جاقىندا «كازينفورم» (20 ءساۋىر 2023 ج.) حالىقارالىق اقپارت اگەنتتىگىندە جاس عالىم ەركىنجان ءسىلامحانۇلىنىڭ «تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ العاشقى جيناعى جانە بىزگە بەلگىسىز سۋرەتى» دەگەن شاعىن ماقالاسى جارىق كوردى. مۇنداي توسىن جاڭالىقتى وقىماي اتتاپ كەتۋ مۇمكىن ەمەس قوي. ماقالانى باسىنان اياعىنا دەيىن ىنتا قويىپ وقىپ شىقتىم. ەڭ قىزىعى بۇل ماقالانىڭ الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالانۋى، ت.جولدىۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلگەندىگىنىڭ 120 جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان «تاڭجارىق جولدىۇلى: شىنجاڭداعى ۇلتتار اعارتۋ مەن جاڭعىرۋ قوزعالىسىنىڭ تاريحي ماڭىزى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا وتۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلۋىندە جاتسا كەرەك.

(1 سۋرەت)

تاڭجارىقتىڭ «العاشقى جيناق» كىتابى تۋرالى نە بىلەسىز؟

اۆتور ماقالاسىندا اتالعان كىتاپتان مىناداي دەرەكتەر كەلتىرەدى: «1948 جىلى اقىننىڭ العاشقى جيناعى قۇلجا قالاسىنداعى «ەرىكتى حالىق باسپاسىنان» باسىلىپ شىقتى. كىتاپتى جاۋاپتى شىعارۋشى قۇرمانالى وسپانوۆ» دەپ جازىلعان. كىتاپتاعى ىشكى مۇقابا بەتىندە: العاشقى جيناق. اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ ولەڭدەرى. بۇل جيناق مارقۇم تاڭجارىق اقىننىڭ قايتىس بولعانىنا ءبىر جىل تولۋ قارساڭىندا حالىقتىڭ تىلەگى بويىنشا باسىلدى» دەپ جازىلعان رەداكتسيا ەسكەرتپەسىندە، «جيناققا اقىن ولەڭدەرىنىڭ بۇرىن «توڭكەرىس تاڭى»، گازەتى مەن «ءبىلىم ارناسى» جۋرنالىندا شىققاندارى عانا الىندى» دەپ كورسەتىلگەن. العاشقى جيناققا اقىننىڭ 17 ولەڭى كىرگەن، جالپى 79 بەت».

شىنى كەرەك، ت.جولدىۇلىنىڭ «العاشقى جيناق» كىتابى تۋرالى تولىق دەرەكتى العاش وقۋىم، وعان دەيىن بىرەن-ساران تاڭجارىق تانۋشىلاردىڭ ماقالاسىنان جيناقتىڭ 1948 جىلى شىققانى ايتىلادى، بىراق بۇل جيناقتى كىم قۇراستىرعانى، وعان تاڭجارىقتىڭ قانشا ولەڭى كىرگەنى تۋرالى تولىق مالىمەت ايتىلمايدى. ماقالا اۆتورى ە.ءسىلامحانۇلىنا حابارلاسىپ، ونىڭ بۇل جاڭالىعىمەن قۇتتىقتادىم. ءارى بۇل جيناقتىڭ تۇپنۇسقاسىن قايدان تاپقانىن سۇراعانىمدا ول:

(2 سۋرەت. 1-2 سۋرەتتەر تاڭجارىق اقىننىڭ العاشقى جيناعىنىڭ مۇقاباسى مەن سونىڭ ىشكى بەتىنە باسىلعان اقىننىڭ سۋرەتى.)

«اعا، بۇل كىتاپ ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىنىڭ سيرەك قورلار بولىمىندە عالىم تۇرسىن جۇرتپايدىڭ جەكە قورىندا ساقتالعان. مەن اتالعان عىلىمي ورتالىقتا باس عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس ىستەيمىن. بيىل اقىن ت.جولدىۇلىنىڭ 120 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ماقالا جازعىم كەلىپ، بۇل كىتاپتى اتتاي قالاپ سۇراپ الدىم. بۇل كىتاپپەن بىرگە ءۇش ايماق كوتەرىلىسشىلەرى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، گەنارال-مايور دالەلحان سۇگىربايۇلىنىڭ «التايدىڭ كۇرەس ۇستىندەگى تاريحي وقيعالارىنان شولۋ جانە جول ەستەلىكتەرى» (1948 جىلى 10-قىركۇيەكتەگى ۇلى حالىق جيىنىندا سويلەگەن بايانداسماسىنىڭ تەكستى)  دەگەن كىتابىن دا بىرگە قوسىپ الدىم. بۇل كىتاپ «ەرىكتى التاي» گازەتى باسپاسىنان 1948 جىلى التايدا جارىق كورىپتى»، –  دەدى.

– ەندى وسى ەكى كىتاپتى كيريلليتساعا اۋدارىپ، ءبىر كىتاپ قىپ شىعارۋ كەرەك قوي.

– ارينە، ول ويدا بار. ەكى كىتاپتىڭ ماتەريالدارىن تەكستولوگيالىق ساراپتاما، تالداۋلار جاساتىپ، كىتاپتىڭ بەتتەرىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ەكى كىتاپتى بىرىكتىرىپ ءبىر كىتاپ قىپ شىعارۋ الداعى كۇننىڭ ەنشىسىندە.

– دەمەك، اقىن تاڭجارىقتىڭ «العاشقى جيناق» اتتى كىتابىنىڭ شىعۋىنا مۇرىندىق بولعان اقىن قۇرمانالى وسپانۇلى بولىپتى عوي.

– سولاي دەپ ايتۋعا بولادى. جيناقتىڭ «العى ءسوزىن» قۇرمانالى وسپانۇلى جازىپتى. «العى ءسوزدىڭ» كولەمى ەكى جارىم بەتتەن اسادى.

بۇل ەلەۋلى جاڭالىقتى ءبولىسۋ ءۇشىن كەزىندە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ ساياسي ءبولىمىن باسقارعان، قازىر زەينەتكەر،  قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، اقىن سلامحات سەيتقامىزاۇلىنا تەلەفون شالدىم. سلامحات اعا ەركىنجان ءسىلامحانۇلىنىڭ بۇل ماقالاسىن وقىماعانىن، الايدا دەموكرات، سىنشىل، رەاليست اقىن ت.جولدىۇلى مەن ءۇش ايماق ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، ۇلتتىق ارميا قولباسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، كەيىن التاي ايماعىنىڭ گەنارال گۋبەرناتورى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى قىزمەتىن قوسا اتقارعان ءىرى ساياسي تۇلعا دالەلحان سۇگىربايۇلىنىڭ كىتابىنىڭ تابىلۋى قازاق رۋحانياتى مەن تاريحىنا قوسىلعان ۇلكەن ولجا دەي كەلىپ: «ءالىمجان، مەن  ايگىلى اقىن، قوعام قايراتكەرى قۇرمانالى وسپانۇلىمەن وتە ەرتەدەن تانىسپىن. 1982 جىلى تامىز ايىندا التايدىڭ نارىن جايلاۋىندا التاي ايماعىنىڭ اقىندار ايتىسى ءوتتى. وسى ايتىسقا اقىن ق.وسپانۇلى مەن اقىن قۇماربەك ساقارين جۇبايلارىن ەرتىپ ەكەۋى بىرگە كەلدى. سول كەزدە ەكى اقىنمەن جاقىن تانىسىپ، ەكى-ءۇش كۇن بىرگە بولدىم. ارەدىكتە بىرگە سۋرەتكە ءتۇسىپ، ەستەلىك قالدىردىق. سول سۋرەت مەنىڭ جەكە مۇراعاتىمدا ءالى ساقتاۋلى. كەيىن ۇرىمجىگە قىزمەت بابىمەن بارعانىمدا ق.وسپانۇلىنىڭ ۇيىندە بولدىم. ەكەۋارا اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قۇرمانالى اعادان اقىن تاڭجارىقتىڭ «العاشقى جيناق» اتتى كىتابىن قۇراستىرىپ، ونىڭ باسپادان شىعۋىنا ءوزىنىڭ مۇرىندىق بولعانىن قۇلجاداعى زيالىلاردان ەستىگەنىمدى ايتقانىمدا، قۇرەكەڭ: «ءىنىم، ونىڭ راس. 1946 جىلى گومينداڭ ۇكىمەتى مەن ءۇش ايماق توڭكەرىستىك ۇكىمەتىنىڭ اراسىندا ون ءبىر تارماقتى ءبىتىپ جاسالىپ، شىنجاڭ تۇرمەلەرىندەگى ساياسي تۇتقىنداردى تۇتاسىمەن بوساتۋ ۇيعارىلادى دا، سولاردىڭ قاتارىندا اقىن تاڭجارىق تا بوساتىلىپ قۇلجاعا ورالادى. ءۇش ايماق ۇكىمەتى تاڭجارىقتى سالتاناتپەن قارسى الىپ، قىزمەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرەدى. بىراق تاڭجارىق ەل-جۇرتىن قاتتى ساعىنعانىن، تۋعان جەرى كۇنەسكە بارىپ قىزمەت ىستەگىسى كەلەتىنەن ايتتى. تاكەڭنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ۇكىمەت وعان كۇنەس اۋدانىنىڭ جەر-سۋ ءبولىمىن باسقارۋدى جۇكتەيدى. التى جىل تۇرمدە جاتىپ، قاراڭعى زىنداننىڭ زاردابىن، ازابىن ابدەن تارتقان اقىنعا وكپە دەرتى جابىسقان ەكەن، 1947 جىلى ماۋسىم ايىندا ەل-جۇرتىمەن امانداسىپ ەل ارالاپ جۇرگەندە، وكپەدەن شانشۋ ءتيىپ وڭالا الماي، 44 جاسىندا قايتىس بولادى. ارداقتى اقىنى قايتىس بولعاننان كەيىن، ەلى ونى اۋىر قايعىمەن جوقتادى. مەن باسشىلىق ەتكەن گازەت رەداكتسياسىنا اقىندى جوقتاعان ولەڭ، ماقالالار مەن اقىن ولەڭدەرىن جيناق قىپ شىعارۋ تۋرالى ءوتىنىش حاتتار كوپ ءتۇستى. حالىقتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا تاڭجارىقتىڭ بۇرىنعى جانە كەيىنگى جاريالاعان ولەڭدەرىن جيناستىرىپ، العى ءسوزىن جازىپ، تاڭجارىقتىڭ جىلدىق اسىنا ۇلگىرتىپ «العاشقى جيناق» كىتابىن باسىپ شىعاردىق. بۇل وتە ۇزاق اڭگىمە. ەڭ باستىسى كەيىن تاكەڭە يە بولىپ، ونىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارىن زەرتتەيتىندەر تابىلدى عوي. مەن سوعان قۋاندىم. مەن ارادا سولاقاي ساياساتتىڭ ىزعارىنا ۇرىنىپ، جيىرما جىلداي قىزمەتتەن شەتتەتىلدىم. كەيىن ساياسات وڭالىپ، ەلگە جىلىمىق ورناي باستاعاندا بارىپ قىزمەتكە قايتا ورالدىم. مەنىڭ ىستەيتىن شارۋالارىم كوپ بولدى، تاكەڭە قايتا مويىن بۇرۋعا مۇمكىندىگىم بولمادى. ەڭ باستىسى تاكەڭنىڭ ارۋاعى رازى بولسىن!»، – دەپ قىسقا قايىرعانى ءالى ەسىمدە».

(3 سۋرەت. دالەلحان سۇگىربايۇلىنىڭ كىتابى)

ۇازاق جىل قازاق ادەبيەتتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولعان، مادەنيەتتانۋشى، ەتنوگراف ءابدىل تاۋەكەلۇلىمەن دە اندا-ساندا تەلەفون ارقىلى اڭگىمەلەسىپ تۇراتىنىم بار. ول كىسى: «سوڭعى جىلدارى شىنجاڭداعى تاڭجارىقتانۋشىلار اقىن، قوعام قايراتكەرى، قۇرمانالى وسپانۇلى ت.جولدىۇلىنىڭ ولەڭدەرىن جيناپ، «العاشقى جيناق» اتتى كىتابىن 1948 جىلى شىعارعانىن كەيىنگى كەزدە جازىپ ءجۇر. بىراق بۇل جيناقتىڭ قانشا بەت ەكەنى، تاڭجارىقتىڭ قانشا ولەڭى كىرگەنى تۋرالى ناقتىلى مالىمەت ايتىلمايدى. سوعان قاراعاندا ول جاقتا بۇل كىتاپتىڭ تۇپنۇسقاسى جوق سەكىلدى. ودان كەيىن ءبىر ايتا كەتەر ءجايىت، جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلى باس رەداكتور بولعان، ادەبي، ساياسي، قوعامدىق «وداق» جۋرنالىنىڭ 1951 جىلعى 5-, 6-, 7-, 8-سانىنا «مارقۇم تاڭجارىق ولەڭدەرىنەن» دەگەن تاقىرىپپەن اقىننىڭ «تۇرمە ءحالى»، «كوڭىلىم قالدى تورىقتى» دەگەن تولعاۋى مەن ولەڭدەرىن سيكىلمەن جاريالاپتى. مادەنيەت توڭكەرىسىندەگى الاساپىران كەزىندە جۇلمالانىپ، جىرتىلىپ ءجۇرىپ بىرەۋلەر ارقىلى مەنىڭ قولىما ءتۇسىپ ەدى. سول نومىرلەرىن ءالى ساقتاپ ءجۇرمىن »، – دەدى. سودان ول «وداق» جۋرنالىندا 1951 جىلى جاريالانعان تاڭجارىق اقىننىڭ ولەڭدەرىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ماعان جىبەرىپ بەردى.

ە.ءسىلامحانۇلىنىڭ اتالعان ماقالاسىندا: «اقىن ەلىنە ورالعاننان كەيىن، مەن جەتى جىل اباقتىدا جاتىپ شارشادىم. ەڭ بولماسا ءبىر جىل كىندىك قانىم توگىلگەن جەرىمدە ەركىن ءجۇرىپ دەم الىپ الايىن. ودان كەيىن پاقىردا ءداسىميا (ماتەريال) كوپ. جاتا-جاستانا جازارمىن، دەدى دە، بىرەن-سارانداعان بولماسا قاۋرت ءبىر نارسە جازباي ءجۇردى (العاشقى جيناق. 3-بەت)»، دەپ جازادى اقىننىڭ «العاشقى جيناعىن» قۇراستىرۋشى قۇرمانالى وسپانوۆ، جيناقتىڭ «اقىن تاڭجارىقتىڭ ءومىربايانى جايىندا» دەگەن العى سوزىندە». ال «نۇرقىدىر مەدەتبەكۇلىنىڭ اقىن ولىمىنە ارناپ جازعان «اتىڭ قالدى تاريحتا» اتتى جوقتاۋىندا:

«الەمدى جارىق قىلار شام جارىعى،

حالىقتىڭ كەتتى ارادان تاڭجارىعى.

ەرەكشە ونەرلەرىڭ مول-اق ەدى،

بايقايتىن ارتتاعى مەن الداعىنى...» (العاشقى جيناق، 5-بەت), – دەپ جوقتاسا، ت.بەرىكباەۆ «اقىننىڭ رۋحىنا» دەگەن ولەڭىندە:

«شىنايى تۇلپار شارشاماس،

قانشا ۇزاق شاپقانمەن.

وزەننىڭ سۋى تاۋسىلماس،

قانشالىق كوپ اققانمەن.

ەل سۇيگەن ەر ولمەيدى،

قارا جەر بەتىن جاپقانمەن.

كوڭىلدەن شىققان كۇمىس ءسوز،

كىرلەمەس كۇيە جاققانمەن...»، – دەپ اقىنعا ءوز باعاسىن بەرەدى (العاشقى جيناق. 4-بەت)».

قاراپ وتىرساڭىز ق.وسپانۇلىنىڭ اقىن س.سەيتقامىزاۇىلىنا ايتقان امگىمەسى مەن ە.ءسىلامحانۇىلىنىڭ ماقالاسىنداعى «العاشقى جيناق» اتتى كىتاپتىڭ العى سوزىندە ايتىلعان دەرەكتەن ونشا الشاق ەمەس.

سول سەبەپتى تاڭجارىقتى ەڭ العاش دارىپتەۋدى قولعا العاندار مەن تاڭجارىقتىڭ ەلگە بەلگىسىز سۋرەتى تۋرالى ءبىز دە ءوز الىمىزشە ىزدەنىس جاساپ كورۋدى ءجون سانادىق.

«العاشقى جيناقتى» قۇراستىرۋشىنىڭ اتى-ءجونى نەگە اتالمادى؟

«اقىننىڭ ولەڭدەرى 1930 جىلدىڭ ورتا شەنىنەن سوڭ باسپا كورە باستايدى. 1946 جىلى ءۇش ايماققا ورالعان كەزدە ءۇش ايماق جاعىنان شىعارىلاتىن «العا» گازەتى اقىننىڭ ءبىر قىدىرۋ ولەڭىن جاريالايدى. اقىن قايتىس بولعان سوڭ – 1948 جىلى «العاشقى جيناق» اتتى شاعىن ولەڭدەر جيناعى باسىلىپ، تاراتىلادى. شۇار جازۋشىلار وداعىنىڭ 1957 جىلى اشىلعان جيىنىنىڭ الدى-ارتىندا اقىننىڭ بىرنەشە شىعارماسى گازەت-جۋرنالداردا جارىق كورەدى» (ورازانباي ەگەۋباەۆ. العى ءسوز. تاڭجارىق تاڭدامالى شىعارمالار». 1-توم، 6-7-ب. ءۇرىمجى).

«ءۇش ايماق ۇكىمەتى اقىنعا گازەتتەن ارناۋلى بەت بەرگىزىپ، ازا ءبىلدىردى. 1948 جىلى «العاشقى جيناق» اتتى ولەڭدەر جيناعىن باسپادان شىعاردى. 1957 جىلى شۇار جازۋشىلار كونفەرەنتسياسىندا اقىندى ەرەكشە اتاپ، ونى «قازىرگى زامانعى قىتاي قازاق ادەبيەتىنە نەگىز سالۋشى اقىننىڭ ءبىرى» دەپ باعالايدى. ىلە-شالا گازەت-جۋرنالداردا اقىننىڭ ولەڭدەرى جاريالاندى. تاڭجارىق تۋرالى جازىلعان ءارالۋان ماقالالاردا جاريالانادى» (ا.كىرشىباەۆ. «قازاق ادەبيەتى تاريحىنان تاڭدامالى ۇلگىلەر»، 2-كىتاپ، 715-ب. ءۇرىمجى).

اقىن ت.جولدىۇلىنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا بايلانىستى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ «اتاجۇرت» باسپا ورتالىعىنان شىققان «تاڭجارىق تاعىلىمى» اتتى كىتاپقا ەنگەن زەرتتەۋ ماقالالارىن اقتارىپ وتىرىپ، ت.جولدىۇلىنىڭ «العاشقى جيناق» تۋرالى مىنا اۆتورلاردىڭ ماقالاسىنان كەزىكتىردىم. ماسەلەن، «اقىن ارماندا كەتتى. ەركىندىكتە ۇزاق ءومىر سۇرە المادى. 1947 جىلى 6 تامىز كۇنى تۋعان اۋىلى كۇنەستەگى شاپقىدان توپىراق بۇيىرىپ، دۇنيەدەن ءوتتى. الايدا اقىننىڭ ءۇنى وشكەن جوق. 1948 جىلى قايتىس بولعانىنىڭ جىلدىعىنا ارنالىپ، «العاشقى جيناق» كىتابى حالىقتىڭ قولىنا ءتيدى. كەيىن ۇزاق جىل اقىن شىعارمالارى قاقپاي كورىپ، اۋىزعا الىنبادى. سوڭعى ون بەس-جيىرما جىلدان بەرى اقىن ءۇنى قايتا جاڭعىردى» (قۇرمانباي تولىباەۆ. اقىن تاعدىرى. «تاڭجارىق تاعىلىمى» 55-ب.).

«الدىمەن ءوزىم بالا جاستان جاتتاپ العان شاعىن ولەڭدەرمەن «ءبورى مەن ءبورىباسار»، «مولدا مەن باقسى» داستاندارىن قاعازعا ءتۇسىردىم. سودان كەيىن الماتىعا كەلىپ جاعدا بابالىقوۆ اعامنىڭ 1948 جىلى اقىن قازاسىنىڭ ءبىر جىلدىعىنا ارناپ قۇلجا قالاسىندا باسىلىپ شىققان شاعىن «العاشقى جيناق» دەگەن ولەڭدەر جيناعىن الىپ، ەكى تاۋلىك تاپجىلماي وتىرىپ كوشىرىپ الدىم. ول كەزدەگى قۋانىشىمدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايمىن. اقىن مۇراسى تۇگەلىمەن قولىما تۇسكەندەي-اق ءماز بولعانىم ءالى ەسىمدە. قۇرمانباي تولىباەۆ اعامىزدىڭ ارحيۆىنەن قۇلجا مەن التاي قالاسىندا شىعىپ تۇرعان گازەتتەردە جاريالانعان بىرقانشا ولەڭدەرىنىڭ قيىندىسىن العان بولاتىنمىن» (الىمعازى داۋلەتحان. الاشتىڭ ارداگەر اقىنى. «تاڭجارىق تاعىلىمى». 120-ب.).

«...اقىننىڭ بالا-شاعاسىنا ستيپەنديا تاعايىنداۋ، ولەڭدەرىن باسپادان كىتاپ قىپ شىعارۋ جونىندەگى ۇكىمەت قاۋلىسى جاريالاندى. قاۋلىعا ساي 1948 جىلى قۇلجادا «العاشقى جيناق» اتتى ولەڭدەر جيناعى جارىق كوردى» (شارا تاڭجارىققىزى. اكەم تۋرالى ەسىمدە قالعاندار. «تاڭجارىق تاعىلىمى»، 212-ب.).

«اقىن كوز جۇمعاننان كەيىن، ءبىر جىلدان سوڭ (1948 ج.) «العاشقى جيناق» دەپ اتالاتىن تۇڭعىش كىتابى جارىق كوردى. «جيناققا اقىن ولەڭدەرىنىڭ «توڭكەرىس تاڭى» گازەتى مەن «ءبىلىم ارناسى» جۋرنالىنا شىققاندارى عانا بەرىلدى» دەپ ەسكەرتۋ بەرىلگەن. العى ءسوزىن قوعام قايرەتكەرى، اقىن قۇرمانالى وسپانۇلى جازعان» (دۋكەن ءماسىمحانۇلى. تاڭ جارىق – تاڭجارىق. «تاڭجارىق تاعىلىمى»، 92-ب.).

جوعارىدا ءبىز دەرەك كەلتىرگەن اۆتورلار و.ەگەۋباەۆ، ا.كىرشىباەۆ، ق.تولىباەۆ، ءا.داۋلەتحان، ش.تاڭجارىققىزى اقىن تاڭجارىقتىڭ «العاشقى جيناق» كىتابى 1948 جىلى شىققانىن ايتقانىمەن، بىراق بۇل كىتاپتى كىمنىڭ قۇراستىرعانى، العى ءسوزىن كىمنىڭ جازعانى، كىتاپقا اقىننىڭ قانشا ولەڭى، قانشا تولعاۋى كىرگەنى تۋرالى ناقتى مالىمەت ايتىلمايدى. تەك قانا د.ءماسىمحانۇلىنىڭ ماقالاسىندا كىتاپتى قۇراستىرعان اۆتور تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز بار.

باسقا اۆتورلاردى بىلمەدىم، بىراق «العاشقى جيناق» اتتى كىتاپتى جاعدا بابالىقوۆ اعاسىنان سۇراپ الىپ، ەكى تاۋلىك تاپجىلماي وتىرىپ تۇگەل كوشىرىپ العان تاريحشى الىمعازى داۋلەتحان اعامىزدىڭ بۇل كىتاپتى قۇراستىرىپ، العى ءسوزىن جازعان قۇرمانالى وسپانۇلىن ايتاماي، جازباي كەتكەنىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟!

«تاڭجارىق تاعىلىمى» اتتى بۇل كىتاپقا تاڭجارىقتانۋشى، جازۋشى  و.ەگەۋباەۆتىڭ كولەمدى زەرتتەۋ ماقالاسىنا «تاڭجارىقتانۋ» دەگەن اتپەن ارناۋلى ءبولىم بەرىلگەن. وكىنىشكە وراي، بۇل ەڭبەكتە ت.جولدىۇلىنىڭ «العاشقى جيناق» كىتابى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلمايدى.

ال تاريحشى جۇمامۇرات ءشامشى: «تاڭجارىقتىڭ كوزى تىرىسىندە ءبىر دە ءبىر كىتابى جارىق كورمەدى. العاشقى كىتابى اقىن كوز جۇمعاننان كەيىن، ءبىر جىلدان سوڭ كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، اقىن قۇرمانالى وسپانۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن «العاشقى جيناق» دەگەن اتپەن اقىننىڭ جىلىن بەرۋ تۇسىندا 1948 جىلى عانا شىقتى. الايدا قىتايداعى «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزەڭىندە حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن اقىننىڭ كىتابىن شىعارۋ بىلاي تۇرسىن، ەسىمى ەستەن شىعارىلىپ، شىعارمالارى قاراڭعى بولمەلەرگە جاسىرىلدى. ال كەڭەستىك داۋىردە قالىڭ كوپشىلىك ونىڭ شىعارمالارىنان بەيحابار ەدى. دەي تۇرعانمەن تاڭجارىق ولەڭدەرىن از كولەمدە بولسا دا شاعىن ادەبي ورتا ءبىلدى. اقىن ەسىمى قازاق وقىرماندارىنا العاش رەت كلاسسيك جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ 1956 جىلى قىتايعا بارعان ساپارىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان «الىپتىڭ ادىمدارى» كىتابى ارقىلى تانىلدى» (جۇمامۇرات ءشامشى. تاڭجارىق تاعدىرى. «قازاق ءۇنى» گازەتى سايتى. 30 مامىر، 2013 ج.) دەپ ناقتىلى، تۇجىرىمدى زەرتتەۋىن وقىپ ءوز باسىم ريزا بولدىم.

اقىن تاڭجارىقتى زەرتتەۋ، ونى جۇرتقا ناسيحاتتاۋ سول زاماننىڭ وزىندە قولعا العان ۇلت زيالىلارى – قۇرمانالى وسپانۇلى، قاجىعۇمار شابدانۇلى، راحمەتوللا اپشەۇلى، حالىق وسپانۇلى، توققوجا ءابدىلداۇلى، بۇقارا تىشقانباەۆ، داۋلەتكەلدى بايبولاتوۆ، شارعىن العازىۇلى، ەستەۋ نۇسىپبەكوۆ، نۇرساپا جانبولاتوۆ، تىلەۋجان ساقالوۆ، ومارعازى ايتانۇلى، مالىك ءبىرىمجانۇلى، مالىك شيپان، ورازانباي ەگەۋباەۆ، ت.ب. لاردىڭ بولعانى انىق.

اقىن شارعىن تاڭجارىق اقىندى وتە جوعارى باعالاعان  

اقىن تاڭجارىق ءۇرىمجى تۇرمەسىنەن شىعىپ ىلەگە كەلگەنىن ەستىگەن اقىن شارعىن العازىۇلى بىلاي تولعاپتى:

«ىلەنىڭ كەلدىڭ بە امان تاڭجارىعى،

جەتەتىن اسپان كوككە زاڭعار ءۇنى.

ايدالىپ ۇرىمجىگە كەتكەنىڭدە،

شاينادىم اۋزىما ساپ بارماعىمدى.

كۇن كۇلىپ، جەر قۇلپىرىپ، ەل جاينادى،

قاراشى شولىپ، دوسىم، جان-جاعىڭدى.

تالقىنىڭ كەزەڭىنە شىققانىڭدا،

توگىپسىڭ ەل مەن جەرگە ارمانىڭدى.

تۋىسىڭ، ەل مەن جەرىڭ، بالا-شاعاڭ،

باتيدەي كوردىڭ بە امان جان جارىڭدى.

جەتى جىل جاتتىڭ جاۋىز زىندانىندا،

شايان مەن شاقتى سەنى جىلانىدا.

ازاپتىڭ جان قيناعان كوردىڭ ءبارىن،

ءىلىنىپ جاۋىز، قانقور تىرناعىنا». تەكەس، 1946 جىل. (ش.العازىۇلى. «شىعارمالارى»، الماتى. 38-ب.).

اقىن شارعىن دوسى تاڭجارىق اقىن تۋرالى جازعان ەستەلىگى تابىلدى. بۇل شارعىن اقىننىڭ بالاسى تىلەۋحان شارعىنۇلىنىڭ جەكە مۇراعاتىندا ساقتالىپ كەلگەن. اقىن شارعىننىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولۋىنا بايلانىستى تىلەۋحان اعامەن سۋحبات جۇگىزگەندە شارعىن اقىننىڭ بۇل ەستەلىگىن جازىپ الدىم. ەستەلىك اقىن تاڭجارىق قايتىس بولعاننان كەيىن جازىلعانى انىق. ەستەلىك بىلاي باياندالادى:

«جان كۇيەر جاقىنىڭ، جان سۇيەنەر ازامات، اسىل دوس، اياۋلى ادامدار قايتىس بولسا ونىڭ جارقىن بەينەسى ەش قاشان شىقپاي كوز الدىڭنان كوشكەن ەلدەي تىزبەكتەلىپ وتەدى. مىسالى، كەشەگى اباي، بۇگىنگى جامبىل، مۇحتار، سابيتتەردىڭ اسىل مۇراسى، ۇلگى-ونەگەسى، وزدەرى ولسە دە سوزدەرى بىزبەن بىرگە. قازاقتا اقىن-جازۋشىلار بارشىلىق. نەبىر جۇيرىك شەشەن مايتالماندار، اۋزىنان بال، قولىنان ماي تامعان عىلىم يەلەرى كوپ. ولاردىڭ ۇلگىلەرى دە ۇرپاقتارىمىزعا مۇرا.

«اقىن-جازۋشى ادام جانىنىڭ ينجەنەرى» دەيدى، بۇل ءبىلىمدىنىڭ دانا ءسوزى. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم: تاڭجارىق جولدىۇلى تۋرالى ونىڭ تاريحىن ايتپاي-اق مەن تاڭجارىقتىڭ تىڭ، جارقىن بەينەسى، اقىندىق دارىنى جونىندە ايتايىن. ول كوڭىلى كوكتەم، كوركى جاز، ءسوزى وكتەم، جاسىنان جايناپ شىققان اسىل ءسوزدىڭ قازىناسى ەدى. تاكەڭ ەش ادامدى جاتسىنبايتىن اق پەيىلدى ادال جان ەدى.

ول جاسىنان كەدەيشىلىكتىڭ كەدەرگىسىنە قاراماي جاۋىز جاۋلارىنا ءوزىنىڭ وتتى سوزدەرىمەن جاۋاپ بەرگەن، باتىر اقىن.

ول قايناپ جاتقان فەودالدىق داۋىردە ءوزىنىڭ اقىندىق دارىنىن وتتى جۇرەگىمەن «تاڭجارىق» دەگەن اتقا يە بولعان. تاڭجارىق اتى ەلگە كەڭ تارالعان تاڭجارىق ولەڭدەرى حالىق ءسۇيىپ وقيتىن حالىقتىڭ قالاۋلىسى دەسەك اسىرا ايتقاندىق ەمەس. مەن تاڭجارىقپەن جاسىمنان جولداس بولىپ، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرگەنبىز. ونىڭ كوپ ولەڭى ەل اۋزىندا، كىتابىنا جازىلماعى كوپ. تاكەڭدە تاكاپارلىق، مەنمەندىك جوق. قاراپايىم جىلى ءسوزدى ادام ەدى. وتىرعان ۇيىندە ولەڭىن جازىپ بەرىپ كەتەتىن ەدى. ول سىقاق سوزگە دە شەبەر ەدى. مىسالى، «مولدا مەن باقسىنىڭ توبەلەسى»، «ايتتىرعان ايەلىن ايتقانى» تاعى كوپتەگەن ولەڭدەرى بار. تاكەڭدە «نۇكتىبەكتىڭ ات جارىسى»، «ەلمەن امانداسۋ»، «كىلىتشىگە»، «قويدىممەن ايتىس»، «قىتايدىڭ قيناۋى» دەگەن ولەڭدەرى ەلگە ءمالىم. تاكەڭ شىنجاڭداعى قازاقتاردىڭ بوستاندىق جولىنداعى جالىندى كۇرەسكەر تاباندى اقىن ەدى. قىتاي قاراقشىلارىنىڭ سويقاندى سودىرلارىنىڭ قىلمىسىنان كوپ قورلىق كوردى. تۇرمەگە جاتقانىندا دا قالامىن تاستاماي جالىندى ولەڭدەرىن جازىپ جۇرگەن.

تاڭجارىق اۋىر جاعدايدا دا ءوزىنىڭ شىعارماسىن جازىپ، حالىققا تۇسىنىكتى ەتىپ، وزىق ۇلگىسىمەن حالىققا جاعىمدى ەدى. وي-پىكىرىن، ءۇمىت-ارمانىن، ەل ءۇشىن ارناعان. قاناۋشى تاپتىڭ جيىركەنىشتى ىستەرىن اشكەرىلەي وتىرىپ كورسەتتى. مىسالى، جاس كەزىندە الپىسباي دەگەن اقىلاقشىنىڭ ۇيىنە بارادى. ءوزىنىڭ جاقىن اعاسىنىڭ جالعىز اتىن ۇستاتىپ العان ەكەن. سونى اتىن سۇرايىن دەپ بارسا، الپىسباي: «اكەلشى ايبالتامدى باسىن شابايىن»، – دەپتى. سوندا تاكەڭ ۇشىپ تۇرىپ بىلاي دەگەن ەكەن:

«ۇمتىلما اقىلاقشى بالتاڭدى الىپ،

ورنىڭنان ۇشىپ تۇردىڭ بالتاڭدى الىپ.

كورىنگەندى بالتاڭمەن سوققىلاساڭ،

قالاسىڭ اۋىر ءبىر كۇن ارقاندالىپ.

قاڭعىرتىپ ەركىن بايدى ەڭىرەتتىڭ،

ايتتىرعان قالىڭدىعى  شولپاندى الىپ.

جالعىز اتىن كەدەيدىڭ تارتىپ جەسەڭ،

اقىرەتتە تاستايدى يتكە قولقاڭدى الىپ».

اقىن شارعىننىڭ «مەن تاڭجارىقپەن جاسىمنان جولداس بولىپ، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرگەنبىز» دەپ جازعانىنان-اق ولاردىڭ توننىڭ ىشكى باۋىنداي دوس بولعانىن دالەلدەيدى. قوس اقىن ءبىر-بىرىنە ولەڭمەن حات جازىسىپ تۇرعانى انىق.

تاڭجارىق شىعارمالارىن جيناۋ، زەرتتەۋ كەزەڭى قاشان باستالدى؟

اقىن تاڭجارىقتىڭ ءومىرى مەن ونەر جولىن، بارلىق شىعارمالارىن جيناۋ، زەرتتەۋ جۇمىسى 1957 جىلى ءبىرلى-ەكىلى جازىلعان، زەرتتەلگەن ماقالالاردى ەسەپكە الماعاندا، شىن مانىندە 1978 جىلى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ءحى كەزەككتى قۇرىلتايى، ءىىى جالپى ماجىلىسىنەن كەيىن باستالعانى انىق. بۇل تۇستا شىنجاڭداعى مادەنيەت پەن ادەبيەت سالاسىننىڭ كورىنەكتى وكىلدەرى تۇگەل اتتانىسقا كەلىپ اقىن شىعارمالارىن جيناۋ، زەرتتەۋ جۇمىسىنا كىرىسەدى. 1985 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى قۇرىلعاندىعىنىڭ وتىز جىلدىق تورقالى تويىنا وراي شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان «تاڭجارىق تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ» ءى،ءىى كىتابى، 1995 جىلى ءىىى كىتابى باسىلىپ شىعادى. «اقىن قولجازباسىنىڭ العاشقى نۇسقالارى دەر كەزىندە باسپا كورمەي، كوشىرمە ارقىلى جانە بىرەۋدەن-بىرەۋ جاتتاۋ ارقىلى تارالعاندىقتان، قولدان-قولعا، اۋىزدان-اۋىزعا اۋىسۋ بارىسىندا ءتۇرلى-ءتۇرلى وزگەزگەرىستەرگە ۇشىراعان. بىرقىدىرۋ ولەڭدەردە مۇنداي وزگەرىستەر سوزدەن، جولدان اسىپ، شۋماق، ولەڭ قۇرلىسىنا دەيىن شارپىعان. تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ «تاڭدامالى» شىعارمالارىن رەتتەپ، قۇراستىرۋ وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى دا وڭايعا تۇسپەدى. شۇار ادەبيەت-كوركەمونەر بىرلەستىگى مەن شىنجاڭ حالىق باسپاسى، التاي، ىلە، تارباعاتاي ايماقتارىنان جانە بۇراتالا، سانجى وبلىستارى مەن شيڭحاي، گانسۋ ولكەلەرىندەگى قازاق ۇلتى قونىستانعان وڭىرلەردەن كەلگەن تاڭجارىق شىعارمالارىن رەتتەپ، كوپ بولعاندا جيىرما ءۇش نۇسقانى، از بولعاندا بىرنەشە نۇسقانى ءوزارا سالىستىرۋ ارقىلى ولشەمدى قالپىن تاۋىپ، ءوز ءستيلىن ساقتاۋعا ۇمتىلدى. ءالى دە زەرتتەي تۇسۋگە ءتيىستى كوپتەگەن ولەڭ، داستاندار ءىىى تومنىڭ جۇگى بولىپ قالدى» (باسپادان. تاڭجارىق تاڭدامالى شىعارمالارى. ءى كىتاپ، 1-ب. ءۇرىمجى).

«شىڭجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ قازاق ادەبيەتى سەكتسياسىندا اتاقتى اقىندار قۇرمانالى وسپانۇلى، ومارعازى ايتانۇلى، زەرتتەۋشى عالىمدار ورازانباي ەگەۋباەۆ، قاسىمحان ۋاتقانۇلى، عالىم قاناپياۇلى قاتارلى ارناۋلى توپ اقىن تۆورچەستۆوسىن جيناپ-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىسۋدا. سولاردىڭ ىشىندە تاڭجارىق تۆورچەستۆوسىن زەرتتەۋدە جەمىستى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ورازانباي ەگەۋباەۆتى ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. ول ءوزىنىڭ «تاڭجارىق جولدىۇلى جونىندە جالپىلىق زەرتتەۋ» دەگەن مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە اقىننىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسىنا جان-جاقتى تالداۋ جاساعان.» (ش.ساريەۆ . «قىتاي قازاق اقىنى تاڭجارىق جولدىۇلى». bilim.all سايتى. 10 ءساۋىر، 2002 ج.).

قازاقستاندا ت.جولدىۇلىنىڭ العاشقى جيناعىن جازۋشى، ادەبيەتتانۋشى تىلەۋجان ساقالوۆ قۇراستىرىپ، ونىڭ العى ءسوزىن جازۋشى بۇقارا تىشقانباەۆقا جازدىرىپ «اسپان-تاۋ» اتتى جيناعىن شىعارادى. «ءبىزدىڭ ەلىمىزدە «تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ 1974 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان «اسپان-تاۋ، 1992 جىلى «تاڭجارىق جولدىۇلى شىعارمالارى» دەگەن جيناقتارى باسىلىپ شىعادى. سولاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە قۇراستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى، باسپاعا ازىرلەۋشى تىلەۋجان ساقالوۆ بولاتىن. ول سوڭعى كىتاپقا كولەمدى العى ءسوز جازعان. بۇل ەڭبەك تىلەۋجان زەرتەۋىنىڭ ەڭ ماڭىزدى، ەڭ وزەكتى، ەڭ اۋقىمدى ءبولىمى. مۇندا ول شىعىس تۇركىستاننىڭ اتاقتى كلاسسيك اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن، داستاندارىن، جانرلىق، تاقىرىپتىق، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىن جان-جاقتى زەردەلەگەن» (راحمانقۇل بەردىباەۆ. تىلەۋجان جانە ونىڭ «شىعىس تۇركىستان قازاقتارى ادەبيەتىنىڭ تاريحى» «قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 28 تامىز2015 ج.).

دەمەك، قازاقستاندا اقىن تاڭجارىقتىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارىن زەرتتەۋ جانە ونى ناسيقاتتاۋدا جازۋشى، ادەبيەتتانۋشى ت.ساقالوۆتىڭ ەڭبەگى زور دەپ ايتۋعا تولىق حاقىمىز بار. ول كودەك مارالباي، تاڭجارىق جولدىۇلى، شارعىن العازى سەكىلدى ءدۇلدىل اقىنداردىڭ ءومىرى مەن جاسامپازدىعى تۋرالى زەرتتەۋلەر جاساپ «تاڭجارىق اقىن جانە شىعىس تۇركىستان  قازاقتارى ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازعانى بەلگىلى. ت.ساقالوۆتىڭ  «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1975 جىلعى №8  سانىندا جارىق كورگەن «تۇرمەدە تۋعان جىرلار» دەگەن ماقالاسى تاڭجارىق جولدىۇلىنا ارنالعان.

ت.ساقالوۆ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن جازىپ، ونى قورعايتىن كەزدە قوس يمپەريانىڭ سالقىنى ءتيىپ، اياقسىز قالادى. زەرتتەۋشى ت.ساقالوۆتىڭ جارى بوپەن جەكسەباەۆانىڭ جۋرناليست جەكسان الپارتەگىنە بەرگەن سۋباتىندا: «تىلەۋجان ساقالوۆتىڭ  1968 جىلى كيروۆ اتىنداعى قازمۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن سىرتتاي  ۇزدىك ءبىتىرىپ، «شىعىس تۇركىستان قازاقتارى ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن تاقىرىپتاعى ديپلومدىق جۇمىسى دا بار ەكەن. ديپلومعا جەتەكشىلىك ەتكەن   بەلگىلى ادەبيەتشى عالىم، پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ بولىپتى. عالىم ديپلوم جۇمىسىن جوعارى باعالاپ، ونى عىلىمي-زەرتتەۋ ىسىمەن جالعاستىرۋدى قۇپ كورگەن. بۇل جونىندە «تاڭجارىق اقىن جانە شىعىس تۇركىستان  قازاقتارى ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن  تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا جەتەكشى بولعان عالىم بەيسەنباي كەنجەباەۆ ەكەنى جونىندە دەرەك تە كەزدەستى. عىلىمي ەڭبەك ۇلكەن ءۇش بولىمدە جوسپارلانىپتى. «تىلەۋجان عىلىمي جۇمىسىنا زور شابىتپەن كىرىسىپ اياقتايدى. الايدا وسى جىلدارى قىتاي مەن كسرو  اراسىندا  بىراز جاعدايلار  بولدى جانە جەتەكشىسى ب.كەنجەباەۆتىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى كانديداتتىق جۇمىسى قورعالماي قالدى. عىلىمي اتاققا ءبىرتابان جاقىن قالعاندا اعاڭ ونىڭ سوڭىنا تۇسپەدى»، – دەيدى اپاي» (شىعىس تۇركىستان ادەبيەتىن تۇڭعىش زەرتتەۋشى. «جاس الاش» گازەتى، 25 اقپان، 2021 ج.).

تاڭجارىقتىڭ «العاشقى جيناق» كىتابىنا باسىلعان سۋرەتى

ەندى ت.جولدىۇلىنىڭ «العاشقى جيناق» كىتابىندا باسىلعان اقىننىڭ  فوتو سۋرەتىنە توقاتالا كەتەيىك. جاس عالىم ە.ءسىلامحانۇلى «تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ العاشقى جيناعى جانە بىزگە بەلگىسىز سۋرەتى» اتتى ماقالاسىندا: «ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارعانى وسى جيناقتىڭ ىشكى مۇقاباسىنا باسىلعان اقىننىڭ سۋرەتى. سۋرەتتىڭ استىنا «مارقۇم تاڭجارىق جولدىۇلى» دەپ جازىلعان. بەرىلگەن سۋرەتتە اقىننىڭ بەينەسى قازىرگى كۇندە كەڭ تاراعان، باسىندا شىلاپاسى بار سۋرەتتەن گورى باسقاشا. بۇندا باسىندا تاقياسى بار بەينەسى بەرىلگەن. جيناقتىڭ 1948 جىلى شىققانىن ەسكەرسەك بۇل سۋرەتتىڭ اقىن بەينەسىنەن تىم الشاق ەمەستىگى بەلگىلى» دەپ جازادى.

مەنىڭ بىلۋىمشە بۇل اقىن تاڭجارىقتىڭ ءۇرىمجى تۇرمەسىنەن شىعىپ كەلىپ، كۇنەس اۋدانىندا جەر-سۋ مەكەمىسىنىڭ باسشىسى بولىپ ىستەپ جۇرگەندە تۇسكەن سۋرەتى بولۋ مۇمكىن. سۋرەت انىق بولعانىمەن، ول كەزدىڭ باسپا تەحنيكاسىنىڭ ناشارلىعىنان سۋرەت وتە ساپاسىز باسىلعان. مەن وسى سۋرەتتى قۇلجاداعى ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەندە كورگەنمىن. قايدان كوردىڭىز دەيسىز عوي؟ كادىمگى ينستيتۋت كىتاپحاناسىنان كورگەم. ءبىزدىڭ ينيستيتۋتقا 1980 جىلداردان باستاپ، قازاقستاندا شىعاتىن «قازاق ادەبيەتى»، «جۇلدىز»، «مادەنيەت جانە تۇرمىس»، «قازاقستان ايەلدەرى»، «دەنساۋلىق» جانە باسقا مەرزىمدى باسىلىمدار بەيجىڭ اينالىپ كەلىپ تۇردى. «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» ونشاقتى-تومى دا سول كەزدە بولعان. سونىڭ 10-تومىننىڭ 550-بەتىندە اقىن ت.جولدىۇلى تۋرالى جازىلعان قىسقاشا مالىمەت بەرىلىپ، تاڭجارىقتىڭ وسى سۋرەتى باسىلعان.

سول كەزدە قىتايعا بەلگىلى سۋرەتشى، اۋىلداس اعام ءابدىماجىت ەرتۋعان ۇلى تاڭجارىقتىڭ وسى سۋرەتىن نەگىز ەتىپ، «مەنىڭ ارمانىم» دەگەن تاقىرىپپەن مايلى بوياۋ سۋرەتىن سالعان بولاتىن. سۋرەتشى ءا.ەرتۋعانۇلى 2005 جىلى قازاقستانعا تۋىسشىلاپ كەلگەندە ول كىسىمەن كەزدەسىپ سۋحباتتاسقان ەدىم. سول كەزدە ءابدىماجىت اعا: «ءالىمجان، ءوزىڭ بىلەسىڭ تاڭجارىقتىڭ بۇل سۋرەتىن  «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا» باسىلعان (3-4) فوتا سۋرەتىن نەگىز ەتىپ 1983-84 جىدارى العاشقى جوباسىن سىزدىم. كەيىن وسى سۋرەتتى فوتوعا ءتۇسىرىپ، ونى ۇلكەيتىپ شىعارىپ الىپ ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋىنداعى قارت پەداگوگ، تاڭجارىقتىڭ قۇرداسى، رۋلاسى، اۋىلداسى اسەيىن جاقسىلىقۇلىنا كورسەتەيىن دەپ ۇيىنە ارنايى باردىم. امان-سالەمنەن كەيىن ىزدەپ كەلگەن بۇيىمتايىمدى ايتىپ، سۋرەتتەگى ادامنىڭ كىم ەكەنىن ايتپاي ول كىسىگە كورسەتىم. ول كىسى بىردەن تانىپ، «مىناۋ الگى جىندى عوي»، – دەدى. «جىندىڭىز كىم؟» – دەپ ەدىم، ول كىسى: «بۇل تاڭجارىقتىڭ سۋرەتى عوي، نەدەگەن ۇقساتىپ سالعانسىڭ»، – دەدى. ول 1946 جىلى تۇرمەدەن  شىعىپ قۇلجاعا كەلگەننەن كەيىن اربامەن كۇنەسكە كەتىپ بارا جاتقاندا جامانتىد كەزدەسىپ ەدىك. ءدال وسى سۋرەتتەگى بەينەسى ءالى ەسىمدە، مۇرتى بار بولاتىن»، – دەپ كوزىنە جاس الدى اسەيىن اقساقال. بۇل سۋرەتتىڭ تاڭجارىقتىڭ سۋرەتى ەكەنىنە كوزىم جەتكەننەن كەيىن 2001 جىلى بۇل سۋرەتتى دامىتىپ، يدەيا قوسىپ قايتا سالىپ شىقتىم. سۋرەتشىلەر دە اقىن، جازۋشىلار سەكىلدى تۋىندىسىنا كوركەم وبراز بەرەدى عوي. قالامگەرلەردىڭ قارۋى قالام مەن كوركەم ءتىل بولسا، ءبىزدىڭ قارۋىمىز قىلقالام مەن بوياۋ، وبرازدى وي»، – دەپ ەدى.

(3-4-5 سۋرەتتەر. ماقالادا ايتىلعان تاڭجارىق سۋرەتىنە قاتىستى سۋرەتتەر. سۋرەتتى سالعان ءابدىماجىت ەرتۋعانۇلى)

وسى ماقالامدى جازىپ وتىرىپ الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى قۇلجا قالاسىندا تۇراتىن سۋرەتشى ءا.ەرتۋعانۇلىمەن الەممەتتىك جەلى ارقىلى حابارلاسىپ، – ءسىز سالعان تاڭجارىقتىڭ سۋرەتىنە ۇقسايتىن سۋرەت 1948 جىلى شىققان اقىننىڭ «العاشقى جيناق» كىتابىنا باسىلعان ەكەن، – دەپ، كىتاپتا جاريالانعان سۋرەتتىڭ كوشىرمەسىن جىبەردىم. سۋرەتشى بۇرىن ماعان ايتقان ءسوزىنىڭ تاعى ءبىر رەت دالەلدەنگەنىنە قۋانىپ، قازىر قولدانىستا جۇرگەن تاڭجارىقتىڭ شىلاپالى سۋرەتى تۋرالى بىلاي دەدى: «تاڭجارىقتىڭ شىلاپا كيىپ تۇسكەن سۋرەتىن مەنىڭ ارىپتەس اعام امان ابزالبەكۇلى ەرتەرەكتە سالعان بولاتىن. بۇل سۋرەت تاڭجارىقتىڭ 25-27 جاس ارالىعى بولسا كەرەك. سوڭعى كەزدە الەۋمەتتىك جەلىدە كەڭ تارالىپ جۇرگەن اقىننىڭ وتباسىمەن تۇسكەن سۋرەتى بار. وندا اقىن تاڭجارىق شىلاپا كيىپ وتىر. سۋرەتشى وسى سۋرەتىن نەگىز ەتىپ سالعانى انىق. قازىر بۇكىل ءباسپاسوز وسى سۋرەتىن پايدالانىپ ءجۇر. جۇرت تا وسى سۋرەتكە باۋىر باسىپ قالعان سەكىلدى. ال مەن سالعان سۋرەت  تاڭجارىقتىڭ 40-جاستان اسىپ كەمەلىنە كەلىپ، اقىندىق ونەرى قالىپتاسىپ، وتتى جىرلارىن بۇرقىراتىپ جازىپ جۇرگەن كەزى. باسپاسوزدە بۇل سۋرەت كوپ باسىلماعاندىقتان، ەل مەنىڭ سۋرەتىمە جاتىرقاي قارايتىن كورىنەدى. تاڭجارىقتىڭ ءتۇرىنىڭ وسىنداي بولعانىنا كۇمان كەلتىرەتىن سەكىلدى. بىراق اقىنىڭ قايسى دەسە، اقىننىڭ بۇل سۋرەتتىن ماقتانىپ وتىرىپ كورسەتۋگە بولادى عوي. سەنىڭ بۇل جاڭالىعىڭ مەنىڭ مەرەيىمدى تاعى ءبىر اسىرىپ جەبەردى»، – دەدى.

2005 جىلى ناۋرىز ايى بولاتىن، مەن ول كەزدە ەلارلىق «قازاق ەلى» گازەتىندە ءتىلشى بولىپ جۇمىس ىستەيتىنمىن. گازەتكە ناۋرىز مەرەكەسى تۋرالى ماتريال جازۋ نەمەسە بىرەۋگە جازدىرۋ مىندەتى ماعان جۇكتەلدى. سودان جاۋزۋشى قۇرمانباي تولىباەۆ اعامنىڭ ۇيىنە تەلەفون شالىپ، بۇيىمتايىمدى ايتتىم. ق.تولىباەۆ ماقالا جازىپ بەرۋگە كەلىستى، «ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن ۇيگە كەلىپ الىپ كەتەسىڭ عوي»، – دەدى. مەجەلى ۋاقىت تولعاندا اعام ايتقان مەكەنجايعا باردىم. اعام ەكى اساتاياقتى  قولتىقتاپ الىپتى، اعامنىڭ ءبىر بۇتى جوق، شوشىپ كەتتىم. امان-سالەمنەن سوڭ، ءوزىنىڭ باسىنان وتكەن وقيعانى ايتىپ بەردى. سويسەك، اعانىڭ اياعى ايىقپاس دەرتكە شالدىققان سوڭ دارىگەرلەر وتا جاساپ سانىنان تومەن كەسىپ تاستاپتى. سول كەزدە ت.جولدىۇلىنىڭ وسى فوتو سۋرەتىن قۇرمانباي اعانىڭ كىتاپ سورەسىنەن كورىپ ەدىم. ول كىسىدەن تاڭجارىقتىڭ بۇل سۋرەتىن قايدان العانى تۋرالى سۇراعانىمدا، «قۇلجادا «ىلە گازەتىندە» ىستەپ جۇرگەن كەزدە العانمىن، مەنىڭ فوتا البومىمدا ساقتالىپ كەلدى»، – دەدى.

(6 سۋرەت. ماقالادا ايتىلعان قۇرمانالى وسپانۇلى (ورتادا). ارعى شەتىندە تۇرعان اقىن قۇماربەك ساقارين، ال بەرگى شەتىندە تۇرعان ماقالادا ايتىلعان اقىن سلامحات سەيتقامىزاۇلى. 1982 جىلى التاي ايماعىنىڭ نارىن جايلاۋى)

ماقالامىزدا ءسوز بولىپ جاتقان قۇرمانالى وسپانۇلى كىم؟

قۇرمانالى وسپانۇلى قىتاي قازاق ادەبيەتى مەن ءباسپاسوزىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا وراسان زور ۇلەس قوسقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ق.وسپانۇلى 1924 جىلى جەلتوقساندا قازاقستاننىڭ الماتى وبلىسى، كەگەن اۋدانىنىڭ توعىزبۇلاق دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1930 جىلى باستالعان اشارشىلىقتىڭ سەبەبىنەن ول وتباسىمەن بىرگە قىتايدىڭ ىلە وڭىرىنە كوشىپ بارىپ، قۇلجا ماڭىنداعى حۇديار ءجۇز اۋىلىنىڭ قۇمىل قىستاعىنا كەلىپ قونىستانادى. قۇرمانالى 1934 جىلدان 1936 جىلعا دەيىن اۋىل مولدالارىنان ەسكىشە وقىپ حات تانىعاننان كەيىن، 1936 جىلى قاراشادان 1939 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جاڭاشا مەكتەپتى وقىپ ۇزدىك بىتىرەدى. 1939 جىلدىڭ سوڭىنان 1941 جىلدىڭ شىلدە ايىنا دەيىن قۇلجا قالاسىنىڭ جاريا مەكتەبىندە 5-6-سىنىپتى وقىپ بىتىرەدى. 1941 جىلى تامىزدان 1943 جىلعا دەيىن ۇلتتار گيمەنازياسىن جوعارى ناتيجەمەن بىتىرەدى دە، جولدامامەن نىلقى اۋدانىنا مۇعالىم بولىپ بارادى. بىلىكتى جاس مۇعالىم كوپ ۇزاماي نىلقىداعى جارتوعان مەتەبىنىڭ ديرەكتورى بولادى.

ول 14-15 جاسىنان قازاقتىڭ ليرو-ەپوستىق جىرلارى «قوزى كورپەش-بايان»، «قىز جىبەك»، «ايمان-شولپان»، «كۇشە قىز»، «ماقپال قىز» ت.ب. جىرلارىن وقىپ جاتتاپ الادى. بالا كەزىندە ايتىس ولەڭدەرگە دە قىزىعىپ، ايگىلى ايتىس اقىندارىنىڭ شەشەن ءارى تارتىمدى ءسوز شەبەرلىگىن ۇيرەنىپ، ايتىسقا دا تۇسەدى. جەرگىلىكتى شونجارلاردىڭ حالىق بۇقاراسىنا جاساعان زۇلىمدىعىن بالا جاستان كورىپ وسكەن اقىن، حالىقتىڭ ەركىدىكتى اڭساعان ارمان-تىلەگىن اقىندىق سەزىممەن شەبەر ورەدى. ول حالىقتىڭ بوستاندىعى مەن ازاتتىعى جولىنا باتىل ىزدەنىس جاساپ، گومينداڭنىڭ زۇلىمدىعىنا باتىل قارسى شىعادى. نىلقىدا تۇتانىپ، قۇلجادا لاۋلاعان ءۇش ايماق ۇلت-ازتتىق كوتەرىلىسىن قولداپ، وعان بەلسەندى ارالاسادى. «بۇل مەزگىلدە اقىن قالامىن قارۋ ەتە سەرمەپ 1945 جىلى اقپاندا «كۇتەمىن» اتتى تۇڭعىش سەمسەرىمەن وقىرمانمەن بەت كورىستى.  سودان باستاپ «گۇلىم ەدىڭ»، «ەس ەركىندەپ»، «كۇلە تۇر»، «ارايلاپ ازاتتىقتىڭ التىن تاڭى» قاتارىلى ساياسي-الەۋمەتتىك جانە كوڭىل كۇي ليريكالارىن جازىپ، سول كەزدەگى «توڭكەرىس تاڭى» گازەتى مەن «وداق» اتتى ادەبي جۋرنالدا جاريالاپ ءجۇردى» (ا.كىرشىباەۆ. قۇرمانالى وسپاننىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى. «قازاق ادەبيەتى تاريحىنان تاڭدامالى ۇلگىلەر»، 2-كىتاپ، 869-بەت. ءۇرىمجى).

«ءۇش ايماق توڭكەرىسى» كەزىندە ۇلتتىق ۇكىمەت جاعىنان شىعارىلعان «توڭكەرىس تاڭى» گازەتىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورى، ءبولىم باستىعى بولعان. 1948 جىلى شىنجاڭدا «بەيبىتشىلىك پەن دەموكراتيانى قورعاۋ وداعى» قۇرىلىپ، ونىڭ ورگان گەزەتى «العا»، ادەبي جۋرنال «وداق» شىققاندا «العا» گەزەتىنىنىڭ جاۋاپتىسى بولادى. جاڭا قىتاي بيلىگى ورناعاننان كەيىن، 1949 جىلدان 1950 جىلعا دەيىن «ىلە گازەتى» مەكەمەسىنىڭ قازاق رەداكتسياسىندا، 1951 جىلدان 1954 جىلعا دەيىن شىنجاڭ ولكەلىك حالىق ۇكىمەتىنىڭ ورىنباسار باسشىسى، 1954 جىلدان 1956 جىلعا دەيىن ىلە ايماعىنىڭ ورىنباسار ءۋاليى (اكىمى), پارتيا كوميتەتىنىڭ تۇراقتى جوراسى بولادى. 1958 جىلدان 1963 جىلعا دەيىن ىلە قازاق وۆتونوميالى وبلىسىنىڭ اكىمى بولادى. سولاقاي ساياساتتىڭ ىقپالىمەن 1963 جىلدان 1977 جىلعا دەيىن قىزمەتىنەن شەتەتىلىپ، ارناۋلى باقىلاۋدا الىنادى. ەلگە جىلىمىق كەلىپ، زامان وڭالعاندا اتاق-ابرويى قالپىنا كەلەدى. 1979 جىلدان 1990 جىلعا دەيىن شۇار ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ ورىنباسار توراعاسى، شۇار حالىق قۇرىلتايىننىڭ (ماسليحاتىنىڭ) جوراسى، ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى قاتارلى مىندەتتەردى اتقارادى. سوڭعى ءومىرىن زەينەتكەرلىك ساپارمەن وتكىزىپ، 1999 جىلى باقيلىق بولادى» (جيىرماسىنشى عاسىر قىتاي قازاق جازۋشىلارى. 133-ب. ءۇرىمجى).

ق.وسپانۇلى 1950 جىلى «كۇركەشەدەن كۇللى الەمگە» اتتى پوەماسىن جازىپ، قازاق بۇقاراسىنىڭ قوعامدىق ورنىن كۇركەشەدەن كۇللى الەمگە جاريا ەتەدى. اقىننىڭ سوعان دەيىنگى ءومىر جولى دا وسى تولعاۋىنداعىداي ەدى. ول قويشىنىڭ كۇيكى كۇركەشەسىنەن پوەزيا الەمىنە قاراي قانات قاعادى. اقىن دۇنيەجۇزى بەيبىتشىلىگىن قورعاۋدىڭ پولشادا وتكىزىلگەن ءىى جينالىسىنا قاتناسادى. وسىدان باستاپ اقىننىڭ ويلى دا، وبرازدى الۋان تاقىرىپتاعى كوركەم ليركالارى اكىمشىلىك قىزمەتتىڭ ارەدىگىندە جاريالانىپ تۇرادى.

1958 جىلى اقىن ق.وسپانۇلى تاشكەنتتە اشىلعان ازيا، افريكا جازۋشىلارىنىڭ قۇرىلتايىنا، 1960 جىلى قىتاي ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەرىنىڭ ءىىى كەزەكتى قۇرىلتايىنا قاتناسادى، وسى جينالىستا ول مەملەكەتتىك جازۋشىلار وداعىنىڭ قىتاي اۋىز ادەبيەت قوعامىنىڭ جورالىعىنا سايلانادى. ق.وسپانۇلى اقىندىق بيىگىنە قانات قاققان كەزىندە سولاقاي ساياساتتىڭ قاقپايىنا ۇشىراپ، اراعا ون نەشە جىل سالىپ بارىپ ادەبيەت شەبىنە قايتا ورالادى. وسى تۇستا «اينا بۇلاق»، «نە بەردىم» سەكىلدى  ويناقى دا، وتتى تولعاۋلارى مەن سۇلۋ ليركالارىن ارت-ارتىنان اعىتادى.

بەلگىلى سىنشى، باسپاگەر اسان ابەۋۇلى قۇراستىرعان كىتاپتا ق.وسپانۇلىنىڭ ءومىرى مەن جاسامپازدىعى تۋرالى جازىلعان ماقالادا: «قۇرمانالى وسپانۇلىنىڭ جارىم عاسىردان استام ۋاقىتقى جاسامپازدىق ساپارىندا مىڭعا جۋىق ولەڭ-جىر، ونعا جۋىق باللادا، داستان جازىپ جاريالايدى. بۇگىنگى كۇندە اقىننىڭ: «شاتتىق جىرلارى» (ۇلتتار باسپاسى. 1957 ج.), «الۋان اۋەندەر» (ىلە حالىق باسپاسى. 1988 ج.), «تيانشان جىرلارى» (ۇلتتار باسپاسى. 1980 ج.), «مەرۋەتتەر» (حالىق باسپاسى. 1981 ج.), «جىلدار ءىزى» (ۇلتتار باسپاسى. 1983 ج.) قاتارلى جىر جيناقتارى ىلگەرىندى-كەيىندى باسپادان شىقتى. ادەبيەتتىڭ جانكۇيەر جاقىنى بولعان قالامگەر وزگە قالامگەرلەرمەن بىرلەسىپ، «ساليقا-سامەن» وپەراسىن جازۋمەن بىرگە، رۋحاني، تاريحي قۇنى بار كوپتەگەن ەستەلىك، ەسسەلەر جازعان. بۇل جاقتان «ءۇش مايدان» (شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى، 1991 ج.), «شىركىن بۇراڭ دۇنيە-اي» (شىنجاڭ حالىق باسپاسى. 1999 ج.) ەستەلىك، ەسسە كىتاپتارى جارىققا شىقتى. «قىز بەيىتى»، «تاۋداعى ءدادۇي» اتتى ساحانالىق شىعارمالارى بار. ونىڭ ولەڭدەرى حانزۋ، ۇيعىر، قىرعىز تىلدەرىندە، ورىس، تۇرىك قاتارلى شەتەلدەرگە اۋدارىلعان. ەلىمىز ءىشى سىرتىنا تانىلعان ليرىك اقىن.

ول قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ، شىنجاڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى، «ۇلتتار ادەبيەتى» جۋرنالى رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەسى بولعان. ونىڭ ولەڭدەرىندە وي مەن سەزىم، كورىنىس پەن كوڭىل كۇي، رەالدىق پەن ارمان توعىسىپ جاتادى. ايتالىق، «ونىڭ ءوڭى مەن ءتۇسى» ءداۋىر شىندىعى مەن قوعامدىق بولىمىستى بەينەلەۋدەگى اۆتور جاسامپازدىعىنداعى ۇلگىلەردىڭ ءبىرى. وسى باللادا مەملەكەتتىك از ساندى ۇلتتاردىڭ ۇزدىك شىعارمالارىن باعالاۋدا ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىق العان. ال، اقىن شىعارمالارىنا ۇلتىمىزدىڭ ىشىنەن جانە وزگە ۇلتتاردان بەرگەن باعا از ەمەس» («جيىرماسىنشى عاسىر قىتاي قازاق جازۋشىلارى»، 134-ب. ءۇرىمجى) دەگەن دەپ جازىلعان.

دەمەك، ق.وسپانۇلى ەرتە ەسەيىپ، ەرتە اتقا ءمىنىپ، ادەبيەتتىڭ دە بيلىكتىڭ دە تىزگىنىن قاتار ۇستاعان قوعام قايراتكەرى. سول سەبەپتەندە اقىن ت.جولدىۇلىنىڭ قازاسىنىڭ ءبىر جىلدىعىنا بايلانىستى اقىننىڭ ولەڭدەرىن جيناپ، كىتاپ قىپ شىعارۋعا ونىڭ قارىم-قابىلەتى، تولىق مۇمكىندىگى بولانى انىق.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتار بولساق، اقىن تاڭجارىقتىڭ «العاشقى جيناق» اتتى كىتابى تابىلىپ، بۇگىنگە دەيىن بىزگە بەيمالىم، كۇڭگىرت قىرلارىنىڭ بەتىن اشىپ بەردى. وسى ارقىلى ءبىراز تاريحي دەرەككە قانىققانداي بولدىق.

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz