ستاليندىك كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ باستالعانعا دەيىن قازاقتىڭ 94 پايىزى اۋىلدا تۇرىپ، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. التى پايىزى عانا قالادا تۇرعان. ارينە، جارتىلاي كوشپەلى اۋداندار دا بولدى. ولار ەپتەپ تارى ەكتى. بىراق، قازاقتاردىڭ نەگىزگى تاماعى – ەت بولاتىن.  ەت دايىنداۋ ناۋقاندارىندا «سويۋزمياسو»، «موسكۆامياسو» سياقتى بىرلەستىكتەر قازاقتىڭ مالىن سىپىرىپ الدى. ءىشىپ وتىرعان اسىن تارتىپ العان سوڭ، قازاقتار جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىرادى. سول كەزدەگى بيلىكتىڭ قازاقتاردان ەتتى قالاي تارتىپ العانى جايلى ماسكەۋدەگى رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇر. 1928 جىلى قازاقتىڭ ەڭ ءىرى بايلارىن كامپەسكەلەدى.

ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ قازاقتىڭ كوزىن جويۋعا باعىتتالدى. ستالين قازاققا مالدىڭ ارتىندا جۇرگەن جابايى حالىق دەپ قارادى. قازاقتى ارتتا دامىماي قالعان حالىق دەپ ساناعاندىقتان، وعان ۇلت رەتىندە قاراماعان.

ۇجىمداستىرۋ بويىنشا العاشقى ارەكەتتەر رەۆوليۋتسيادان كەيىن باستالدى، ۇجىمداستىرۋدى باستاۋ تۋرالى شەشىم 1927 جىلى بولشەۆيك كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ 15-ءشى سەزىندە قابىلداندى. ۇجىمداستىرۋ ۇيىمداستىرۋدىڭ باستى سەبەپتەرى مىنالار ەدى:

1. كسرو-نى يندۋستريالاندىرۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا قاجەت بولدى;

2. 1920-شى جىلداردىڭ سوڭىنداعى «استىق جيناۋ داعدارىسىمەن» كۇرەسۋدى قولعا الماق بولدى.

1932 جىلدىڭ اقپان ايىنا دەيىن قازاقستاندا كولحوزداردىڭ 87% جانە جەكە قوجالىقتاردىڭ 51,8 % مال باسىنان ايىرىلدى. 1933 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا ەلىمىزدىڭ شىعىسى ­- ءىرى مال شارۋاشىلىعى بازاسى بولىپ سانالاتىن ايماقتا ۇجىمداستىرۋ قارساڭىندا 40 ميلليون باس ءىرى قارا مالدان  4 ميلليون باس قالدى. مۇراعاتتىق دەرەكتەردى ساراپتاپ وتىرىپ، ستالين ساياساتىنىڭ اسا قاتىگەز، ادامشىلىققا جاتپايتىن يدەيادان قۇرىلعانىن ءتۇسىندىم. ستالين ساياساتى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق مەنتاليتەت پەن مىنەزىمىزدى بۇزىپ، «گومو-سوۆەتيكۋس» نەمەسە «سوۆوك» دەگەن ادامدار توبىن قالىپتاستىردى.

ول بۇكىل كەڭەستىك جۇيە پەن ونىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىنىڭ قۇلى بولدى، 20 عاسىر 80-ءشى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا كەڭەستى ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇشىراتتى.

عىلىم الەمىندە ۇجىمداستىرۋدى تانىمال امەريكالىق تاريحشىلار روبەرت كونكۆەست، مارتا ولكوت جانە باسقالار ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن زەرتتەدى. قازاقستاندا حالىقتىڭ تراگەدياسى تۋرالى العاش رەت تانىمال تاريحشىلار ماناش قوزىباەۆ، جۇلدىزبەك ءابىلحوجين، ماقاش ءتاتىموۆتار جازدى.

1992 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمى جانىنان قۇرىلعان كوميسسيا اشارشىلىقتىڭ ءمان-جايىن جانە سەبەپتەرىن زەرتتەۋدە ۇلكەن جۇمىس اتقاردى. كوپتەگەن زەرتتەۋلەر ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە جارىق كوردى.  2012 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا استانا قالاسىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش اشىلدى.

اشارشىلىق كەزىندە 2 580 000 قازاق قازا بولىپ، 800 مىڭى باسقا ەلدەرگە بوسىپ كەتتى. رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنان 11% ۋكرايندار، 6% ورىستار، 8% وزبەكتەر، 13% ۇيعىرلار، 10% تاتارلار، 11 % نەمىستەر اشتىقتان كوز جۇمدى.

عىلىم كوميتەتى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ب. اياعان 1926 جىلى رەسپۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ سانى - 3 628 000 ادام بولعانىن، 1939 جىلى حالىق ساناعىندا قازاقتىڭ 1 300 000 قىرىلىپ قالعانى انىقتالدى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، 1929 جىلدان 1931 جىلعا دەيىن، قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتى مەن ونىڭ جۇرگىزگەن ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا قارسى 372 كوتەرىلىس بولىپ وتكەن، وعان 80 مىڭنان استام ادام قاتىستى.

اشتىق 1938-1939 جىلدارعا دەيىن سوزىلدى.

ب. اياعان بىلاي دەدى: «بۇل قايعىنىڭ اۋقىمدى بولعانى سونشالىق، ءبىز مۇنى گەنوتسيد ساياساتىنىڭ كورىنىسى رەتىندە بەلگىلەي الامىز. مۇنداي مالىمدەمە گەنوتسيد قىلمىسىن بولدىرماۋ جانە جازالاۋ تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنتسيادا بەكىتىلگەن حالىقارالىق قۇقىقتىڭ قاتاڭ نورمالارىنان تۋىنداپ وتىر.

ستاليندىك ۇجىمداستىرۋ، قازاقستاندا، ۋكراينادا  ت.ب. جەرلەردە بولعان اشارشىلىق، 1937-1938 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءبىزدىڭ حالىقتاردىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋىنا ۇلكەن كەدەرگى جاسادى.

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاردىڭ دا، ۋكراينداردىڭ دا ۇلتتىق-پاتريوتتىق ينتەلليگەنتسياسى مەن ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ساياسي پارتيالارى بولعان ەدى. الاش پارتياسى 1918-1920 جىلداردا ازاماتتىق سوعىستىڭ قيىن كەزەڭدەرىندە بۇل پارتيا قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىن مۇمكىندىگىنشە قورعاۋعا تىرىستى. بىراق ستالين مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلار ۇلت قايماقتارىنا اياماي رەپرەسسيا جۇرگىزدى.

مۇنىڭ ءبارى ءستاليننىڭ كرەمل تاعىنا وتىرۋ ءۇشىن يمپەرلىق، ۇلىدەرجاۆالىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرعانىن كورسەتەدى جانە دالەلدەيدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz