وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قازاقتىلدىلەر مەن ورىستىلدىلەردىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭعا قاتىستى اقپاراتتىق شايقاس بولعان ەدى. ءالى قابىلدانباعان زاڭعا بولا ءورىستىلدى اعايىندار ورە تۇرەگەلىپ، جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، مينيسترلىكتى قورقىتىپ، ۇركىتىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە ۋاقىت سۇراپ، قاتتى نارازىلىق ءبىلدىردى. شىنى كەرەك، اتالعان جايت قازاقتىلدىلەردىڭ السىزدىگىن اشكەرەلەپ بەردى. مادەنيەت مينيسترلىگى «2013 جىلدان باستاپ بارلىق ءىس-قاعازدار قازاق تىلىنە كوشىرىلەدى» دەگەن بولاتىن. حوش دەيىك، 2013 جىلدىڭ بەسىنشى ايىن وتكەرىپ جاتىرمىز. مينيسترلىك ورىستىڭ اشۋ-ىزاسىنان سەسكەنگەن سياقتى، بەرگەن ۋادەلەرىنىڭ ورىندالىپ جاتقانىن بايقالمايدى.

مينيسترلىكتى  قوعام قولداۋى كەرەك

وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قازاقتىلدىلەر مەن ورىستىلدىلەردىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭعا قاتىستى اقپاراتتىق شايقاس بولعان ەدى. ءالى قابىلدانباعان زاڭعا بولا ءورىستىلدى اعايىندار ورە تۇرەگەلىپ، جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، مينيسترلىكتى قورقىتىپ، ۇركىتىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە ۋاقىت سۇراپ، قاتتى نارازىلىق ءبىلدىردى. شىنى كەرەك، اتالعان جايت قازاقتىلدىلەردىڭ السىزدىگىن اشكەرەلەپ بەردى. مادەنيەت مينيسترلىگى «2013 جىلدان باستاپ بارلىق ءىس-قاعازدار قازاق تىلىنە كوشىرىلەدى» دەگەن بولاتىن. حوش دەيىك، 2013 جىلدىڭ بەسىنشى ايىن وتكەرىپ جاتىرمىز. مينيسترلىك ورىستىڭ اشۋ-ىزاسىنان سەسكەنگەن سياقتى، بەرگەن ۋادەلەرىنىڭ ورىندالىپ جاتقانىن بايقالمايدى.

مينيسترلىكتى  قوعام قولداۋى كەرەك

ەستەرىڭىزدە بولسا، مادەنيەت مينيسترلىگى يگى باستاما كوتەرىپ، «قر-نىڭ كەيبiر زاڭنامالىق اكتiلەرiنە مەملەكەتتiك تiل ساياساتى ماسەلەلەرi بويىنشا وزگەرiستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگiزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن قابىلداماقشى بولىپ جۇرگەندە ورىستىلدىلەردىڭ قاتتى قارسىلىعىنا ۇشىرادى. زاڭ بويىنشا 2013 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ، مەملەكەتتiك قىزمەتكە قابىلداۋ تۋرالى ءوتiنiش تەك قازاق تiلiندە تولتىرىلىپ ءارi وسى جىلدان باستاپ مەملەكەتتiك ورگاندار مەن جەكەمەنشiك مەكەمەلەردە iس-قاعازدارى تەك قازاق تiلiندە جۇرگiزiلىپ، مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەر مەن پوليتسەيلەردi, اسكەريلەر مەن سوت ورىنداۋشىلارىن، مۇعالiمدەر مەن دارiگەرلەردi باسقا دا بيۋدجەتتiك سالا قىزمەتكەرلەرiن جانە مەملەكەتتiڭ قاتىسى بار كومپانيا قىزمەتكەرلەرi قازاق تiلiندە سويلەۋگە مiندەتتەمەك بولعان ەدى. الايدا، باق-عى ۋ-شۋدان سوڭ، مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قارقىنى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. كەيىننەن  مينيسترلىكتىڭ جاۋاپتى حاتشىسى جاننا قۇرمانعاليەۆا: «سوڭعى ۋاقىتتا تiل تۋرالى زاڭ جوباسىنا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر تۋىنداپ وتىر. توقتالا كەتەتiن جايت، ينتەرنەت-رەسۋرستاردىڭ بiرiندە ينتەرنەتتە سiلتەمە جاسالىپ جۇرگەن زاڭ جوباسى ۇكiمەت پەن پارلامەنتكە ۇسىنىلاتىن سوڭعى نۇسقا ەمەس. بۇل بارلىق مەملەكەتتiك ورگاندارعا، قوعامدىق بiرلەستiكتەرگە جولدانعان زاڭ جوباسىنىڭ قاراپايىم جۇمىس ءماتiنi عانا. بۇل ءماتiن ادiلەت مينيسترلiگiنiڭ ۆەدومستۆوارالىق كوميسسياسىنان دا وتكەن جوق» - دەپ كەسىپ ايتقان ەدى. ال، قر مادەنيەت ۆيتسە-مينيسترi عازيز تەلەباەۆ: «بۇل ءالi كۇنگە دەيiن دايىن جوبا ەمەس. ايتسە دە زاڭ جوباسى قابىلدانادى جانە ونىڭ كونتسەپتسياسى وزگەرمەيدi. ويتكەنi, اتالعان زاڭنىڭ قاجەتتiلiگi بارiمiزگە ايان. تiلگە قاجەتتiلiك تۋدىرۋ ماقساتىنا بiز وسىعان جەتۋiمiز كەرەك... زاڭ جوباسىنا قارسى شىققاندارعا تۇسiندiرە ايتۋىمىز كەرەك. مەنiڭ تۇسiنبەيتiنiم، سايتتاعى قازاق ازاماتتارى نەگە ولارعا ۇرسىپ، ياكي قارسى شىعىپ ەمەس، جاي عانا ءتۇسiندiرiپ ايتپايدى. ەلiمiزدە «كوپۇلتتىلىقتان» كەيiن ەڭ كوپ «تۇسiندiرiلگەن» ماسەلە قازاق تiلiنiڭ اۋىر حال-احۋالى ەكەنi ەكi باستان ايان. ەندiگi كەزەكتە ونى مىجي بەرۋدiڭ ەش قاجەتi جوق» - دەيدى دە، رەسەي مەن لاتۆيانىڭ، مولدوۆا مەن ەستونيانىڭ، گرۋزيا مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ تiلگە بايلانىستى زاڭىنان ءۇزiندi كەلتiرىپ: «بiز جاڭادان ۆەلوسيپەد ويلاپ تاۋىپ وتىرعان جوقپىز»، - دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. الايدا، ۆەلوسيپەد ويلاپ تابۋ بىلاي تۇرسىن، سول وزگە ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ جاسالعان زاڭ كونستيتۋتتسيامىعا سول بويى ەنگىزىلمەي قالدى. باستى سەبەپ، ورىستىلدىلەردىڭ باسىمدىلىعىنا كەلىپ تىرەلەدى. راسىندا، ءوز ەلىمىزدە ءوزىمىزدىڭ قۇقىعىمىزدى تاپتاتىپ قويا بەرمەكپىز بە؟

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبiر زاڭنامالىق اكتiلەرiنە مەملەكەتتiك تiل ساياساتى ماسەلەلەرi بويىنشا وزگەرiستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگiزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن قولداۋدا بىزگە بىرلىك جەتپەگەن راس. بىرەر گازەتتەردىڭ بەتىندە ورىستىلدىلەرگە قارسى جاۋاپ رەتىندە ماقالالار جاريالانعانىمەن، ولاردىڭ ارقايسىسى ءارتۇرلى دەڭگەيدە بولىپ، بىرلەستىكتەرى بايقالمادى.  وكiنiشكە قاراي، ينتەرنەت-فورۋمداعى جان الىسىپ، جان بەرiسكەن سوعىستا قازاق تiلiنەن گورi ورىس تiلi ۇستەم تۇسەدى. مادەنيەت مينيسترلiگiنiڭ ماماندارى ازiرلەگەن زاڭ جوباسىنا ورىس تiلدiلەردiڭ وسقىرىنا قاراۋى بيلiكتiڭ بەرەكەسiزدiگiنەن بولىپ وتىرعاندىعى دا جاسىرىن ەمەس. جيىرما جىلدان استام ۋاقىتتا ۇلتتىڭ ەڭ باستى ماسەلەسi - تiلدi ماسەلەسىن شەشە الماي جالتاقتاۋىمىز وسىعان دالەل. وزگەلەردiڭ قيت ەتسە ۇلارداي شۋلاپ سالا بەرۋiنە، ەڭ الدىمەن، ءوزiمiز دە كىنالىمىز. بيلiك ءوز الدىنا ءبىر باسقا، بيلىكتىڭ ىستەي الماعانىن حالىق بولىپ جۇمىلا ىستەۋىمىزگە دە بولار ەدى.

كەزەكتى ءبىر سۇحباتىندا جاۋاپتى حاتشى جاننا قۇرمانعاليەۆا: «زيالى قاۋىم جانە ۇلتتىق ۇيىمدارعا، سونداي-اق قازاق تiلiنiڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن جاستارىمىزعا ايتار بiر نازىم بار. مەملەكەتتiك تiلگە كەلگەندە ەڭ بiرiنiشi بيلiكتi سىنايمىز، زارلايمىز، جىلايمىز. جيىرما جىلدان استام ۋاقىتتا تiلiمiزدiڭ كوسەگەسi كوگەرمەدi دەپ. ايتسە دە اشىق پiكiر تالاستا ورىستىلدىلەردىڭ تۇسiنبەگەن جەرلەرiن ءتۇسiندiرiپ، ۇقپاعان جەرلەرiن ۇقتىرۋعا بيلiكتi سىنايتىن قاۋىم بارمايدى. وسى بەس كۇننiڭ iشiندە ورىستiلدi ينتەرنەت-رەسۋرستاردا بەس مىڭنان استام پiكiر بiلدiرiلدi. بiزدiڭ بiردە بiر قازاقتiلدi باق اۋزىن اشقان جوق. نە بۇرىس نەمەسە دۇرىس دەگەن جوق. سىن كوزiمەن تاسادان «مادەنيەت مينسترلiگi نە iستەيدi ەكەن» دەپ قاراپ وتىردى» - دەيدى. راسىندا، جاۋاپتى حاتشىنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. ءبىز جاپپاي، ءبىر اۋىزدان مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى زاڭدى قولداعاندا، ءبارىمىز بىردەي باق-تا پىكىر بىلدىرگەندە، مۇمكىن زاڭ قابىلدانار ما ەدى؟

بيىلدان باستاپ بارلىق iس-قاعازدار قازاق تiلiنە كوشiرiلۋى مۇمكىن ەدى. دەگەنمەن، وسىلايشا ورىستىلدىلەردىڭ ۇلكەن قارسىلىعىنا ۇشىراپ، زاڭ جوباسى سول بويى قالىپ قويدى. رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، مەملەكەتتiك ورگانداردا رەسمي ءتىلدىڭ قولدانىلۋى سول باياعى 80-90 پايىز بولسا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسى نەبارi 10-20 پايىزدى عانا قۇراپ تۇر. ال، كەيبىر شەندىلەرىمىز مەملەكەتتىك تىلدە ءىس-قاعازداردىڭ جۇرگىزىلۋى 40%-عا جەتكەنىن ايتادى. الايدا، بۇل ناقتى ەمەس. ەلدەگى مەملەكەتتىك تىلگە بايلانىستى بەرەكەسىزدىكتى سەيىلتۋ ءۇشىن بۇل مالىمەتتى جالعان جاريالاي سالۋى مۇمكىن.

زاڭنىڭ قابىلدانباۋى ءۇشىن ورىستىلدىلەر نە ىستەدى؟

ورىستىلدىلەر وزدەرىنىڭ بىرلىكتەرىنىڭ قانشالىقتى مىعىم ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. ينتەرنەت-پورتالدار بىلاي تۇرسىن، باسىلىمدارىنىڭ ءوزى بۇل ماسەلەنى شەت قالدىرعان جوق. ەڭ الدىمەن،  ولار باق پەن عالامتور بەتتەرىندەگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنا قاتىستى قىزۋ پىكىرتالاستى تۋعىزدى. ءورىستىلدى باق-تىڭ كوپتىگىن ەسكەرىپ، بارلىعى ءبىر اۋىزدان وعان قارسى شىقتى. اسىرەسە، ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءبىر كىسىدەي بىرلىك تانىتىپ، قوعامدىق كوميسسيا قولىنداعى بۇل زاڭ جوباسىنا بەلسەندى قارسىلىق كورسەتتى. بۇل تاقىرىپتاعى جاريالانىمداردىڭ استارىنان ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولىن ىزدەۋ ەمەس، ءتۇرلى باتىل تالاپتارمەن رەسمي ورگاندارعا قىسىم كورسەتۋشىلىك انىق بايقالدى. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ابدىراپ قالۋى دا، سول قىسىمنىڭ كەسىرى. اقىرى، سول قىسىمنىڭ كەسىرىنەن زاڭدى قابىلداتپاي قويدى ەمەس پە؟

ولار ورىس ءتىلىنىڭ قامى ءۇشىن «ەلدەن كوشىپ كەتەمىز» دەۋدەن دە تايىنبادى. مينيسترلىكتىڭ قولىندا تۇرعان زاڭ جوباسىن «قازاقتاندىرۋ تۋرالى» زاڭ دەپ اتاپ، «بۇل زاڭ ورىستاردى قازاقستاننان رەسەيگە ىعىسۋعا ماجبۇرلەيدى» دەپ جازدى «رۋسكي مير» پورتالىنداعى ماقالاسىندا اننا روگاچيوۆا. سونداي-اق، اۆتور قازاقستاندىقتاردىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى پايدالانۋشىلاردىڭ ۇلەس سالماعى 20 پايىزعا جەتپەيتىندىگى جونىندە جالعان اقپارات ويلاپ تابادى. ياعني، ولار ورىس ءتىلىن قورعاۋى ءۇشىن جالعان، وتىرىك اقپارات بەرۋدەن دە باس تارتپايدى.

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى وتاندىق باق-تى بىلاي قويعاندا، كورشى رەسەيدى دە قاتتى الاڭداتتى. «ورىستاردى ديسكريميناتسيالاۋ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنا اينالىپ بارا ما؟» دەگەن تاقىرىپپەن دابىل قاققان ەدى رەسەيلىك Km.ru پورتالى. «قازاقتار دايىنداپ جاتقان زاڭ جوباسى بويىنشا، كەز كەلگەن بالاباقشا مەن وقۋ ورنىندا قازاقتىلدى توپتاردىڭ ۇلەس سالماعى 50 پايىزدان كەم بولماۋى كەرەك» دەگەن تىركەسكە شۇيلىگەدى. وسى كۇنگە دەيىن «ءبىز كەڭەستىك زاماندا تۋعان ادامدارمىز، ەندى ءبىزدى قازاقشا سويلەتۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ ءۋاج ايتۋشىلاردىڭ بالاسىن دا مەملەكەتتىك تىلدەن الشاق ۇستاۋدى كوزدەۋىن مەملەكەتتىك ساياساتقا قارسى شىعۋ دەپ قانا باعالاۋعا بولادى. رەسەيلىك باسىلىمداردان بۇل تاقىرىپتى ريا نوۆوستي، لەنتا رۋ، روسبالت جانە تاعى باسقا بەدەلدى سايتتار مەن مەرزىمدى باسىلىمدار جارىسا جازدى. قازاقستاندىق اقپارات الاڭىنىڭ رەسەيگە جانە ءورىستىلدى قاۋىمعا تاۋەلدىلىگى باسىم ەكەنىن ەسكەرىپ، ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسىنداعى جاعىمدى وزگەرىستەردىڭ بولماۋىن سول كەزدىڭ وزىندە سەزگەن ەدىك.

ورىستىلدىلەردىڭ ارانداتۋشى جازارماندارى ەل ىشىندەگى ارانداتۋلارىمەن قازاقستاندى رەسەيمەن دە شاعىستىراۋعا باردى. كەز كەلگەن ماسەلەدە ءتۇرلى كوزقاراس بولادى. الايدا، ءورىستىلدى باق-تاردىڭ بارلىعىنىڭ بىردەي قاساڭ قارسىلىق كورسەتۋى ءبىزدىڭ اشۋىمىزعا تيگەنى انىق. سول سەبەپتى، كوپ ءتىل جاناشىرلارى ناقتى دەرەكتەرمەن ەمەس، ەموتسياعا بوي الدىرعان ماتەريالدار جازدى. ونىڭ ۇستىنە مىسقىل مەن مازاق پىكىر ارالاسقان ءورىستىلدى پىكىرلەردىڭ ەمىن-ەركىن جاريالانۋى ءتىپتى  ىزامىزدى كەلتىردى. مۇنىڭ ءبارى قازاقتىلدى باق-تىڭ، ءتىل جاناشىرلارىنىڭ السىزدىگىن انىق بايقاتتى.

مادەنيەت مينسترلىگى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىندە وسىلايشا ەكى وتتىڭ اراسىندا قالدى. ارينە، مينيسترلىك زاڭ جۇزىندە باسىم تۇسكەن توپتىڭ نەمەسە كوپشىلىكتىڭ تالابىن ورىندايتىنى بەلگىلى. ورىستىلدىلەر مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ ءۇشىن تاعى ونداعان جىلدار كەرەك ەكەنىن ايتادى. ولاردىڭ بۇل تالابىن ەسكەرسەك، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسى 2020 ەمەس، 2050 جىلعا دەيىن سوزىلاتىن سەكىلدى. بىراق، ءبىز بۇعان جول بەرمەۋىمىز كەرەك. زاڭ شەڭبەرىنەن شىقپاي، مەملەكەتتىك ءتىلدى ەلىمىزدەگى ءاربىر ازامات ءبىلۋ كەرەك ەكەنىن تالاپ ەتۋىمىز قاجەت. ەڭ باستىسى، بىزگە ءبىر اۋىزدان بىرلەسە ءسوز ايتاتىن «بىرلىكتى» نىعايتۋ اسا قاجەت.

Abai.kz