ەدى؟

– ول كەزدە ەكى قىزىم بار بولدى. ولار ماسكەۋدە تۋىلدى. ولار مەكتەپ پەن ينستيتۋتى الماتىدا وقىدى.

– ماسكەۋدەگى ەكى بولمەلى ءۇيدى ساتىپ كەتتىڭىز بە؟

– جوق. ونى وسى ءۇش بولمەلى ۇيگە اۋىستىرىپ الدىم. مىنا پاتەردە ءبىر پولكوۆنيك تۋرعان ەكەن. بۇل پاتەردىڭ كولىك قوياتىن تۇراعى مەن ساياجايى بار. سودان بەرى وسىندا تۇرى كەلەمىن. بۇرىنعى جۇبايىم قايتىس بولعاننان كەيىن، ەكىنشى ايەلمەن وتاستىم. ودان ءبىر ۇلىم بار، ول قىتاي ءتىلىن بىلەدى. انا جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قحر-عى ەلشىلىگىندە ءبىراز جىل ىستەپ كەلدى.

عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا كەلىپ جۇمىسقا تۇردىم. ىسمەت كەڭەسباەۆ باسقاراتىن مەكەمەگە بارىپ جۇمىس جاسادىم. 1978 جىلى «وتان قوعامى» دەگەن قۇرىلدى عوي، شەتەلدەگى قازاقتارمەن مادەنيت بايلانىس جاسايتىن. سوعان جۇمىسقا شاقىردى، شاقىرعان جوق مەنى «سوعان باراسىڭ» دەدى. بۇل قوعام نەگىزىنەن كگب-نىڭ باقىلاۋىنداعى جۇمىس ەدى قوي. سوندا ىستەدىم، ونىڭ سىرتىندا كگب-دە جارتى ستاۆكىمەن قىتاي ءتىلى ساباعىن بەردىم. مەنىڭ ءومىرىم وسى.

– ءسىز اناۋ-مىناۋ ەمەس ماسكەۋدە سسسر-ءدىڭ الەمگە اتى شۋلى ءۇش ارپىندە قىزمەت ىستەپسىز. 1962 جىلى شاۋەشەكتەن قازاقستانعا جاياۋلاتىپ وتكەنىڭىزدى ايتتىڭىز. سول كەزدەگى شاۋەشەك قازاقتارىنىڭ كەڭەس وداعىنا قاراي قالاي وتكەنى تۋرالى سىزدەن ارتىق بىلەتىن ادام جوق شىعار.  

– جاڭا وزىڭە ايتتىم عوي، شۇار پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ مەڭگەرمەسىندە قىزمەت ىستەدىم دەپ. سوندىقتان مەن قىتايداعى بيلىك تاراپىنان ىستەلىپ جاتقان كوپ قۇپيالاردى بىلەتىنمىن. 1962 جىلى شاۋەشەكتەگى حالىقتىڭ جاپپاي كەڭەس وداعىنا قوتارىلا كوشۋى، شىندىعىنا كەلسەك ەكى مەملەكەت اراسىنداعى كەلىسىممەن بولعان.

– سوندا ەكى ەل ۇكىمەتى استىرتىن ءوزارا كەلىسىمگە كەلگەن بولدى عوي.

– بۇل ەكى ەلدىڭ مەملەكەت قۇپياسى ەسەپتەلەتىن شارۋا عوي. مەنىڭ بىلۋىمشە سولاي بولعان. سول كەزدە ن.س.حرۋششەۆ باسقارعان كەڭەس وداعى مەن ماۋ زىدوڭ (ماو تسزەدۋن) باسقارعان قحر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس بۇزىلدى. كەڭەس وداعىنداعى جاعدايدى ايتساق ەڭبەك كۇش وتە تاپشى بولادى. كوپ ادام سوعىستا مەرت بولعان، ءتىرى قالعاندارىنىڭ كوبى مۇگەدەك بولىپ قالعان.  قارا جامىلىپ جەسىر قالعان انالار مەن جەتىم بالالار كوپ بولدى. سول كەزدەگى قازاقستانداعى جاعداي دا ءدال وسىنداي ەدى. مال باعاتىن، ەگىن ەگەتىن، قۇرلىسقا ىستەيتىن ەڭبەك كۇش جەتىسپەيتىن. مۇنى كەڭەس وداعىنىڭ ماسكەۋدەگى باسشىلارى بىلمەيدى دەيسىڭ بە، ارينە جاقسى ءبىلدى. مۇنى قالاي وزگەرتۋ كەرەك، قالاي شەشۋ كەرەك دەگەن ماسەلە مەملەكەت باسشىلارىن تولعاندىرعانى انىق. وسى ورايدان پايدالانىپ، كەڭەس وداعىنىڭ ىشكى ساياساتى بويىنشا، ەرتە كەزدە تاريحي سەبەپتەرمەن قىتايعا اۋىپ كەتكەن قازاقستاردى ەلگە قايتارىپ الۋدى مەملەكەتتىڭ جوسپارىنا الادى.

– سوندا حرۋششەۆ قىتايعا ءوتىپ كەتكەن قازاقتاردى ءوز ەلىنىڭ ازاماتتارى ساناعان بولدى عوي.

– سولاي بولعانى انىق. وسى جوسپاردى ورىنداۋ ءۇشىن شىنجاڭدا اسىرەسە قۇلجاعادعى كەڭەس وداعىننىڭ كونسۋلى ايانباي جۇمىس ىستەيدى. كونسۋلدىڭ شاۋەشەك قالاسىندا بولىمشەسى بولدى. بۇل بولىمشەنى «سوۆەت وبششەستۆوسى» دەپ اتايتىن. بۇلار قاۋىرت قيمىلداپ ەرتە كەزدە قازاقستاننان اۋىپ بارعان قازاقتارعا كەڭەس وداعىننىڭ تولقۇجاتىن تاراتتى. ول كەزدە ەكىنىڭ ءبىرى تولقۇجات الدى. بۇل ناۋقان كەڭەس وداعىننىڭ ماقساتتى جوسپارىمەن ىسكە اسقانى اقيقات. ولاردىڭ ەل ارالاپ ءجۇرىپ تولقۇجات تاراتۋى، قىتايعا اۋىپ بارعان قازاقتاردى تۇبەگەيلى ەلگە قايتارىپ الۋ ەدى. مىنە وسى كەلىسىم بويىنشا كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتتارى كوشەتىن بولدى، قۇلجادان دا، شاۋەشەكتەن دە كوشتى. التايدان كوشكەندەر از بولدى.

–  كەڭەس وداعىنىڭ تولقۇجاتىن الا الماي قالعاندار نە ىستەدى؟

– ال كەڭەس وداعىننىڭ تولقۇجاتىن الا الماي قالعاندار، تولقۇجاتى بارلارعا تىركەلىپ، سولارعا قوسىلىپ بىرگە ءوتتى. وعان قىتاي ۇكىمەتى قارسىلىق بىلدىرگەن جوق. كەڭەس وداعىنا كەڭشىلىك جاساعانى سونشالىق جۇك كولىكتەرىن  شاۋەشەك پەن دوربىلجىڭگە دەيىن اپارىپ، ەلدىڭ جۇگىن تيەپ كەتىپ جاتتى. ونى قىتايدىڭ ۇكىمەتى بىلمەي مە، ارينە بىلەدى. بۇعان ەكى ەل كەلىسىمى بويىنشا رۇقسات ەتىلگەن. ىلە ايماعىندا دا سولاي بولدى. كەڭەس وداعىنىڭ كولىكتەرى شەكارادان وتەدى، كوشەتىن ەلدىڭ ەسىك الدىنا اپارىپ قويادى، جۇگى مەن ادامدارىن الىپ كەتەدى.

–  قىتاي ۇكىمەتى نەگە رۇقسات ەتكەن دەپ ويلايسىز؟

– 1960 جىلدان باستاپ قىتايدا اشارشىلىق باستالدى. شىنجاڭدا دا اشارشىلىق بولدى، بىراق ىشكى قىتايداعىداي قاتتى بولعان جوق. مەن 1960 جىلى بەيجىڭدە وقىپ جۇرگەندە اشارشىلىقتىڭ كەسىرىنەن ءبىز اعاشتتىڭ جاپىراعاىن جەدىك. تاڭەرتەڭ ورنىمىزدان تۇرعاندا ماڭدايىمىزدى ساۋساقپەن باسامىز، ماڭدايىمىز شۇڭقىر بولىپ قالسا ساباققا دا، جۇمىسقا دا بارمايمىز. گوتۋ دەگەن جاپىراقتان جاساعان ءبىر تاماق بەرەدى. ودان باسقا بەرەتىن تاماعى جوق. ىشىكى قىتايداعى حانزۋلار كوپ تۇراتىن سىشۋان، جاڭسۋ، حىبي، حۋنان سەكىلدى ولكەلەرىندە وتە قاتتى اشارشىلىق بولدى. اشتىقتان قىرىلعاندار كوپ بولدى. سول كەزدە قىتاي ۇكىمەتى ىشكى قىتايداعى حالىق ءجيى ورنالاسقان، اشارشىلىق جايلاعان جەرلەردەگى حالىقتى شىنجاڭعا كوشىرۋدى جوسپارلايدى.

ولاردى حيحۋكۋ (قارا ناپوستار) دەيدى. سولاردى جۇك كولىكتەرىنە تيەپ شىنجاڭعا قاراي تاسىدى عوي. وسى قارا ناپوستار شىنجاڭنىڭ جەر-جەرىنە، تۇكپىر-تۇكپىرىنە اپارىلدى. اسىرەسە كەڭەس وداعىمەن شەكارلاس وڭىرلەرگە كوپ اكەلىندى. بۇلاردى جەرگىلىكتى ادامدار جاقسى كورگەن جوق. مۇمكىندىگى بار ادامدار كەڭەس وداعىنا كەتكىسى كەلدى. قىتايلارمەن بىرگە تۇرعىسى كەلمەدى. اشارشىلىقتىڭ زاردابىن كوپ تارتقان حانزۋلار قازاقتاردىڭ ۇيىنە كىرىپ الىپ تاماعىن تارتىپ جەپ، مالىن ۇرلاپ اكەتتىپ مازاسىن قاشىرا باستايدى. سودان بارىپ حالىق امالى بار بەرى قاراي ءوتىپ كەتكىسى كەلدى. شاۋەشەككە ءوزىم ءبىر كەلگەندە التى ماشينە قىتايدىڭ كەلگەننىن كوردىم. ولاردى اكەلدى دە قازاقتىڭ اۋىلدارىنا ءبولىپ، ءبولىپ  ورنالاستىردى. سول كەزدەگى قىتاي بيلىگىنىڭ ماقساتى – مۇمكىن بولسا قازاقتار كەڭەس وداعىنا كەتسە، بوساعان جەرگە ءوز حالقىن ورنالاستىرۋ بولدى. ءدال وسىنداي جاعدايدا قىتاي ۇكىمەتى قارسى بولعان جوق، كەڭەس وداعىنا كەتەتىن ادامدارعا.

–  وزىڭىزدىڭ زامانداسىڭىز، جەرلەسىڭىز، حالىق جازۋشىسى، مارقۇم قابدەش ءجۇمادىلوۆ: «مەن شاۋەشەكتەن 200 مىڭ قازاقتى باستاپ، شەكارا بۇزىپ قازاقستانعا وتكەنمىن» دەپ ايتقانىن ەستىپ ەدىم.

–  ونى ەشكىم دە ۇيىمداستىرعان جوق. 200 مىڭ قازاقتى باستاپ كوشىرىپ، شەكارانى ەشكىم دە بۇزىپ وتكەن جوق. ونىڭ ءبارى بوس ءسوز. جاڭا ايتتىم عوي، بۇل ەكى مەملەكەتىڭ كەلىسىمىمەن بولعان ىشكى دۇنيە. قىتاي ۇكىمەتى كوشەمىن دەگەن قازاققا قارسى بولمادى، ال كەڭەس وداعى ولاردى قابىلداپ الۋعا دايىن بولدى. سودان شەكارانى ايقارا اشىپ قويدى، قىسقاسى كەتەمىن دەسەڭ جولىڭ مىنە دەپ كورسەتىپ قويدى عوي. شاشەكتەگى تارباعاتاي ايماقتىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جينالىسىندا سۋڭ جىڭتاۋ دەگەن ءبىرىنشى حاتشى ءسوز سويلەپ: «سىزدەر كەڭەس وداعىنا كەتەمىن دەسەڭىزدەر ەرىك وزدەرىڭدە، ەشقانداي قارسىلىعىمىز جوق.  ەگەر ونداي نيەتتەرىڭىز بولسا ۇىمەتتىڭ جۇمىسىن جاقسىلاپ تاپسىرىپ بەرىڭدەر. بانكتى توناماڭدار، مەملەكەتتىڭ مۇلكىن بۇلدىرمەڭدەر. جولدارىڭ اشىق»، – دەپتى. جەرگىلىكتى پارتيا كوميتەتنىڭ ءبىرشى حاتشىسىنىڭ بايانداما جاساپ قول استىنداعى كادرلارعا مۇنى ايتىپ وتىرۋدىڭ ءوزى وسىنىڭ ايقىن دالەلى.

– جازۋشى ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «مەن قىتايداعى قازاقتاردى كەڭەس وداعىنا كوشىرۋ تۋرالى حرۋششەۆ حات جازدىم» دەپ ايتقانىن ءبىر سۋحباتىنان ەستىپ قالىپ ەدىم.

– قابەڭنىڭ وسى ايتقانىنا مەن سەنبەيمىن. سەنبەيتىنىم، «ماسكەۋدەگى ن.س.حرۋششەۆقا حات جازدىم، ول كىسى شەكارانى اشامىن دەپ ۋادە بەردى. مەن حالىقتى ۇيىمداستىردىم» دەگەنى شىندىققا جاراسپايدى. ويتكەنى قىتايدىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ جۇمىسىن مەن جاقسى بىلەمىن. ولار وتە ساق. ولار كىم شەتەلمەن بايلانىس جاساپ جاتىر، كىم شەتەلگە حات جازىپ جاتىر، حات الىپ جاتىر، ونىڭ ءبارىن باقىلاپ وتىر، ەشقاشان ونى بوس جىبەرمەيدى. مىسالى، شەتەلگە كىم حات جازادى، سول حات مىندەتتى تۇردە تەكسەرۋدەن وتەدى. نە جازىلدى، ونى كىم جازدى، قايدا بارادى دەگەن سەكىلدى. ورىسشا ەمەس، قازاقشا جازسىن ولارعا ءبارىبىر.

مەنىڭ ءبىر بىلەتىنىم انانىڭ ۇگىتتەۋى، مىنانىڭ باستاۋىمەن قىتايدىڭ كوشى باستالعان جوق، بۇل ەكى ەلدىڭ ىشكى كەلىسىمىمەن بولعان اڭگىمە. قولىنا كەڭەس وداعىنىڭ تولقۇجاتىن ۇستاپ، جۇگىن بۋىپ-ءتۇيىپ كوشۋگە دايىن وتىرعان حالققا ۇگىت-ناسيحاتتىڭ نە كەرەگى بار. كوشپەڭدەر، دەپ قىتايلار ۇگىت جۇرگىزۋى مۇمكىن ەدى. بىراق قىتايلارعا قۇنارلى، شۇرايلى، سۋات جەردىڭ بوساعانى ءتيىمدى بولىپ تۇرعان جاق پا؟! وتكەنى، ولار ىشكى قىتايداعى اش-جالاڭاش حالقىن اكەلىپ ورنالاستىرۋعا مۇددەلى بولدى. ال كەڭەس وداعىنا ەڭبەك كۇشى كەرەك بولدى. سوندىقتان ءبىز ماسكەۋگە حات جازدىق، قوناەۆقا تەلەفون بەردىك دەگەننىڭ ءبارى انشەيىن ايتىلعان ءسوز عانا.

– ءسىز جازۋشى ق.ءمۇمادىلوۆتىڭ ءتىرى كەزىندە «قابە، مۇناۋىڭ ەندى ۇيات قوي» دەپ ءبىر اۋىز ايتىپ، ەسكەرتپەلىڭىز بە؟

– مەن قابدەشپەن ءبىر مەكتەپتە وقىدىم، بىرگە وستىك، بىرگە جۇردىك. قابەڭنىڭ مىنەزىن مەن جاقسى بىلەمىن. قابە، سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ شىلعي وتىرىك قوي دەسەم ونى قاتتى رەنجىتكەن بولار ەدىم. قايشىلىق تۋدىرماۋ ءۇشىن وعان ەشنارسە ايتپادىم. بۇگىن سەن وسى تۋرالى سۇراق قويىپ وتىرعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن. ءبارىبىر تاريحي شىندىقتى كەيىنگى ۇرپاقتار ىزدەپ تابادى عوي. ەگەر قابەڭ ن.س.حرۋششەۆقا حات جازعان بولسا، ماسكەۋدەگى پارتيا كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى جاتقان بولار.

– 1962 جىلى قۇلجادا «ماي وقيعاسى» دەگەن وقيعا بولعان ەكەن. وسى وقيعادان حابارىڭىز بار ما؟

– سلامحان دەگەندى ەستۋىڭ بار ما؟

– جوق.

– سول سلامحان دەگەن مەنىڭ ساباقتاسىم بولعان، قۇلجادا ىلە وبلىستىق تياتردىڭ باستىعى بولعان. سونىڭ نۇرلان دەگەن بالاسى انا جىلدارى الماتىعا كەلگەن ەكەن، «اكەڭ قالاي قايتىس بولدى؟» دەپ سۇراپ، ءبىلدىم.

بۇل وقيعا 1962 جىلى شاۋەشەكتەگى حالىق كەڭەس وداعىنا جاپپاي كوشىپ كەتكەننەن كەيىن بولعان. سلامحان ءوزى شاۋەشەكتىڭ جىگىتى بولاتىن، شەۋەشەكتەگى تۋىس-تۋعانى كەڭەس وداعىنا كوشىپ كەتكەنىنەن حابارى بار. وسى ارالىقتا شەكارا جابىلىپ قالادى، سلامحان اينالاسىنداعى ادامداردى ۇيىمداستىرىپ قازاقستانعا كەتۋ تالابىن قويادى، بىراق جەرگىلىكتى بيلىك رۇقسات ەتپەيدى. سودان بارىپ سلامحان قۇلجاداعى حالىقتى كوتەرىلىسكە شاقىرادى. قۇلجاداعى قازاعى بار، ۇيعىرى بار الاڭعا جينالادى. قىتاي پوليتسيالەرى ولاردى توسادى، سلامحان ءبىر توپ ادامدى باستاپ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىڭ اكىمشىلىگىنە باسىپ كىرەدى. سول كەزدە كۇزەت وق جاۋدىرادى، سلامحانعا وق ءتيىپ، سول جەردە قايتىس بولادى. وسى وقيعادان كەيىن دۇرمەكپەن قۇلجاداعى ءبىراز قازاعى مەن ۇيعىرى، قورعاس ماڭىنداعى ءبىراز ۇيعىرى مەن قازاعى قوسىلىپ شەكارادان وتە شىعادى.

– ءسىز كەڭەس وداعىنىڭ ءۇش ارپىندە قانداي قىزمەتتەر ىستەدىڭىز؟

– مەن ماسكەۋگە جۇمىسقا تۇرعان كەزدە ءوزىمنىڭ قولىممەن جازىپ بەرگەن قاعازىم بار. مەملەكەتتىك قۇپيالاردى قاتاڭ ساقتايمىن دەپ. سول ءۇشىن سول ءتارتىپتى ءالى دە ساقتايمىن. كەڭەس وداعىننىڭ زاڭىندا ون جىلدان كەيىن ەشقانداي قۇپيا بولمايدى دەگەن ءسوز بار. بىراق قۇپيانىڭ اتى قۇپيا عوي.

–  سىز قىتاي ازاماتارىنىڭ قازاقستانعا ۆيزاسىز كىرۋىنە قالاي قارايسىز.

–  ول تۋرالى اقپاراتتان وقىدىم، ەستىدىم. مەنىڭ بىلۋىمىشە قىتاي ازاماتتارىنىڭ قازاقستانعا ۆيزاسىز كەلۋى العاشىندا ءۇش كۇن بولاتىن، كەيىن ونى 14 كۇنگە ۇزارتتى. ال جاقىننان بەرى ونى ءبىر ايعا ۇزارتۋ تۋرالى ايتىلىپ جاتىر. بۇعان ەكونوميكالىق جاقتان قاراساڭ، بۇل وتە پايدالى نارسە. بىزگە قىتايلار كەلەدى، ولار ءجاي كەلمەيدى، قالتاسىنا يۋان سالا كەلەدى. ەلدىڭ ىشكى ساۋداسى مەن سىرتقى ساۋداسى قىزا تۇسەدى. تۋريزم دامىپ، ەلدىڭ قورجىنىنا قارجى تۇسە باستايدى. بۇل قازاق ەلى ءۇشىن پايدالى. بىراق ءبىر «نو» دەيتىن قيىن جەرى بار. قىتاي ميلليرد حالىق، ال قازاق وننەشە ميلليون حالىق. ەگەر قىتايعا ءبىر ايلىق ۆيزاسىز كەلۋگە رۋقسات بەرسەڭىز قىتايدىڭ 30 ولكەسىنەن كۇنىنە 30 ۇشاق قازاقستانعا ۇشىپ كەلۋ مۇمكىن.

قازاق قوعامى پاراقورلىقتان ايىرىلماعان قوعام، ءبىزدىڭ پاراقورلارعا 200 دوللار بەرشى ولارعا ازاماتتىق بەرە سالادى. ەگەر مىڭ قىتاي قازاقستان ازاماتتىعىن السا، ولار ەرتەڭ كونستيتۋتسياداعى بەلگىلەمە بويىنشا پالەنباي تۋىسىن شاقىرادى، سونىمەن قويشى قىتايلار كوبەيە باستايدى. قىتايلار 10-20 پايىزعا جەتسىنشى، سودان كەيىن قازاقستاننىڭ نە بولعانىن سوندا كورەسىڭ. سوندىقتان بۇل ساياسي جاقتان وتە قاۋىپتى جاعداي. ەكونوميكالىق جاقتان پايدالى. جەمە-جەمگە كەلگەندە ەكونوميكا كەرەك پە، الدە مەملەكەتتىڭ، ۇتتىڭ قاۋىپسىزدىگى كەرەك پە دەگەنگە كەلۋ كەرەك قوي. ارينە مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگى ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋ كەرەك. پايدانى ويلاپ مەملەكەت پەن حالىقتىڭ بولاشاعىنا بالتا شابۋعا بولمايدى. حالىقتىڭ، كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ قىتايدىڭ ۆيزاسىز كەلۋىنە قارسى بولىپ جاتقانى وتە دۇرىس.

– سىزبەن بايلانىس جاساپ، اڭگىمەلەسىپ تۇراتىن ارىپتەستەرىڭىز، جورا-جولداستارىڭىز بار ما؟

– كوبى قايتىس بولىپ كەتتى عوي. «كارتايگاندا شال جەتىم» دەگەن راس ەكەن. قازىر سويلەسەتىن ادام جوق. مەن كوپ جىل ماسكەۋدە تۇردىم، ول جاقتاعى ورىستارمەن قارىم-قاتىناسىم جوق.

– ۇرپاقتارىما ءبىر تاريحي ەستەلىك جازىپ كەتسەم دەگەن ويىڭىز جوق پا؟

– ءبىر كەزە ويدان وي بولعان. مەنىڭ ۇلكەن اكەم جاقسىباي دەگەن كىسى وسى جاقتا قايتىس بولعان ەكەن. كەرەي مەن نايماننىڭ ورتاسىندا 1885 جىلدارى سوعىس بولادى. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىندا وسى وقيعا تۋرالى ءبىر ەپيزوت بار، وقىعان بولارسىڭ. مەنىڭ ۇلكەن اكەم سول ەپيزوتتا جازىلعان كەيىپكەردىڭ ءبىرى. سول جاقسىباي اتامىز سىباننىڭ ءبىر كىسىسىن ءولتىرىپ قويىپتى، ول كەز بارىمتاشىلاردىڭ زامانى عوي. سول وقيعا تۋرالى اقساقالداردان سۇراپ بىلگەم، سونى جازۋ ويىمدا بولعان. سىبانعا ءبىزدىڭ رۋ قۇن تولەيدى، بىراق ارى قاراي تاتۋلاسۋ ءۇشىن بالا بەرۋ كەرەك ەكەن. سوندا اتامنىڭ كىشى قارىنداسى بيعايشا اكپەمىزدى سىبانعا بەرگەن ەكەن. سول سىبان رۋىنا بەرگەن اكپەمىز ءبىز قىتايدان كەلگەندە قارسى الدى عوي.

مەن كەرەيمىن، ناعاشىم نايمان. قازاقستاندا 1930 جىلى اشارشىلىق باستالىپ ەل قىتايعا وتەر كەزىندە باقتىدا سوعىس بولىپ ناعاشى اتاما وق ءتيىپ قايتىس بولىپتى. مارقۇم شەشەم: «مىنا يتتەر اكەمدى مەنىڭ كوز الدىمدا اتىپ ولتىرگەن»، – دەپ وتىراتىن. ورىستاردى وتە جەك كورەتىن. سول كەزدە شەشەمنىڭ 15-16 جاس كەزى ەكەن. شىڭعىستاۋدىڭ سولتۇستىگى، شىبارتاۋ اۋدانى. سونىڭ العاباس دەگەن جەرىندە جاقسىباي قىستاۋى دەگەن قىستاۋ بولعان.

– اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت! امان-ەسەن بولىڭىز!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz