ءبىز ادەتتە قوعام ومىرىندەگى ءبىر ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالداپ، تالقىلاعاندا، ول ماسەلەلەردىڭ بۇگىنگى جاعدايىن وتكەن كەزەڭدەرمەن، كوبىنەسە كەڭەس وداعى كەزەڭىمەن سالىستىرىپ جاتامىز.

ارينە ول كەزەڭدە جالپى العاندا ادام قىزىعارلىق كوپ نارسە جوق. قىزىل كوممۋنيستەردىڭ قالعان-قۇتقان وكىلدەرى نەمەسە سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىزدىڭ بۇقارالىق-اقپارات قۇرالدارىنىڭ اگرەسسيۆتى ۇگىت-ناسيحاتىنىڭ قۇربانى بولىپ جۇرگەن وتانداستارىمىز بولماسا، قوعامىمىزدىڭ نەگىزگى بولەگى ول ۋاقىتقا قايتا ورالۋعا ەشقانداي زاۋقى جوعى ءسوزسىز. دەگەنمەن، ول كەزەڭنىڭ دە ءبىز ۇلگى الاتىن كوپ تاجىريبەلەرى بار ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. سونداي ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ول كەڭەس وداعى كەزىندەگى قالا قۇرىلىسىن جوسپارلاۋ جانە ونىڭ بارىسىن قاداعالاۋ ماسەلەسى. بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس ول كەزدە ءاربىر قالا مارتەبەسى بار ۇلكەندى-كىشىلى ەلدى مەكەندەر سول قالانىڭ ساۋلەت جانە قالا قۇرىلىسى ءبولىمى دايىنداعان، قالا قۇرىلىسى كەڭەسىندە ماقۇلدانعان جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانىنىڭ (ول كەزدە قالالىق اتقارۋ كوميتەتى نەمەسە حالىق تىلىمەن ايتقاندا گوريسپولكوم) قۇجاتىمەن بەكىتىلگەن «قالانى سالۋدىڭ باس جوسپارىن» («گەنەرالنىي پلان زاسترويكي گورودا») قابىلدايتىن. بۇل جەردە مەن ەشقانداي امەريكا اشايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. ويتكەنى قالالاردىڭ ونداي باس جوسپارلارى بۇگىنگى كۇنى دە جاسالادى، ماقۇلدانادى جانە بەكىتىلەدى. ايىرماشىلىق باسقادا، ول سول جوسپارلاردىڭ ورىندالۋى مەن ورىندالۋىن باقىلاۋدا.

ەندى وسى ماسەلەنىڭ اينالاسىندا، سول ەكى جۇيەنىڭ: كەڭەس وداعى جانە بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كەزىندەگى قالا قۇرىلىسى باس جوسپارىنىڭ جاسالۋى مەن ورىندالۋى توڭىرەگىندە كەڭىرەك ءسوز قوزعاساق. مەن ءوزىم قىزمەت جاساپ، كۋا بولعان جەتپىسىنشى جىلداردىڭ اياعى مەن سەكسەنىنشى جىلدارداعى وسى قالا قۇرىلىسىن جوسپارلاۋ مەن ونى قاداعالاۋ ماسەلەسىندەگى تورعاي وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولعان ارقالىق قالاسىنىڭ تاجىريبەسىنە توقتاعىم كەلىپ وتىر. ول جىلدارى ارقالىق قالاسى 70-80 مىڭ تۇرعىنى بار شاعىن قالا بولاتىن. قالانىڭ كەلبەتى مەن ساۋلەتى، ونىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى تەك قانا قالا باسشىلارىنىڭ عانا ەمەس، سول كەزدەگى وبلىستىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىنىڭ دا قاتاڭ باقىلاۋىندا بولاتىن. ءالى ەسىمدە، تورعاي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەركىن نۇرجانۇلى اۋەلبەكوۆتىڭ قالا قۇرىلىسىنا بايلانىستى ارنايى وتكىزگەن ءبىر جينالىسىندا قالا باسشىلارى مەن قالانىڭ باس ساۋلەتشىسىن قالادا سالىنىپ جاتقان كەيبىر سۇرىقسىز عيماراتتار ءۇشىن جەردەن الىپ، جەرگە سالعانى ەسىمدە. قالالاردىڭ باس جوسپارى بۇگىنگى كۇنى قانداي تۇردە جاسالاتىنى ماعان بەيمالىم، ال سول سەكسەنىنشى جىلدارداعى قالانىڭ باس جوسپارىندا  الداعى بەس-ون جىلدارى قالادا قانداي قۇرىلىس سالىنۋى ءتيىس، قاي جەردە تۇرعىن ۇيلەر، قاي جەردە اكىمشىلىك عيماراتى، ساۋدا ورىندارى نەمەسە مەكتەپ، اۋرۋحانا جانە بالا-باقشا سياقتى الەۋمەتتىك سيپاتتاعى نىساندار ناقتى كورسەتىلەتىن. ءتىپتى جوسپارلانىپ جاتقان شاعىن اۋداندارداعى تۇرعىن ۇيلەر مەن باسقا ماقساتتاعى عيماراتتاردىڭ قاباتتار سانى مەن بيىكتىگى دە رەتتەلىپ كورسەتىلەتىن. باس جوسپاردا جاڭادان سالىناتىن اۋدانداردا تەك قانا تازا قۇرىلىستىق نورمالاردىڭ (سنيپ) ساقتالۋىن عانا ەمەس، ونىڭ وزىندىك، باسقالاردان وزگەشە بەينەسى بولۋىن جانە قالانىڭ تۇتاستىق انسامبلىنە ۇيلەسىمدى بولۋىنا ايرىقشا كوڭىل بولىنەتىن. جانە وسى تالاپتاردىڭ ءبارىنىڭ ءدال جانە ناقتى ورىندالۋى قاتتى قاداعالاناتىن. سول كەزدەرى وزىممەن كورشى تۇرعان قالانىڭ ارحيتەكتۋرا ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرىنىڭ ايتۋى بويىنشا، قالانىڭ ءاربىر اۋماعى سول وكىلەتتى ورگاننىڭ قىزمەتكەرلەرىنە بەكىتىلىپ بەرىلەتىن. ول قىزمەتكەرلەر وزدەرىنە بەكىتىلگەن اۋماقتاردى اپتاسىنا ەكى رەت ارالاپ، ناتيجەسى بويىنشا باس ارحيتەكتور وتكىزەتىن اپتالىق ارنايى جينالىستا ەسەپ بەرەتىن. انىقتالعان كەمشىلىكتەر، باس جوسپارعا سايكەسسىزدىكتەر مەن ونى بۇرمالاۋشىلىقتار، سالىنعان قۇرىلىستان كەيىنگى توڭىرەكتى ۋاقىتىلى قالپىنا كەلتىرمەۋ سياقتى فاكتىلەرگە وتە قاتاڭ تۇردە بۇلتارتپاۋ شارالارى قولدانىلاتىن.

تاعى ءبىر سول كەزدەگى، بۇگىنگى كۇنگە ۇلگى بولاتىن، تاجىريبە – ول جاڭا شاعىن اۋداننىڭ قۇرىلىسى باستالماي تۇرىپ ول جەرگە بارلىق قاجەتتى ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىم (سۋ، جىلۋ، ەلەكتر قۋاتى، گاز جەلىلەرى) تارتىلۋى. سونىمەن قاتار، جاڭا شاعىن اۋداندا تۇرعىن ۇيلەرمەن قاتار بارلىق الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىم دا (مەكتەپتەر، بالا-باقشالار، ەمحانالار، ت.ب.) سالىنىپ باستايتىن. تۇرعىندار جاڭا قونىستارىنا كوشكەندە سول الەۋمەتتىك نىساندار دايىن بولىپ، تۇرعىندارعا ءوز قىزمەتتەرىن كورسەتە باستايتىن.

ال ەندى بۇگىنگى كۇنگە كەلسەك، وسى ماسەلە تۇرعىسىندا جاعداي قالاي؟ بىرىنشىدەن، بىردەن ايتا كەتەيىك، مەن جوعارىدا ەسكەرتكەندەي، بۇگىنگى كۇنى دە قازاقستاننىڭ بارلىق قالالارى، ءتيىستى ورگاندارمەن بەكىتىلگەن، قالا قۇرىلىسىن سالۋدىڭ باس جوسپارلارى بار. قازىر دە بۇرىنعىداي ءار وبلىستا، قالادا وزدەرىنىڭ ارحيتەكتۋرا جانە قالا قۇرىلىسى باسقارمالارى مەن بولىمدەرى قىزمەت اتقارادى. ونىڭ سىرتىندا ءار وبلىستا ساۋلەت-قۇرىلىس سالاسىنا مەملەكەتتىك باقىلاۋ جاسايتىن، وسى سالا بويىنشا اتتەستاتتاۋ، ليتسەنزيالاۋ، اككرەديتتەۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن مەملەكەتتىك ساۋلەت-قۇرىلىس باقىلاۋى باسقارمالارى جۇمىس ىستەيدى. بۇرىن دا وسىلاي بولاتىن. اسا كوپ وزگەرىس جوق. بۇگىنگى كۇنى دە وسى قىزمەتتەردى اتقاراتىن، ولاردىڭ جۇمىستارىن زاڭداستىراتىن، ولارعا باقىلاۋ جاسايتىن قىزمەتكەرلەر دە، مەملەكەتتىك ورگاندار دا جەتكىلىكتى. بىراق، بىراق تۇپكى ناتيجە اسپان مەن جەردەي. تاعى دا ءبىر قالانىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك. بۇگىنگى كۇنى ءوزىم تۇراتىن اقتاۋ قالاسىن الايىق. اقتاۋدا دا قالا قۇرىلىسىنىڭ باس جوسپارى بار.ول ءتيىستى قالالىق ورگانداردا قارالعان، قالا قۇرىلىسى كەڭەسىندە (گرادسوۆەت) تىڭدالىپ، ماقۇلدانعان. بىراق وزدەرىڭىز ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعارسىزدار، باس جوسپار ءبىر باسقا، ال قالانىڭ ناقتى بەينەسى ءتىپتى باسقا. قازىرگى كۇنى قالا قۇرىلىسى تولىعىمەن كوممەرتسيالىق نەگىزگە كوشكەن سياقتى. ويتكەنى كەز-كەلگەن قارجىلىق مۇمكىندىگى مول كاسىپكەر قالانىڭ ءوزى تاڭداعان جەرىنەن الاقانداي بوس جەر تاپسا، ەش قيىندىقسىز رۇقسات قۇجاتتارىن الىپ جاتقانىنىڭ كۋاسى بولىپ ءجۇرمىز. ول جەر بالالاردىڭ ويىن الاڭى ما نەمەسە اۆتوكولىك تۇراعى ما، الدە تۇرعىنداردىڭ دەمالاتىن شاعىن ساياباعى ما، وعان قارايتىن ەشكىم جوق. ارينە، بۇل تەك قانا اقتاۋعا عانا ءتان ەمەس، بۇگىنگى كۇنى بارلىق قالالاردىڭ اۋرۋى. بۇل «توچەچنايا زاسترويكا» دەگەن بالەگە توقتاۋ سالاتىن ەشكىم بولماي تۇر. سونىمەن قاتار، مەن تەك وسى اقتاۋ قالاسىندا عانا، جاڭا شاعىن اۋدانداردى الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمسىز سالۋ تاجىريبەسىن، كوردىم. وسىدان التى-جەتى جىل بۇرىن باسقا ءبىر شارۋامەن قالانىڭ اكىمىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، جول-جونەكەي نەگە قالانىڭ سوڭعى كەزدە سالىنعان جەتى-سەگىز شاعىن اۋداندارىندا مەكتەپ جوق دەگەن سۇراققا اكىم مىرزا شاراسىزدىقپەن، ول اۋداندارداعى جەردىڭ ءبارى ماعان دەيىن كاسىپكەرلەرگە ساتىلىپ كەتكەن دەپ جاۋاپ بەردى. ال مەنىڭ، قالانىڭ باس جوسپارىندا ول شاعىن اۋدارىندا مەكتەپ، بالا-باقشا، ەمحانالار قاراستىلماعان با، دەگەن سۇراعىما جاۋاپ الا المادىم. ناتيجەسىندە، بۇگىنگى كۇنى مەن ءوزىم تۇراتىن 17-شاعىن اۋداندا (قالاداعى ەڭ حالىق كوپ تۇراتىن اۋدان) مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا كەم دەگەندە 4-5 مىڭ مەكتەپ جاسىنداعى بالالار تۇراتىن بولسا، وزدەرىڭىز شامالاپ وتىرعان شىعارسىزدار اۋدان تۇرعىندارىنىڭ قانداي قيىن جاعدايدا تۇرىپ جاتقانىن. تاڭەرتەڭگى ساعات سەگىزدەردە وسى جەردەن شىعىپ باسقا  اۋداندارداعى مەكتەپتەرگە باراتىن وسىنشاما بالا اۆتوبۋستى شتۋرممەن الاتىنىن كوز الدارىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىز. وعان جانە قوعامدىق كولىكتەردىڭ جۇمىسىنىڭ سىن كوتەرمەيتىنىن قوسساڭىز تولىق كارتينانى ەلەستەتە الاسىز.

قالا قۇرىلىسىنىڭ بەي-بەرەكەت، جوسپارسىز ءجۇرۋىنىڭ تاعى ءبىر دالەلىن كەلتىرە كەتەيىن. اقتاۋدا سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدىڭ كولەمىندە تۇرعىنداردى قۋات كوزدەرىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ جىلدان-جىلعا ناشارلاۋدا. ويتكەنى قالاداعى بۇگىنگى كۇنى جۇمىس ىستەپ تۇرعان قۋات كوزدەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى جىل سايىن قارقىنى تاسىپ كەلە جاتقان كوممەرتسيالىق نەگىزدەگى سالىنىپ جاتقان تۇرعىن ءۇي نەمەسە باسقا ماقساتتاعى نىسانداردىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە ىلەسە الماي وتىر. ەگەر جىلۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن بارلىق جاڭا نىساندارعا اۆتونومدى قازاندىق سالۋ جولىمەن شەشسە، سۋدىڭ جانە ەلەكتر قۋاتىنىڭ قاجەتتىلىگىن تولىق وتەۋ مۇمكىن بولماي وتىر. اسىرەسە قالانى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى توتەنشە جاعداي دەڭگەيىندە دەپ ايتۋعا بولادى. ناتيجەسىندە قالا تۇرعىندارى جاز ايلارىندا ەكى كۇننىڭ بىرىندە سۋسىز قالىپ وتىرادى. وسىنىڭ ءبارى قالا باسشىلىعىنىڭ، قالانىڭ ءتيىستى قۇرىلىمدارىنىڭ قالاداعى قۇرىلىس نىساندارىن، ونىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن سالۋدى ەشقانداي جوسپارسىز، بەتىنە جىبەرگەنىنەن دەپ ايتۋعا بولادى. ال قالاداعى قۋات كوزدەرىنىڭ مۇمكىندىگىن كوبەيتۋ ماسەلەسى وبلىس جانە قالا باسشىلارىنىڭ ەسىنە، الگى ورىس اعايىندار ايتاتىن «قۋىرعان اتەش ءبىر جەرىن شۇقىعان» كەزدە عانا ەسكە تۇسەتىن سىڭايلى.

قازىر سوڭعى ۋاقىتتا قالا قۇرىلىسى سالاسىندا تاعى ءبىر موداعا اينالعان ماسەلە، ول قۇرىلىس سالۋشى كومپانيالاردىڭ قالاداعى وكىلەتتى ورگانداردىڭ، ءبىرىنشى كەزەكتە ارحيتەكتۋرا ءبولىمى مەن ساۋلەت-قۇرىلىس سالاسىنا مەملەكەتتىك باقىلاۋ جاساۋ دەپارتامەنتىنىڭ بەرگەن ەسكەرتپەلەرىن، نۇسقاۋلارىن، تالاپتارىن ەسكەرمەۋ. ناتيجەسىندە قالادا سوڭعى جىلدارى رۇقساتسىز سالىنىپ جاتقان نەمەسە قۇرىلىس نورمالارى مەن ەرەجەلەرى (سنيپ) ورەسكەل بۇزىلىپ جاتقان قۇرىلىس نىساندارىنىڭ سانى كوبەيۋدە. بۇل ماسەلەدە قالانىڭ وكىلەتتى باقىلاۋشى ورگاندارىنىڭ وزدەرىنە زاڭ شەڭبەرىندە بەرىلگەن قۇقىقتاردى دۇرىس پايدالانا الماي، جوعارىدا ايتىلعان زاڭ تالاپتارىنىڭ بۇزىلۋىنا نەمقۇرايدى قاراۋى تۇسىنىكسىز. تاعى دا وتكەن كەڭەس زامانىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك زاڭدى بۇزعان قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ باسشىسى ءبىرىنشى رەت ەسكەرتۋ، ەكىنشى رەت سوگىس الاتىن، ال ءۇشىنشى رەت جۇمىستان بوسايتىن نەمەسە سوتقا جىبەرىلەتىن. ارينە، قازىر ۋاقىت تا زاڭ دا باسقا، قابىلداناتىن شارالار دا باسقا. ەگەر سول وكىلەتتى ورگانداردىڭ وكىلدەرى جالپاق شەشەيلىك ءپرينتسيپتى ۇستانباي، زاڭ شەڭبەرىندەگى وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىن دۇرىس پايدالانسا، كوپ جاعدايلار باسقاشا شەشىلەر ەدى. تەك قانا پروكۋرورلىق باقىلاۋدىڭ ناتيجەسىندە قالاداعى سالىنىپ جاتقان 107 نىسان زاڭسىز قۇرىلىس دەپ تانىلعان. ونىڭ ون ەكىسىن بۇزۋ تۋرالى سوتقا تالاپ-ارىز تۇسىرىلگەن. ءبىر عانا مىسال: توعىز قاباتىنىڭ قۇرىلىسى سالىنعان «الەم تاۋەرس» تۇرعىن ءۇي كەشەنى   وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى بۇزۋعا شەشىم شىعارىلعان. وسى ماسەلەدە وبلىستىق ساۋلەت-قۇرىلىس سالاسىنا مەملەكەتتىك باقىلاۋ دەپارتامەنتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ شاراسىزدىعى كىم-كىمدە دە بولسا نارازىلىق سەزىمىن تۋدىرادى. نەگە سول نىساندى ەكى جىل بويى توعىز قاباتتى سالعانعا دەيىن كۇتىپ جۇرەدى. اتالعان مەملەكەتتىك ورگاننىڭ قۇزىرىندا ەسكەرتپەدەن دە باسقا زاڭدى دا ءتيىمدى قۇقىقتار بار عوي. نەگە نىساننىڭ قۇرىلىسىن باستاعان كەزىندە توقتاتپادى دەگەن سۇراق اركىمنىڭ دە كوكەيىندە تۇرادى. ناتيجەسىندە قازىر سول نىسانعا قاراجات سالعان قانشاما ۇلەسكەرلەر زارداپ شەگىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە نىساندى بۇزۋ قالا ەكولوگياسىنا قانشاما زيان اكەلەتىنى دە بەلگىلى.

مەن بۇل ماقالامدا قالا قۇرىلىسىنىڭ جوسپارلانۋى مەن وعان باقىلاۋ جاساۋ توڭىرەگىندەگى پروبلەمالاردىڭ تۋىنداۋىنا اكەلىپ سوعاتىن بىرنەشە باستى سەبەپتەرگە عانا توقتالدىم. ارينە بۇل ماسەلە تەك قانا اقتاۋ قالاسىنا عانا ءتان ەمەس. كۇندەلىكتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، عالامتوردىڭ ينتەرنەت-پورتالدارىنداعى اقپاراتتارعا سۇيەنسەك اتالعان ماسەلەلەر بارلىق وبلىس ورتالىقتارىنا، ءتىپتى استانا مەن الماتىعا ءتان پروبلەمالار. سوندىقتان، بۇل پروبلەما رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە: بەرىسى يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگى، ال ءارىسى قر ۇكىمەتى مەن پارلامەنتى دەڭگەيلەرىندە قارالىپ، قاجەت بولعان جاعدايدا ءتيىستى زاڭنامالارعا وزگەرىس ەنگىزىلۋى ارقىلى ءوز شەشىمىن تابۋ كەرەك دەپ ويلايمىز. ولاي بولماعان جاعدايدا، ءبىزدىڭ قالالارىمىز جاقىن كەلەشەكتە، ءبىز ارمانداپ جۇرگەن اقىلدى قالالاردىڭ ورنىنا، ەكولوگياسى بۇزىلعان، تۇرمىسقا بەيىمدەلمەگەن، ءبىر-بىرىنە جاپسىرا سالىنعان ستاندارتتى قوراپتاردان تۇراتىن، سۇرىقسىز قالالارعا اينالاتىنى ءسوزسىز.

سامەت ىقلاسۇلى

Abai.kz