سۆەتلانا قوندىكەروۆا. ەرماك قۇلاعان كۇن
1. پاۆلودار وبلىسى، اقسۋ قالاسىندا 1992 جىلعا دەيىن تۇرعان ەرماكتىڭ ەسكەرتكىشى
2. ماقال اۆتورى - سۆەتلانا قوندىكەروۆا
ەگەمەندىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە، ءتىپتى وعان دەيىن دە اتامان ەرماكتىڭ ءمۇسىنى جانە ەرماك قالاسىنىڭ اتاۋى بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ كوڭىلىن الاڭداتتى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. رەسپۋبليكا مەن وبلىس باسشىلىقتارىنا، ءبىزدىڭ قالانىڭ اكىمدىگى مەن كەڭەسىنە، «ازات» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرىنە جان-جاقتان تۇسكەن تالاپ-تىلەكتەردە ەسەپ جوق شىعار. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى باق ارقىلى تاريحشى عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى، دەپۋتاتتار، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر، جۋرناليستەر، قوعام بەلسەندىلەرى، سونداي-اق قاراپايىم ەڭبەككەرلەر دە جۇزدەگەن ماقالا، حابار جازىپ، سۇحبات بەردى، پىكىر ءبىلدىردى، ۇسىنىس جاسادى.
ءار كەزەڭدەردەگى جاريالانىمداردىڭ ساياسي، تاريحي، يدەولوگيالىق ەلەۋلى ءمان-ماڭىزى بار، ارينە. دەگەنمەن، ول ماتەريالداردا پىكىرلەر اركەلكىلىگىمەن قاتار مالىمەتتەر سايكەسسىزدىگى بايقالادى. مۇنىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ - بولاشاقتىڭ ءىسى، زەرتتەۋشىلەردىڭ ەنشىسىندە. ال مەن وزىمە قاتىستى جايتتاردى عانا بايانداۋدى ءجون كوردىم.
ءبىز - ۇلت جاناشىرلارىمىز!
1. پاۆلودار وبلىسى، اقسۋ قالاسىندا 1992 جىلعا دەيىن تۇرعان ەرماكتىڭ ەسكەرتكىشى
2. ماقال اۆتورى - سۆەتلانا قوندىكەروۆا
ەگەمەندىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە، ءتىپتى وعان دەيىن دە اتامان ەرماكتىڭ ءمۇسىنى جانە ەرماك قالاسىنىڭ اتاۋى بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ كوڭىلىن الاڭداتتى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. رەسپۋبليكا مەن وبلىس باسشىلىقتارىنا، ءبىزدىڭ قالانىڭ اكىمدىگى مەن كەڭەسىنە، «ازات» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرىنە جان-جاقتان تۇسكەن تالاپ-تىلەكتەردە ەسەپ جوق شىعار. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى باق ارقىلى تاريحشى عالىمدار، قوعام قايراتكەرلەرى، دەپۋتاتتار، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر، جۋرناليستەر، قوعام بەلسەندىلەرى، سونداي-اق قاراپايىم ەڭبەككەرلەر دە جۇزدەگەن ماقالا، حابار جازىپ، سۇحبات بەردى، پىكىر ءبىلدىردى، ۇسىنىس جاسادى.
ءار كەزەڭدەردەگى جاريالانىمداردىڭ ساياسي، تاريحي، يدەولوگيالىق ەلەۋلى ءمان-ماڭىزى بار، ارينە. دەگەنمەن، ول ماتەريالداردا پىكىرلەر اركەلكىلىگىمەن قاتار مالىمەتتەر سايكەسسىزدىگى بايقالادى. مۇنىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ - بولاشاقتىڭ ءىسى، زەرتتەۋشىلەردىڭ ەنشىسىندە. ال مەن وزىمە قاتىستى جايتتاردى عانا بايانداۋدى ءجون كوردىم.
ءبىز - ۇلت جاناشىرلارىمىز!
مەن وزىم - رەسەيدىڭ تۋماسىمىن، سوندا ءبىلىم الدىم. ماماندىعىم - ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى پاندەرىنىڭ مۇعالىمى. مەكتەپتە 30 جىل ۇستازدىق ەتتىم، 14 جىل راديوجۋرناليستيكادا ءتىلشى-رەداكتور بولىپ ىستەدىم، مەملەكەتتىك قىزمەتتەر دە اتقاردىم. ەرماك (قازىرگى اقسۋ) قالاسىنا 1990 جىلى قونىس اۋدارىپ، ءبىرجولا ورنىعىپ قالدىم. №19 كتۋ-دە ورىس توپتارىنا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەردىم.
...1989 جىلى «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ، ۇلتتىق سانا ويانعان، ۇلتتىق رۋح كوتەرىلە باستاعان كەزەڭ. ايتكەنمەن، زاڭعا سوزبەن دە، ىسپەن دە جاريا قارسىلىق ءبىلدىرۋ سياقتى كەلەڭسىزدىكتەر ءار كەزدە قىلاڭ بەرەتىن. قاي سالادا بولسا دا، شوۆينيستىك، نيگيليستىك پيعىلداعى شەندىلەردىڭ ۇستەمدىگى بايقالدى. كەز-كەلگەن ديالوگ ۇلتتىق ماسەلەگە بارىپ تىرەلەدى. ەرماك ەسكەرتكىشىن قۇلاتۋ جانە قالا اتاۋىن وزگەرتۋدى كوزدەيتىن قازاقتار اراسىنان مۇددەلەس دوستار، شاكىرتتەر تاپتىم.
الماتىداعى وزىق ويلى، ءبىلىمدى دە بىلىكتى قايراتكەرلەرمەن دە تانىسىپ، ءبىلىستىم. «ازات» قازاقستان ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى - سابەتقازى اقاتاي (مارقۇم), ميحايل ەسەناليەۆ (مارقۇم), دوس كوشىم، جاسارال قۋانىشالين، حاسەن قوجاحمەتوۆ، «ازات» گازەتىنىڭ رەداكتورى - باتىرحان دارىمبەتوۆ (مارقۇم), كۇرەسكەر اقىن - ايسۇلۋ قادىرباەۆامەن ەتەنە ارالاسىپ، ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە سىني كوزبەن قاراپ، تالداۋ، زەرتتەۋ، قورىتىندى جاساۋ، وزىندىك پىكىر ءبىلدىرۋ، قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ، پىكىرسايىسقا ءتۇسۋ، ۇسىنىستار جاساۋ جولدارىن ۇيرەندىم. ساياسي-رۋحاني ءوسۋ جىلدارىم سول كەزدەن باستالدى. بىلىكتى قىزمەتكەر بولۋ ءوز الدىنا، ناعىز اعارتۋشىلىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋ ءتىپتى وزگەشە ءبىر الەم ەكەن، مەن سوعان جەتۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىم.
1991 جىلدىڭ 30 ناۋرىزىندا «ازات» ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ پاۆلودار وبلىستىق فيليالى قۇرىلدى، ال شىلدە ايىندا «ازاتتىڭ» اقسۋ قالالىق-اۋداندىق بولىمشەسىن اشىپ، قابدىراحمان سەيىلعازين ەكەۋمىز تەڭ توراعالارى بولىپ سايلاندىق.
ۇلتشىل دەموكراتتار، قوعام بەلسەندىلەرى: «ازات» قوزعالىسىنىڭ وبلىستىق فيليالىنىڭ ءتورايىمى - بيكەش ءدۇرمانوۆا (مارقۇم، ايگىلى اقىن-كومپوزيتور جاياۋ مۇسانىڭ ۇرپاعى), مۇشەلەرى - اعايىندى مەيرام مەن ماقسۇت قاليەۆتەر، مايدانگەر اعامىز قاماتاي باتتالوۆ (مارقۇم), حالىقارالىق دارەجەدەگى سپورت شەبەرى، دزيۋدوشى باتىربەك سەيسەنباەۆ (مارقۇم), سپورتشىلار: ايتكەلدى حاميتوۆ (مارقۇم), تىلەۋبەك ءجۇنىسوۆ، ءمۇتان كۇشىكوۆ (مارقۇم), مۇرات ءجۇسىپوۆ، كاسىپكەر - ناۋقانبەك رىسباەۆ، سونداي-اق جانات قوڭىروۆ، جاقسىبەك وتەنوۆ، ايدارعازى ماكىشەۆ سياقتى پاتريوت اعا-ىنىلەرىم بىزگە ءتۇرلى كومەك كورسەتىپ وتىردى.
تارتىس پەن تايتالاسقا تولى كەزەڭدە اقسۋلىق سەرىكتەرىم دە تەگەۋرىن تانىتتى: فەرروقورىتپا زاۋىتىنىڭ جۇمىسشىلارى: سەمباي قۇسايىنوۆ (مارقۇم), عۇمار الپىسوۆ، قىدىر باقرادەنوۆ، اسقار ءجۇسىپوۆ، قاناتبەك نابيەۆ، ارىستان قايداروۆ (مارقۇم), بولات سىزدىقوۆ (مارقۇم), رافاەل شايحوۆ، ساۋلە ازەنوۆا، سەرىك كارىموۆ (مارقۇم), توكەن ايتەنوۆ، باعدات سىزدىقوۆ; مۇعالىمدەر: قارلىعاش تۇگەلباەۆا، گۇلنار قايىرحانوۆا، زاۋرەش ءماحادىل; كاسىپكەرلەر: قابدىراحمان سەيىلعازين، مۇرات ەڭسەباەۆ، ءادىل سماعۇلوۆ، تاعى باسقالار ەدى. سونداي-اق، مەملەكەتتىك قىزمەتشى: ءزۇبايرا مۇقاشەۆا، مۇسىلماندىق پەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋشى اپكەلەرىم: كۇلزيپا راحمەتوۆا، راشيدا يسكاكوۆا (مارقۇم), ءزۋراش سەيسەمباەۆا بىزگە ءىش تارتتى. ويتكەنى، ءبارىمىزدىڭ ويىمىز، تىلەگىمىز، مۇددەمىز ورايلاس ەدى.
«ازاتتىڭ» ەرماك قالالىق-اۋداندىق بولىمشەسى قۇرىلۋى ناتيجەسىندە ىسىمىز وڭعا باستى. ۇلتجاندى ازاماتتار لەك-لەگىمەن قاتارىمىزعا قوسىلدى. اسىرەسە، اۋىل ادامدارى ەسەبىنەن تىلەۋشىمىز كوبەيدى. قارشىعا شاياحمەتوۆ پەن توقتار سماعۇلوۆ اعا سەكىلدى اۋىل ازاماتتارى بىزگە ۇدايى قولداۋ كورسەتتى. قالامىزداعى №8 دۇكەننىڭ ديرەكتورى مۇرات ەرتاەۆ «ازاتتىڭ» ءىس-شارالارىنا دەمەۋشىلىك جاساپ وتىردى.
-ءىس كەرەك اپاي، ءىس كەرەك! - دەپ، - قابدىراحمان جانىپ تۇر. زاۋىتتىڭ جىگىتتەرىن، دەنەشىنىقتىرۋ تەحنيكۋمى ستۋدەنتتەرىن قوزعالىسقا اكەلدى، سەمەيمەن بايلانىسقا شىقتى. مەن الماتى قالاسىمەن جانە وڭتۇستىك وبلىستارمەن بايلانىس جاسادىم.
«ازاتتىڭ» قالالىق-اۋداندىق بولىمشەسى شتابىندا ءاربىر سارسەنبى كۇنى جينالىپ، بەلسەندى ازاماتتارعا تاپسىرما جۇكتەيمىز. يدەيانى ورتاعا تاستايتىن - مەن، ىسكە اسىراتىن - قابدىراحمان، قاناتبەك باستاعان جىگىتتەر. سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى - بەلگىلەنگەن ءىس-شارالاردى وتكىزەمىز. دۇيسەنبى كۇنى قورىتىندى جاساپ، الداعىعا جوسپار قۇرامىز. اتقارعان ىستەرىمىز تۋرالى ءباسپاسوز حاتشىلارىمىز: بولات سىزدىقوۆ (مارقۇم) پەن سەرىك كارىموۆ (مارقۇم) گازەتتەرگە اقپاراتتار ۇسىنادى. ق.باقرادەنوۆ، ع.الپىسوۆ - ءسوزى مەن ءىسى ءبىر جەردەن شىعاتىن ىسكەر ازاماتتار.
«جەلتوقسان» كوتەرىلىسىنىڭ جەتەكشىلەرى: باقتىبەك يمانقوجاەۆ جانە قۇرمانعازى ايتمۇرزاەۆپەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىردىق، شاراعا قۇرمانعازىنىڭ اناسىن دا شاقىردىق. الدىندا بۇل شارانى مادەنيەت ورنىندا، جۇرتشىلىق الدىندا وتكىزۋدى ويلاعانبىز، بيلىك ورىندارى رۇقسات بەرمەدى. وسى سەبەپتى، كەزدەسۋ ءزۇبايرا مۇقاشەۆانىڭ ۇيىندە ءوتتى. قالاداعى №1 ورتا مەكتەپ ديرەكتورى ر.سلامبەكوۆا جولداسى ۋ. امانجولوۆ ەكەۋى بەينەتاسپاعا ءتۇسىرىپ الىپتى، ەندى بۇل تاسپا تاريحي جادىگەر ءتارىزدى. زاۋرەش ءماحادىلدىڭ پاتەرىندە دە جەلتوقسانشىلارعا قۇرمەت كورسەتۋ، جەلتوقسان قۇرباندارىن ەسكە الۋ، باسقا دا شارالار وتكىزىلدى.
«ازات» قوزعالىسى، «قازاق ءتىلى» قوعامى، مۇسىلمان ايەلدەرى ليگاسىنىڭ جەرگىلىكتى بولىمشەلەرى باس بىرىكتىرىپ، ەلەۋلى كۇشكە اينالدىق، ءسويتىپ «سلاۆيا»، «لاد» ۇيىمدارىمەن تىرەسۋگە جاراپ، كۇرەسۋگە بەل بۋدىق. «ازات» قوزعالىسى وبلىستىق ۇيىمىنىڭ جەتەكشى قۇرامىمەن كەڭەسىپ تۇرامىز.
تىكەلەي «ەرماك ماسەلەسىمەن» قاتار وزگە پروبلەمالاردى دا كوتەردىك. ماسەلەن، جۇمىسسىز، باسپاناسىز قازاق جاستارىن جۇمىسقا ورنالاستىرۋ (ول كەزدە ءوندىرىس ورىندارىندا قانداستارىمىزدىڭ ۇلەسى مۇلدە از ەدى), پاتەرلەرمەن، جاتاقحانالارمەن قامتاماسىز ەتۋ، قازاق گازەتى مەن راديوسىن اشۋ، مەشىت سالۋ، ونوماستيكا، توپونيميكا سالالارىنداعى ولقىلىقتاردى تۇزەتۋ، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى جاڭعىرتۋ، سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ ءتارىزدى اسا وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ورتامىزدا تالقىلاندى.
بالالار پاناجايى، قارتتار ءۇيى، مۇگەدەكتەر جاعدايلارىن دا نازاردا ۇستاپ، قايىرىمدىلىق اكتسيالارىن وتكىزدىك. انا مەن بالا قۇقى، قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ مۇددەسى، جەر ماسەلەلەرىن دە كوتەردىك. حالىقتىق تىڭداۋلار مەن مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە وزەكتى تاقىرىپتار بويىنشا پىكىرتالاستار ۇيىمداستىردىق. اۋىل تۇرعىندارى مەن ەڭبەك ۇجىمدارى اراسىندا «ازات» قوزعالىسى مەن «جەلتوقسان» كوميتەتى توپتارىن قۇردىق. «سەمەي-نەۆادا» قوزعالىسىن قولداپ، قول جينادىق.
سابەتقازى اقاتاي (مارقۇم), حاسەن قوجاحمەتوۆ، جاسارال قۋانىشالين، قيزات دوسجانوۆ قالامىزعا بىرنەشە رەت كەلىپ، رۋحىمىزدى كوتەردى. الماتىداعى رەسپۋبليكالىق ءىس-شارالارعا جەكە ءوزىم دە، جىگىتتەردى باستاپ تا باردىم. «ەرماك ماسەلەسى»، ءتىل تاعدىرى، اسكەردەگى ۇلاندار جاعدايى، تاعى باسقا پروبلەمالار جازىلعان ءتۇرلى قۇجاتتارعا مۇددەلى ادامداردىڭ قولدارىن قويدىرىپ، جوعارعى كەڭەسكە جەتكىزەم. نەگىزگى ماقسات - ەرماك ءمۇسىنىن الۋ، قالا اتىن وزگەرتۋ.
جاسارال مەن حاسەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىزبەن جولىقتىردى. ول كىسىگە ءمان-جايدى تۇسىندىردىك. ۇلت ماقتانىشى، ابىز اعامىز اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا وي كوكجيەگىن كەڭەيتىپ تاستادى. 1992 جىلى قابدىراحمان سەيىلعازين ەكەۋمىزدى قۋانىش سۇلتانوۆ پەن التىنبەك سارسەنباەۆ (مارقۇم) قابىلدادى. ولارعا قول قويىلعان تالاپ حاتتار مەن دەرەكتىك ماتەريالدار تاپسىردىق. اڭگىمە تاقىرىبى - سول باياعى، قالامىزدىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارۋ. جوعارعى كەڭەسكە پاۆلودار وبلىسىنان سايلانعان دەپۋتات جەرلەستەرمەن كەزدەسىپ، تالاپ-تىلەگىمىزدى ايتتىق. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا شەرحان مۇرتازا اعانى دا ىزدەپ باردىم، تەك كەزدەستىرە المادىم. جۋرناليست قالي سارسەنباەۆ ەرماك ماسەلەسى جايىندا كوپ سۇراقتار قويىپ، قىزىعۋشىلىق تانىتتى.
جەرگىلىكتى «ازاتتىقتار»: كاسىپكەرلەر مۇرات ەرتاەۆ، مۇرات ءجۇسىپوۆ (پاۆلودار), كۇلزيپا راحمەتوۆا اپكەم مەن قابدىراحمان سەيىلعازين باۋىرىم سياقتى ازاماتتار الماتىعا بارۋ-كەلۋ شىعىنىمدى كوتەرىپ، اتىمتايداي جومارتتىق تانىتتى.
ارينە، «ازات» قوزعالىسى قالالىق-اۋداندىق بولىمشەسى اتىنان جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنا دا وسى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە وڭ ىقپال ەتۋىن سۇراپ ۇسىنىس جاساپ، ءوتىنىش تۇسىردىك. ادالىن ايتسام، امانگەلدى مەڭدىبەكوۆ، ۆلاديمير شوكارەۆ، مادەنيەت ومارعاليەۆ ءتارىزدى قالا باسشىلارى بىزگە وڭ قاباق تانىتتى. اۋدان باسشىسى (كەيىننەن ەرماك اۋماقتىق اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى) قۋات ەسىمحانوۆ «ازات» بولىمشەسىنە كابينەت ءبولىپ، تەلەفون ورناتقىزدى، سونىمەن قاتار «ازاتتىقتاردى» قابىلداپ، پىكىرلەسىپ وتىردى. بىردە ءبىزدى جانە «قازاق ءتىلى» قوعامى اۋداندىق بولىمشەسىنىڭ توراعاسى امانجول رىساقوۆ اعامىزدى شاقىرىپ الىپ، كەڭەس قۇردى.
-قازاقشا گازەتكە كۇش-قارىمدارىڭ، ءبىلىم-بىلىكتەرىڭ جەتە مە، بايقايىق. جاڭا باسىلىمعا قارجى ماسەلەسى كەلەسى جىلى شەشىلىپ قالار، وعان دەيىن ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزە بەرىڭدەر، - دەگەن كەڭەس بەردى.
ول كەزدە جەرگىلىكتى «نوۆىي پۋت» گازەتى جانىنان «جاڭا جول» اتتى اۋدارما گازەت اشىلعان ەدى. 1991 جىلى، 1 قاڭتاردا ۋچيليششەدەگى ەڭبەكاقىسى مول جاقسى قىزمەتىمدى تاستاپ، اۋدارما گازەتتىڭ باس اۋدارماشىسى رەتىندە جۇمىسقا كىرىستىم. ەڭبەكاقىم - ءجۇز ەلۋ سوم (رۋبل) عانا. قاسىمدا - ۇلتجاندى باتىل كەلىنشەك قارلىعاش تۇگەلباەۆا، گازەتتىڭ جاۋاپتى حاتشىسى - ءسابيرا ساعىناي، ۇشەۋمىز دە - ورىس ءتىلى مامانىمىز. اپتاسىنا ەكى رەت، وتىز ەكى بەت گازەتتى ءتارجىمالايمىز. گۇلسىم كوبزينا (زاۋىتتاعى ۇلكەن ەڭبەكاقىسىن قيىپ، بىزگە كەلگەن) ماتەريالداردى - ماشينكادا، ساعيلا شالعىنباەۆا - لينوتيپتە تەرەدى. باسىلىمنىڭ قازاقشا اۋدارما نۇسقاسى شىققانىنا ءوزىمىز ءمازبىز، قازاق وقىرماندارى دا ءماز. كەيىنىرەك: «بىزگە بىرەۋدىڭ سوزدەرىن قايتالايتىن «توتى» باسىلىم ءتيىمسىز، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇڭىن ايتاتىن دەربەس گازەت قاجەت» - دەپ، بيلىكتەگىلەرگە ءوتىنىش ايتا بەردىك... «نوۆىي ءپۋتتىڭ» رەداكتورى ل.نيكولاەۆا ءار ادىمىمىزدى اڭديدى. قارلىعاش تۇگەلباەۆا ەكەۋمىز تاڭەرتەڭ جۇمىس ۋاقىتىنا دەيىن جاقىن ماڭداعى اۋىلدارعا بارىپ، قازاق گازەتىنىڭ قاجەتتىلىگى جايىندا تۇسىندىرمە جۇمىسىن جۇرگىزىپ، قولداۋشىلاردىڭ قولىن جينايمىز. ساعات توعىزدا ەشتەڭە بىلمەگەنسىپ قىزمەت ورنىندا وتىرامىز...
ءبىر كۇنى ق.ەسىمحانوۆ تاعى شاقىرىپ الىپ، «جەكە قازاق گازەتىن شىعارۋ» ماسەلەسى بويىنشا ءماجىلىس وتكىزدى، ۇيىمداستىرۋ توبى قۇرىلدى. بارلىعى - 13 ادام، اراسىندا مەن دە بارمىن. بولاشاق باسىلىمنىڭ قىزمەتكەرى رەتىندە «قىزىل تۋ» (قازىرگى «سارىارقا سامالى») وبلىستىق گازەتىنە تاجىريبە الۋعا جىبەرىلدىم.
...قالادا 55 مىڭ حالىق تۇرسا، تەك 13 مىڭى عانا - قازاق، ونىڭ جارتىسىنان كوبى - ورىستىلدىلەر. دەمەك، قازاق باسپاسوزىنە شولدەپ وتىرعان اۋىل ادامدارىنان قولداۋ تاۋىپ، وقىرماندار دايىنداۋىمىز كەرەك، سول باعىتقا كۇش جۇمسادىق. اقىرى، كوپتەن كۇتكەن جاڭا گازەتىمىز اشىلىپ، بارلىعىمىزدىڭ جاس بالاشا ماسايراعانىمىز-اي! بىراق، قۋانىشتىڭ سوڭى مەن ءۇشىن ۇلكەن رەنىشكە اينالدى، بۇل جونىندە - ءسال كەيىنىرەك...
...ءسويتىپ، بيلىك جانە قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرىنىڭ ءوزارا تۇسىنىستىكپەن جۇمىس ىستەۋىنىڭ ناتيجەسىندە العاشقى قازاق بالاباقشالارى، مەكتەپتەر، «اقجول» گازەتى، «اقسۋ تولقىنى» راديوسى، مەشىت بىرىنەن سوڭ ءبىرى اشىلدى. «اقجولدىڭ» رەداكتورى، تاجىريبەلى جۋرناليست قايىر جۇنىسقالي (مارقۇم) قارىمدى قالامىمەن ءتىل مايدانىندا كۇرەسكە شىقتى. «قازاق ءتىلى» قوعامى قالالىق-اۋداندىق ۇيىمىنىڭ توراعاسى ءىلياس وسپانۇلى (مارقۇم) گازەت بەتتەرىندە ۇلت پەن ءتىل تاعدىرى جايىندا ماسەلە كوتەرىپ وتىردى.
«اتاماننىڭ اقىرى»...
...اتامان ەرماكتىڭ ءمۇسىنىن الىپ، قالا اتىن وزگەرتۋدى «ازاتتىقتار» - وزىمىزدىڭ ءتول ءىسىمىز» - دەپ تۇسىنسە، وزگە ۇلتشىل دەموكراتتار دا «ءبىزدىڭ ازاماتتىق پارىزىمىز» - دەپ ۇعىندى. ەسكەرتكىش پەن اتاۋ ماسەلەلەرى «ازات» قوزعالىسىنىڭ، «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق، قالالىق، اۋداندىق قۇرىلىمدارىنىڭ جينالىستارىندا، سونداي-اق ءبىزدىڭ قالالىق كەڭەس سەسسيالارىنىڭ كۇن تارتىبىندە تۇراقتى قارالاتىن بولدى. قالا اكىمدىگى مەن كەڭەستەن ەسكەرتكىشتى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتكەن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ پيكەتتەرى كەيدە رۇقساتپەن، كەيدە رۇقساتسىز بىرىنەن سوڭ، ءبىرى ءوتىپ جاتتى. ىسىمىزگە «ءبىزدىڭ سۇيىكتى ميليتسيامىز» ارالاسادى. شىندىعىندا، ميليتسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى ت.جامەكوۆ مىرزانىڭ ءتارتىپ ساقشىلارى بىزگە تەك «ءتۇسىندىرۋ» شاراسىن قولدانۋمەن شەكتەلدى.
...ءبىر ءتۇنى بەلگىسىز بىرەۋلەر ەرماكتىڭ مۇسىنىنە سارجالاق سىر قۇيىلعان بوتەلكە لاقتىرىپ، ءۇستى-باسىن الاباجاق قىلىپ ءبۇلدىرىپ كەتىپتى. قالا - ۋ-شۋ! وقيعاعا ەش قاتىسىمىز جوق ەكەنى وزىمىزگە ايان، سوندا دا ءبىزدى تەرگەدى. (بۇل - كەرەكۋلىك پاتريوت جىگىتتەر: جانات قوڭىروۆ، اعىباي جاسكەنوۆ، ماقسات عابدۋللين ۇشەۋىنىڭ ءىسى ەكەنىن كەيىن بىلدىك). ءورىستىلدى گازەتتەر وقيعانىڭ بوياۋىن ودان بەتەر قالىڭداتىپ، دۇرىلدەتىپ الا جونەلدى! ورىس اعايىنداردىڭ كەيبىرى بۇرقىلداپ ءجۇر، اسىرەسە، ەگدە ادامدار. ەكىنشى ءتۇنى كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق ءمۇسىندى جاپ-جاسىل تۇسكە بوياپ تاستادى.
ءبىر ايعا جۋىق تىنىشتىقتان كەيىن تاعى شۋ كوتەرىلدى. جاسىل ءتۇستى اتاماننىڭ كىندىگىنەن تومەنىرەك تۇسى ەندى قىپ-قىزىل بوياۋعا بىلعانعان. وقيعا قالالىق كەڭەستىڭ VIII سەسسياسىندا (26. 12. 1990 ج.) تالقىلاندى. كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتىڭ باستىعى روبەرت ءبىرىمجانوۆ تاپسىرمانى ورىنداۋدان قاجىسا كەرەك: «ابدەن ەسكىرىپ بىتكەن ەسكەرتكىشتى جۋىپ، تازالاپ، قايتا سىرلاپ وتىرۋدان پايدا جوق، ءبىرجولا الىپ تاستاۋ كەرەك!»، - دەگەن ويىن دۇڭك ەتكىزدى. ونىڭ ايتقانى كەيىن قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ پاۆلودار وبلىستىق ۇيىمىنىڭ ەرماك مۇسىنىنە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن (17.10.1991 ج.) ساراپتاۋ كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسىمەن ورايلاس كەلدى. قورىتىندىدا مۇسىننىڭ تەحنيكالىق جاعدايى قاناعاتتانعىسىز ەكەنى كورسەتىلىپ، حاتتاما تولتىرىلعان. سولاي بولا تۇرا، پاتشا زامانىنداعى وتارلاۋ ساياساتىن قولداۋشى كەيبىر جەرلەسىمىز ءباسپاسوز بەتتەرىندە اتامان ەسكەرتكىشىن «ونەردىڭ عاجايىپ تۋىندىسى» رەتىندە باعالادى.
مايدانگەر جازۋشى اعامىز قالمۇقان يساباەۆ بولسا، «ەرماك ءتۇيىنىن» وزگەشە تاسىلمەن شەشكىسى كەلگەن سياقتى، «اتامان تۇمەن وڭىرىندە قازا تاپقان عوي، ەسكەرتكىشىن سول وبلىسقا سىيعا تارتايىق» - دەگەن يدەيا كوتەرىپتى. قالا باسشىلارى: ۆ.ي.شوكارەۆ پەن ا.و.مەڭدىبەكوۆ بۇل تىڭ ويدى ماقۇل كورىپ، جازۋشىنىڭ جانىنا وزدەرىنىڭ وكىلىن قوسىپ، تۇمەن قالاسى باسشىلىعىنا اتتاندىرعان. بىراق ولار: «اتامان ەرماكتىڭ ەسكەرتكىشى وڭىرىمىزدەگى ءجۇز مىڭداعان بايىرعى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇلتتىق نامىسىنا ءتيىپ، نارازىلىعىن تۋدىرۋى ىقتيمال» - دەگەن ءۋاج ايتىپ، سۋ تەگىن سىيلىقتى الۋدان باس تارتىپتى.
اقىرى، 1992 جىلدىڭ 12 ناۋرىزىندا ەرماك قالاسى اكىمشىلىگى مەن حالىق دەپۋتاتتارى قالالىق كەڭەسى ەرماك ءمۇسىنىن الىپ تاستاۋ جونىندە بىرلەسكەن شەشىم شىعاردى، قۇجاتقا قالا اكىمى ۆ. ي. شوكارەۆ پەن قالالىق كەڭەستىڭ توراعاسى ا.و. مەڭدىبەكوۆ قول قويعان. شەشىم ناۋرىز ايىنىڭ 12-سىنەن 13-ىنە قاراعان ءتۇنى جۇزەگە اسىرىلدى.
كۇمپيىپ تۇرعان ءمۇسىننىڭ كولەمى ۇلكەن بولعانىمەن، ءىشى قۋىس ەكەن، كەرامزيت تولتىرىلىپ قويىلىپتى، بەلۋارىنان تەمىر ارقان بايلاپ كرانمەن كوتەرە بەرگەندە-اق بىرنەشە جەردەن بىتىرلاپ سىنىپ كەتىپ، ىشىندەگى كۇيدىرىلگەن ۇساق جەڭىل تاستار جەرگە شاشىلىپ تۇسكەن. ءسويتىپ، «ونەردىڭ عاجايىپ تۋىندىسى» دەگەن باعانىڭ شىندىقپەن ەش جۋىسپايتىنى بىردەن انىقتالىپ، تۇككە جارامسىز ەسكەرتكىش قالدىقتارى كۇرەسىنگە اپارىلىپ تاستالعان.
اتامان ەرماك ەسكەرتكىشىنىڭ الىنعانى جايىندا العاشقى اقپاراتتى ەرتەڭىندە پاۆلودار وبلىسى جۇرتشىلىعىنا راديوجۋرناليست، كۇرەسكەر اقىن ارمان قانيەۆ وبلىستىق راديونىڭ جاڭالىقتار حابارىنان ءوز داۋسىمەن وقىپ بەردى. (ول 15 ناۋرىزدا وتكىزىلگەن ميتينگىدەن 40 مينۋتتىق راديوحابار جاسادى جانە كەيىن «ەرماك وقيعالارى» تۋرالى ماقالالار دا جازدى). بۇل جونىندە مەن وبلىستىق تەلەۆيزيادان سۇحبات بەرىپ، جۇرتشىلىقتان ءسۇيىنشى سۇرادىم.
بۇل اسا قۋانىشتى تاريحي وقيعا بارلىق نامىسشىل قازاقتىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ، اسپانداتاتا ءتۇستى! ايتسە دە، سول 13 ناۋرىز كارى-قۇرتاڭ كازاكتار مەن «سلاۆيا» ءۇشىن قارالى كۇنگە اينالعان سەكىلدى. وبلىس حالىقتارى اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قانات ءدارجۇمانوۆ اعا (مارقۇم) وسىنداي احۋالدان سەكەم السا كەرەك: «ازىرشە پاۆلوداردا بوي تاسالاي تۇر، ەرماكتا بىرەۋلەر قاستاندىق قىلار، قاراعىم» - دەپ، ماعان جاناشىرلىق تانىتتى. بىراق، كەرەكۋگە باردىم دا، قايتا ورالدىم.
ەرماك ەسكەرتكىشى الىنعان سوڭ، ەكى كۇننەن كەيىن، 15 ناۋرىزدا (1992 ج.) «ساتبەك باتىرعا اس بەرۋ» ءراسىمىن وتكىزۋ دەگەن جەلەۋمەن ميتينگ ۇيىمداستىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. بۇل شارانى وتكىزۋ جاۋاپكەرشىلىگىن بىز ءوز موينىمىزعا جۇكتەدىك. تيىستى ورگاندار رۇقسات ەتەردە، قابدىراحمان سەيىلعازين - «ازات» قازاقستان ازاماتتىق قوزعالىسى ەرماك قالالىق-اۋداندىق بولىمشەسىنىڭ تەڭ توراعاسى; سۆەتلانا قوندىكەروۆا - ازات» قازاقستان ازاماتتىق قوزعالىسى رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەسى; قاناتبەك نابيەۆ - «اتتان» اۋداندىق حالىقتىق شتابىنىڭ توراعاسى - ۇشەۋمىزگە جانجال شىققان جاعدايدا باسىمىزبەن جاۋاپ بەرەتىنىمىزدى ەسكەرتتى.
قابدىراحمان سەيىلعازين ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن باسقاردى. زاۋرەش ءماحادىل ەكەۋمىز ميتينگىنىڭ ستسەناريى مەن قارارىنىڭ جوباسىن دايىندادىق. جىگىتتەر ۇرانجازۋلار ازىرلەدى. كۇلزيپا راحمەتوۆا تاتەمىز قىز-كەلىنشەكتەردى جيناپ، شەلپەك، باۋىرساق پىسىرۋگە كىرىستى. استىڭ شىعىنىن ءوزىمىز كوتەردىك. ءتارتىپ ساقتاۋ، باسقا جاقتان كەلگەن «دەلەگاتسيانى» قارسى الۋ ارىستان قايداروۆ (مارقۇم) پەن قاناتبەك نابيەۆ باستاعان رافاەل شايحوۆ، عۇمار الپىسوۆ، قىدىر باقرادەنوۆ، ءادىل ساتىبالديەۆ، اسقار ءجۇسىپوۆ، بولات سىزدىقوۆقا (مارقۇم), تاعى باسقا جىگىتتەرگە تاپسىرىلدى. دەنەشىنىقتىرۋ تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتتەرى كومەككە كەلدى.
«ازات» دەگەن اتاۋ جازىلعان ەنى بەس ەلىدەي اق ماتانى ماڭدايىنا بايلاپ العان بيكەش ءدۇرمانوۆا (مارقۇم) باستاعان كەرەكۋدىڭ قاس باتىرلارى: اعايىندى مەيرام مەن ماقسۇت قاليەۆتەر، باتىربەك سەيسەنباەۆ (مارقۇم), مۇرات ءجۇسىپوۆ، جانات قوڭىروۆ، ماقسات عابدۋللين، ءمۇتان كۇشىكوۆ (مارقۇم), تىلەۋبەك ءجۇنىسوۆ، ايدارعازى ماكىشەۆ، اسىل ىسقاقوۆ شاراعا كەلىپ، ايبىنىمىز اسقاقتادى. «اتتان» رەسپۋبليكالىق شتابىنىڭ توراعاسى امانتاي اسىلبەكوۆ (كەيىننەن امانتاي قاجى اتاندى) جانە «جەلتوقسان» كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى حاسەن قوجاحمەتوۆ باستاعان الماتىلىق جىگىتتەر، «ازات»، «سەمەي-نەۆادا» قوزعالىستارىنىڭ، «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ بەلسەندىلەرى، اقىن، جۋرناليستتەر: كەرەكۋلىك ارمان قانيەۆ پەن سوتسيال ايتەنوۆ، ەكىباستۇزدىق جۇماعالي قوعاباەۆ، باياناۋىلدىق الپىسبەس ءادىلحانۇلى، تاعى باسقا ۇلتشىل دەموكراتتار جانە باق وكىلدەرى كەلىپ جەتتى.
ابىلاي حاننىڭ اق تۋىن كوتەرىپ سەمەيلىكتەر، مۇسىلماننىڭ جاسىل تۋىن كوتەرىپ ەرتىستىكتەر جەتتى، ءتىپتى، رەسەيدىڭ التاي ولكەسىنەن دە ۇلتجاندى ازاماتتار كەلدى. جالپى، قالا تۇرعىندارى مەن وبلىستىڭ بارلىق اۋداندارى وكىلدەرى شاراعا جينالىپ، ورتالىق الاڭ حالىققا لىق تولدى. سولارمەن بىرگە «لاد» پەن «سلاۆيا» مۇشەلەرى دە قاتىستى.
«ساتبەك باتىرعا اس بەرۋ» ءىس-شاراسىن قابدىراحمان سەيىلعازين مەن سۆەتلانا قوندىكەروۆا باسقارىپ جۇرگىزدى. وبلىستىڭ باس يمامى ءدىني ءراسىمدى ورىندادى. اس بەرۋ سوڭى ميتينگىگە ۇلاستى. الماتىلىق ۇلكەن اعالارىمىز: «بەيبىت ءومىر، ۇلتارالىق ىنتىماق، ازاماتتىق كەلىسىم تەك قازاق حالقىنىڭ ەسەبىنەن بولماۋعا ءتيىستى، تاريحي ادىلدىك ورناسىن، ءوز ەلىمىزدە ەركىن ءجۇرىپ، وشكەنىمىزدى جاندىرىپ، جوعالتقانىمىزدىڭ ورنىن تولتىرعىمىز كەلەدى» - دەگەن جالىندى سوزدەر ايتتى. وزگە ۇلت وكىلدەرى مەن ءوزىمىزدىڭ كوزقاماندار اتامان ءمۇسىنىن الۋ شاراسىنىڭ ساياسي، تاريحي ءمان-ماڭىزىن ۇعىنعان سەكىلدەندى. ءشامشى مەن جۇمەكەن اعالارىمىزدىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن بارلىعىمىز ءبىر داۋىسپەن اسقاقتاتا شىرقادىق (بۇل ءان كەيىن قازاقستان ءانۇرانىنا اينالدى).
قالا اكىمى ۆلاديمير شوكارەۆ، ونىڭ ورىنباسارى مادەنيەت ومارعاليەۆ، اۋدان اكىمى قۋات ەسىمحانوۆ، وزگە دە باسشىلار بۇل شاراعا ەش قاتىسى جوق كەيىپتە جايباراقات جۇرگەنسىدى. شوۆينيستەر بولسا، بۇرىنعى ەكپىنىنەن جاڭىلدى. ايتسە دە تىستەرى قايراۋلى ەدى... ابىروي بولعاندا، ميتينگىمىز تىنىش اياقتالدى. ارينە، جەرگىلىكتى بيلىك پەن ميليتسيا ورگاندارى شارانى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭىنەن باستاپ اياقتالعانىنشا ءجىتى باقىلاۋدا ۇستادى.
بۇدان سوڭ ەرماك قالاسىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسى قولعا الىندى. قالا باسشىلىعىنان، بىزدەن، بىلايعى جۇرتشىلىقتان تاعى تىنىشتىق كەتتى. ايتكەنمەن، «70 جىل ۇيىقتادىق قوي، جەتەر ەندى!» - دەيمىز ىشىمىزدەن. تالاي ءوتىنىش، ارىز، تالاپحاتتارعا مىڭداعان قول قويىلىپ، الماتىعا جونەلتىلىپ وتىردى. «ازاتتىڭ» بۇكىلرەسپۋبليكالىق ءىس-شارالارىنا قاتىسا ءجۇرىپ، قالا اتاۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسىن العا جىلجىتا بەردىك. حالىق قالاۋلىلارىن سايلاۋعا جەرگىلىكتى «قازاق ءتىلى» قوعامى مەن ءبىزدىڭ بەلسەنە ارالاسۋىمىزدىڭ ناتيجەسىندە «ازاتتىڭ» وكىلى ءادىل ساتىبالديەۆ وبلىستىق كەڭەستىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلانىپ، بىرنەشە وكىلىمىز قالالىق كەڭەسكە ءوتتى.
1992 جىلدىڭ 19 ناۋرىزىندا حالىق دەپۋتاتتارى قالالىق كەڭەسىنىڭ كەزەكتەن تىس سەسسياسىندا ەرماك اتاۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسى قارالدى. قاتىسىپ وتىرعان 64 دەپۋتاتتىڭ 7-ەۋى عانا قازاق. «ازاتتىڭ» وبلىستىق فيليالى مەن ەرماك قالالىق-اۋداندىق بولىمشەسىنىڭ جەتەكشى قۇرامى قوعامدىق باقىلاۋشى سياقتى قاتىستى. «ازات» پەن «اتتاننىڭ» جىگىتتەرى كەڭەستىڭ الدىندا ون ساعات بويى پيكەتتە تۇردى.
دەپۋتاتتار اراسىندا تەكەتىرەس باستالدى. كۇيىپ تۇرعان ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە بەكىتۋدىڭ ءوزى ءبىر جارىم ساعاتقا سوزىلىپ، سەسسيا سەگىز ساعات بويى ءجۇردى. كەڭەس توراعاسى امانگەلدى ورازاقۇلى مەڭدىبەكوۆ سابىرلى مىنەزى، ىسكەرلىگى ءارى جوعارى كاسىبي شەبەرلىگى ارقاسىندا سەسسياداعى پسيحولوگيالىق احۋالدى شەڭبەردەن شىعارماي رەتتەپ وتىردى! الماتىدان ارنايى كەلگەن «ازات» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جاسارال قۋانىشاليننىڭ سوزى كوپشىلىكتىڭ سەزىمىن ءۇيىرىپ الدى. عالىمدار ا.ەلاگين مەن ءا.ابدىراحمانوۆ «تەرىس كوزقاراستاعى» دەپۋتاتتارعا ەرماكتىڭ ناقتى كىم ەكەنىن ايقىندايتىن دەرەكتەردى العا تارتىپ، «قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحي ساناسى»، «تاريحي ادىلدىك» دەگەن ۇعىمدار تۋرالى عىلىمي تۇسىنىك بەردى.
سودان، ايتەۋىر، سەسسيادا ەرماك اتاۋىن وزگەرتۋ، ورنىنا بەلوۆودسك، گلينكا، ۆوسكرەسەنسك، قىزىلشىرپى، دوستىق، اقسۋ دەگەن اتاۋلاردىڭ ءبىرىن ۇسىنۋ دۇرىس دەگەن سوزدەر ايتىلا باستادى. بىراق شەشىم شىعارۋ كەيىنگە قالدىرىلدى، قوعامدىق پىكىردى زەرتتەۋ قاجەت بولدى.
فەرروقورىتپا زاۋىتىنىڭ ديرەكتورى س.دونسكوي 1992 جىلى 4 ساۋىردە، قالالىق مادەنيەت سارايىندا وتكەن جيىندا: «قالا اتاۋىن جەرەبە تاستاۋ ارقىلى شەشەيىك، كىمنىڭ ۇسىنعان اتاۋى شىقسا، سول ادامعا زاۋىتتان جيھاز سىيعا تارتامىن» - دەدى. سول ساتتە №4 تسەحتىڭ كاسىپوداق قىزمەتكەرى ق.باقرادەنوۆ ورنىنان اتىپ تۇرىپ: «وتان جيھازعا ساتىلمايدى!» - دەپ، ايقايلادى. دۋ قول شاپالاقتاۋدان مادەنيەت سارايى گۋىلدەپ تۇردى.
ءبىز دە ۋاقىتتى تەككە وتكىزبەي، وزگە ۇلت وكىلدەرى ورتاسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدىك.
-سوعىستا ءبىزدىڭ جاپ-جاس جىگىتتەرىمىز بەن قىزدارىمىزعا دەيىن رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋسسيا جەرلەرىندە جانىن قيدى. ەڭ قيىن ءارى ەڭ شەشۋشى شايقاستا ماسكەۋدى قورعاعان نەگىزىنەن قازاقستاندىق اسكەرلەر ەمەس پە؟ ال سىزدەر ءبىزدىڭ، قازاقتاردىڭ تاريحي ساناسىن جاڭعىرتىپ، مادەنيەتىن وركەندەتۋىنە، اقتانداقتارىن قالپىنا كەلتىرۋىنە، ۇلتتىڭ ادامدىق بيىگى مەن ازاماتتىق نامىسى ءۇشىن كۇرەسۋىنە نەگە قارسى بولاسىزدار؟ ەگەر ل.تولستوي، ن.چەرنىشەۆسكي، ۆ.بەلينسكيلەر و دۇنيەدەن ورالىپ، مىنا قىلىقتارىڭىزدى كورسە، ۇيالار ەدى. ولاردىڭ ىزگىلىك ىزدەنىستەرىن (نراۆستۆەننىە يسكانيا) نەگە قۇرمەتتەمەيسىزدەر؟» - دەيمىن. جىگىتتەرىم جانىپ تۇر، توبەلەسكە دە دايىن... بىراق «قايتسەك تە، ۇلتارالىق جانجالعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. قاي حالىقتان بولسا دا، قارعىس ەمەس، العىس الۋعا ءتيىستىمىز» - دەپ، سابىرعا شاقىرامىن، ولار باس يزەيدى.
بۇدان كەيىن، 3 ماۋسىمدا وتكەن سەسسيادا جۇرتشىلىق پىكىرىن زەرتتەگەن كوميسسيانىڭ دەرەك-دايەككە نەگىزدەلگەن قورىتىندىسى تىڭدالدى. تاعى دا قالالىق كەڭەستىڭ الدىنا «ازاتتىقتار»: «نەت شوۆينيستكيم پرويسكام مۋحينىح! گوسپودا بوندارەۆ، كارابان، كوستيانوي، بۋزوۆ، ماتۆيەنكو! كازاحستان - بەز پروبلەم كازاحوۆ؟! نە ۆىيدەت!»، «قىزىلشىرپى اتاۋى قايتارىلسىن!»، - دەگەن ۇرانجازۋلار ۇستاپ تۇردى.
«سلاۆيا» سلاۆيان مادەنيەتى قاۋىمداستىعى دا ءۇنسىز قالعان جوق: «وتستويم گ. ەرماك!»، ت.س.س. ۇراندار ۇستاپ شىقتى. وسىلايشا، جۇرتشىلىق كەڭەس الدىندا سەڭدەي سوعىلىستى.
الماتىلىق جاس عالىم قيزات دوسجانوۆ، قالالىق كەڭەستىڭ دەپۋتاتى تامارا زاعيتوۆا ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتىپ، تەرىس كوزقاراستاعى دەپۋتاتتارعا تويتارىس بەردى دە وتىردى.
اقىرى، حالىق قالاۋلىلارى ماسەلەنى «جابىق داۋىس» بەرۋ ارقىلى شەشۋگە ءوزارا كەلىستى. ءسويتىپ، جەتى-سەگىز اتاۋدىڭ ىشىنەن اقسۋ مەن پوتانينگە توقتالىپ، وسى ەكى اتاۋدى دا جوعارعى كەڭەسكە ۇسىنۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ال وندا تەك بىرەۋىن بەكىتەتىنى بەلگىلى.
گريگوري نيكولاەۆيچتىڭ تەگى اياق استىنان قالاي ايتىلىپ قالدى؟ وسىدان ءسال بۇرىن وبلىس اكىمى اسىعات جاباعين وبلىستاعى ءبىر وتىرىستا پوتانين اتاۋىن قولاي كورەتىنىن بىلدىرگەن. اكىمدىكتىڭ ىقپالى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، سەسسياعا قۇرمەتتى قوناق رەتىندە قاتىسىپ وتىرعان جازۋشى قالمۇقان يساباەۆ اعامىز كەنەت گ.ن. ءپوتانيننىڭ ماقتاۋىن كەلىستىرىپ سويلەدى دە، ونىڭ تەگى قالا اتاۋىنا لايىق دەپ قالعانى... دەپۋتاتتار مۇنى وتە ورىندى ۇسىنىس رەتىندە قابىلداپ، حاتتاماعا ەنگىزۋدى بىراۋىزدان ماقۇلدادى.
ۇزىلىستە تۇستەنۋگە شىققان قالمۇقان اعاعا بەيتانىس اق جاۋلىقتى اپا رەنىشىن بىلدىرسە، ماقسۇت عابدۋللين (شاكارىم قاجى قۇدايبەردىۇلىنىڭ ۇرپاعى), قاناتبەك نابيەۆ باستاعان جىگىتتەر جاسى ۇلكەن ەكەنىنە قاراماي ونى ورتاعا الىپ، اۋىر سوزدەر ايتا باستادى. بىراق اعانى قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى مادەنيەت ومارعاليەۆ ءوز دەنەسىمەن قالقالاپ، توپ ورتاسىنان الىپ شىقتى. اعامىز سول كەتكەننەن مول كەتتى. دەگەنمەن، ءوز وڭىرىمىزدەن شىققان مايدانگەر جازۋشى كەيىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە: «ونوماستيكا زاڭى تالابى بويىنشا كىسى ەسىمى قالا اتاۋىنا بەرىلمەيدى، سونى بىلگەندىكتەن، ادەيى ءپوتانيندى اۋىزعا العان ەدىم» - دەگەن ءۋاج ايتىپ، ءبىزدىڭ جىگىتتەرگە كەيىستىك ءبىلدىرىپتى.
...شوۆينيستەر قايتا قارسىلىق شارالارىن باستادى. رەسەي كازاكتارى اسكەري كيىممەن ساپ تۇزەپ اقسۋعا كەلۋدى كوزدەپتى. بىراق، كازاكتار ساپى قازاق جەرىنە اياق باسىسىمەن-اق قازاقستاندىق قارۋلى كۇشتەر قۇرىلىمدارى قولما-قول قۇرساۋعا الىپ، تىقسىرا قۋىپ وتىرىپ شەكارادان ارى اسىرىپ تاستاعان.
تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر جىلدىعىن تويلاۋ قارساڭىندا، 1992 جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ 15-ءسى كۇنى بەلگىسىز بىرەۋلەر اتامان ەرماكتىڭ بوس قالعان تۇعىرىنىڭ ۇستىنە بيىكتىگى كىسى بويىنداي قارا كرەست ورناتىپ كەتتى. كەيىن انىقتالعانىنداي، كرەست فەرروقورىتپا زاۋىتىندا قۇيىلىپ، ءبىر اۆتوبازانىڭ بوكسىندا وڭدەلىپ، دايىندالعان. كرەست تۇعىرعا تۇرعىزىلعان ساتتە ون ەكى ءتۇرلى كورىنىستە ءفوتوتۇسىرىلىم جاساۋعا ءسىبىر كازاچەستۆوسى تاراپىنان تاپسىرما بەرىلگەن. وسى اكتسياعا ارنايى 500.000 رۋبل ءبولىنىپتى. بىراق اتتان شتابىنىڭ توراعاسى قاناتبەك نابيەۆ قىراعىلىق تانىتىپ، اكىمدىككە حابارلاعان. ءتيىستى كاسىپورىن قىزمەتكەرلەرى 26 مينۋت ىشىندە الگى بەلگىنى الىپ تاستادى، تاپسىرمانى ورىنداۋشى فوتوگراف قولعا ءتۇستى.
تايتالاس جالعاسا بەردى. تۇنگى ۋاقىتتا بوس تۇعىردا ءىرى ارىپتەرمەن «جيۆي، ەرماك!» - دەگەن جازۋ پايدا بولادى... ەكىنشى كۇنى الگى جازۋدىڭ جانىنا «...نا سۆالكە گورودا قىزىلشىرپى!»، - دەگەن سوزدەر جازىلىپ قالادى...
تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر جىلدىعىندا كرەست ورناتۋ وقيعاسى تۋرالى رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق گازەتتەرگە «حالىق نامىسىنا تيىسپەس بولار» دەگەن ماقالا جاريالادىم. الماتىعا، جوعارعى كەڭەسكە بارىپ، ۇلتجاندى دەپۋتاتتارعا جاريالانىمنىڭ كوشىرمەسى مەن كرەستىڭ سۋرەتىن كوبەيتىپ، تاراتىپ بەردىم. «مىناۋ - نە دەگەن ماسقارا؟!» - دەپ، ولار نامىسقا ءمىندى. اقىرى، تۇعىردىڭ جانىنان تەرەڭ ور قازىلىپ، الىپ بەتون سوعان قۇلاتىلدى دا، ءۇستى قالىڭ توپىراقپەن كومىلىپ تاستالدى. وسىلايشا، تۇعىرمەن بىرگە اتامان ەرماكقا بايلانىستى تارتىس تا جەرلەنىپ، ۇلتارالىق ىنتىماق، حالىقتار دوستىعى نىعايا ءتۇستى. ءسويتىپ، ەرماكتان اقسۋعا دەيىنگى اۋىر جول اياقتالدى...
بۇگىنگى كەزدە قالامىزدىڭ كىرە بەرىس وسى جەرىندە مەتالل قۇرىلعىلارى ارقىلى كوككە كوتەرىلگەن اپپاق شاڭىراق بەينەلەنگەن، باسىندا - بارىس كەسكىنى ورناتىلعان، ال ۋىقتار مەن كەرەگەلەردىڭ اراسىنان قازاقى ويۋ تۇرىندەگى جارىق كوزدەرى ساۋلە شاشىپ، قاراڭعى كەزدە اينالاسىنا كورىك بەرىپ تۇرادى. كۇندىز ماڭايىنداعى گۇلزاردىڭ كوركەمدىگى كوز ءسۇيسىندىرىپ، حوش يسىنەن كوكىرەگىڭ اشىلادى. جاس جۇبايلار، مەكتەپ بىتىرۋشىلەر، قالا قوناقتارىنىڭ ەستەلىك سۋرەتكە تۇسەتىن ورنىنا اينالعان وسى تۇستا ءبىزدىڭ جىگەرلى جاستىق شاعىمىز دا گۇلدەپ تۇرعانداي...
ارانداتۋ مەن الالاۋ جانە قامقورلىق پەن قولداۋ
اشىق تارتىس اياقتالدى دا، يدەولوگيالىق شيەلەنىس جالعاسا بەردى. بىرەۋلەر كىنالىلەردى ىزدەدى، ەكىنشىلەرى سول «كىنالىلەردى» سۇق ساۋساعىمەن نۇسقاپ كورسەتتى...
«كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە قالا باسشىلىعىن نەگىزسىز جازعىرعان «كتو ستويت زا ۆامي، زەملياكي؟» اتتى ماقالا باسىلدى (26.03.1992), ەرماك فەرروقورىتپا زاۋىتىنىڭ «مەتاللۋرگ» گازەتى «ەرماك تاقىرىبىندا» اسا بەلسەندىلىك تانىتتى. زاۋىتتىڭ كوممەرتسيا بويىنشا ديرەكتورى يۋري مۋحين الگى باسىلىمنىڭ بەتىندە ۆلاديمير شوكارەۆ پەن امانگەلدى مەڭدىبەكوۆتىڭ ار-نامىسىن قورلاۋعا دەيىن باردى. قالالىق سوت ءىستى قاراپ، يۋ. مۋحين مىرزا مەن گازەت رەداكتورى ن. الەگينا حانىم وزدەرىنىڭ زاڭعا قايشى ارەكەتتەرى ءۇشىن سول باسىلىمنىڭ بەتىندە قالا باسشىلارىنان كەشىرىم سۇراۋىن جانە ارقايسى 5 مىڭ سومنان ايىپ تولەۋىن مىندەتتەيتىن شەشىم شىعاردى.
جەرگىلىكتى «نوۆىي پۋت» گازەتى ءبىزدىڭ ءىس-ارەكەتىمىزگە قارسى جاۋىققان، وشپەندىلىك سەزىمىنە تولى جاريالانىمدارعا ورىن بەردى. سونداي ءبىر ماقالادا: «سەن، قوندىكەروۆا سۆەتلانا، رەسەيدەن قازاقستانعا كەلدىڭ دە، دوستىعىمىزعا ىرىتكى سالدىڭ، حالىقتى جىككە ءبولدىڭ. مۇمكىن، قالانىڭ اتاۋىن وزگەرتۋگە ەكى ميلليون تەڭگە اقشا تاۋىپ بەرەرسىڭ... ايتپەسە، ءوز اتىڭدى قازاقشالاپ العانىڭ دۇرىس بولار نەمەسە 24 ساعاتتىڭ ىشىندە قالادان تابانىڭدى جالتىراتقانىڭ ءجون شىعار...»، - دەگەن سىڭايدا ويلار ايتىلعان. شوۆينيستەر ونىمەن تىنباي، سلاۆيان تەكتى ۇش بۇزىق جىگىتتى سوڭىما سالىپتى. توسىننان كەزدەسكەن الگىلەردەن قاشىپ بارا جاتقانىمدا ءسۇرىنىپ قۇلاپ، قاتتى جارالاندىم، اياعىمنىڭ قوڭ ەتى جالبىراپ قالدى.
...ميتينگ وتكىزگەن كۇنى، كەشقۇرىم قابدىراحمان سەيىلعازين، عاللام شاببانوۆ جانە مەنى جەڭىل اق ماشينا قاعىپ ءوتتى. مەن ءبىر شەتكە مۇرتتاي ۇشتىم، پالتومنىڭ قۇندىز جاعاسى جىرتىلعان، ءۇستىم - قان-قان. قابدىراحمان كاپوتتىڭ ۇستىنە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، ساۋساقتارى ىلىككەن جەردەن مىقتاپ ۇستاپ الدى، ونىڭ قولىن ىشىندەگى ءۇش كىسى ۇرعىلاپ وتىرىپ جەرگە قۇلاتتى دا، جىلدامدىعىن ارتتىرىپ كەتە باردى. عاللام - ءدىن امان، تەك تۇرعان ورنىندا قيمىلداي الماي، قاتىپ قالىپتى («نەرۆنىي ستۋپور»). ايتكەنمەن، «ازات» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسى شتابىنا شۇعىل جەدەلحات جىبەرۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى جۋىنۋعا مۇرشامىز بولماي پوشتاعا باردىق، تەلەگرافتا ىستەيتىن زۋرا تاتەمىز ءتۇرىمىزدى كورىپ شوشىپ كەتتى. ال انا ءۇش بۇزاقىنى ءبىزدىڭ جىگىتتەر كوپ ۇزاتپاي قولعا ءتۇسىرىپ، ميليتسيا بولىمىنە تاپسىردى. كەيىن بىلدىك: بىرەۋى قالالىق ماي باسشىسىنىڭ - جيەنى، ەكەۋى - زاۋىت بەلسەندىلەرىنىڭ سەركەسى مەن ەركەسى ەكەن. سوندىقتان با، ۇشەۋىنە قانداي دا ءبىر جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلگەن جوق...
شاعىن قالا حالقى تۇرىمدى جاقسى تانىپ العان. وزگە ۇلت وكىلدەرى دە جادىندا ساقتاپ قالىپتى. كەشكىلىكتە ايالدامادا تۇرعانىمدا اۆتوبۋس جۇرگىزۋشىسى مەنى كورە سالا ەسىكتى تارس جاۋىپ، ورنىنان جىلدام قوزعالىپ كەتەدى. ءۇيىمنىڭ سىرتقى ەسىگىنە ەكى رەت ءورت سالىندى. تاعى بىردە، قىشقىل قۇيىلعان ساۋىت ءدال قاسىمدا جارىلدى. كەرى ىرعىپ ۇلگەردىم، اسفالت بەتى قىشقىلدىڭ ۋىتىنان اپپاق بولىپ كەتتى. وسىنداي وقيعالاردان كەيىن ارىستان قايداروۆ (مارقۇم), رافاەل شايحوۆ، قاناتبەك نابيەۆ سياقتى ازاماتتار مەنى سىرتىمنان باقىلاپ، قورعاۋشىما اينالدى.
...ەندى جوعارىدا كەيىنىرەك ايتۋدى ءجون كورگەن جايتقا توقتالايىن. ءوزىم اشىلۋىن سونشالىق تىلەپ، بەلسەندىلىكپەن اتسالىسقان «اقجول» گازەتى رەداكتسياسىنا مەنى قىزمەتكە المادى، ءسويتىپ مەن «كەمەدەن سىرتقا لاقتىرىلىپ»، تاعدىر تولقىنىندا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ ءجۇردىم. (قارلىعاش تۇگەلباەۆانى ون كۇن ىستەتتى دە، ەڭبەك كىتاپشاسىن قولىنا ۇستاتىپ قويا بەردى). ءسويتىپ، جەكە پروبلەمالار قىسپاعىنا تۇسكەن مەنىڭ سەرگەلدەڭ ءومىرىم باستالدى. قوعام دا - ەكونوميكالىق قيىنشىلىق قۇرساۋىندا، ازىق-تۇلىك پەن تاۋار تالونمەن بوساتىلادى. ال جۇمىس جوق، ءۇي جوق، كۇي جوق، نە اۋرۋدىڭ، نە ساۋدىڭ تىزىمىندە جوق مەن سەكىلدى جۇمىسسىزدارعا تالون بەرىلمەيدى. №19 ۋچيليششەنىڭ جاتاقحاناسىندا جالداپ تۇرعان بولمەمنىڭ ايلىق تولەماقىسىن تولەي المايتىن كۇيگە ءتۇستىم، سول سەبەپتى ودان شىعۋىم تالاپ ەتىلدى. اش قۇرساق ءارى سىرقات، ونىڭ ۇستىنە قولى قىسقا ايەل ادام ءۇشىن بۇل - اۋىر سوققى ەدى. كەي كەزدە السىزدىك پەن اۋرۋ سالدارىنان كوزىم قاراۋىتىپ، باسىم اينالادى، قۇلاپ تۇسپەس ءۇشىن، بۇك ءتۇسىپ وتىرا قالىپ، ءال جيناۋعا تىرىسام. جاناشىر تۋىستارىم - الىستا، مۇندا وزىمە اعايىن تۇتقان ادامدار تەرىس اينالىپ كەتتى...
ايتەۋىر، اتاسىنا راحمەت، مۇرات-مۇددەمىز ءبىر، يدەيالاس جىگىتتەر قول ۇشىن سوزدى، ءوز كەلىنشەكتەرىنە ايتپاي، تالوندارىنان ءبولىپ بەرەدى. قۋانىشىم قوينىما سىيماي شامام جەتكەنشە جۇگىرە باسىپ دۇكەنگە بارامىن، امال نە، مەن كەلگەندە ازىق-تۇلىك «تاۋسىلىپ قالادى»... وسىلايشا، 1991 جىلدان 1994 جىلعا دەيىن جۇمىسسىز ءجۇردىم. جوعارى ءبىلىمدى مامان رەتىندە قىزمەتكە قابىلداۋىن سۇراپ ءوتىنىش جازعان مەكەمەلەرگە مەن تۋرالى ءتۇرلى سىپسىڭ سوزدەر مەن ارىز-شاعىمدار ىلە جەتەتىن كورىنەدى. (بۇل تۋرالى كەيىن ءبىلدىم). بىراق وزگەلەر مەنى «قارا قارعالاردىڭ اراسىنداعى اق قارعا» سياقتى كورسە دە، مەنىڭ ءوزىمدى دە، سول كەزدەگى اۋىر حالىمدى دا ەل اعالارى: امانگەلدى مەڭدىبەكوۆ، ۆلاديمير شوكارەۆ، مادەنيەت ومارعاليەۆ، قۋات ەسىمحانوۆ جاقسى بىلەتىن. ايتسە دە، قانداي دا ءبىر سەبەپپەن مەنىڭ جۇمىسسىزدىق پروبلەمامدى شەشۋگە ولاردىڭ قۇزىرەتتەرى جەتپەدى... ءوزىم ۇمىتتەنگەن «قازاق ءتىلى» قوعامى دا جاردەم ەتە المادى. «ازاتتىڭ» بەلسەندىلەرى بولسا: «سوتقا جۇگىنىڭىز!» - دەپ، كەسىپ ايتتى، بىراق، ماقۇل كورمەدىم. ۇلت مۇددەسى ءۇشىن وتقا تۇسۋگە ءتيىستى قازاقتار ءبىر-بىرىمەن سوتتا تارتىسىپ جاتسا، دۇشپان تابا قىلادى عوي...
سول قيىن كەزەڭدە قارلىعاش پەن قانات تۇگەلباەۆتار، ءزۇبايرا مۇقاشەۆا، كۇلزيپا راحمەتوۆا، زاۋرەش ءماحادىل، ارىستان قايداروۆ (مارقۇم), قابدىراحمان سەيىلعازين سەكىلدى ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىم جاناشىر تۋىستارىما اينالدى، مەنىڭ ازىق-تۇلىك پروبلەمام ازداپ شەشىلدى. وبلىس حالىقتارى اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ق. ءدارجۇمانوۆ (مارقۇم), وبلىستىق مۇسىلمان ايەلدەرى ليگاسىنىڭ ءتورايىمى ز. قوجاحمەتوۆا، اۋدان، قالا اكىمدىكتەرى قىزمەتكەرلەرى ب.سۇلەيمەنوۆا، ل.دەمەسىنوۆا، ل.نۇرعوجينا، ر.يمانعاليەۆا، ق. بايىسوۆ، اۋداننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ مامانى و.بەيسەنباەۆا، وبلىستىڭ بەلگىلى جۋرناليستەرى ج. بيجانوۆ پەن ع. بالتاباي جاۋتاڭكوز، قامكوڭىل شاعىمدا ماعان رۋحاني قولداۋ كورسەتىپ، جىگەر بەردى. قازاقتىڭ جاناشىرى اسىلى وسمان اپكەم مەن قوعام قايراتكەرى ايسۇلۋ قادىرباەۆاعا ايتار العىسىم زور.
بابالارى كەڭپەيىلدىك پەن كەشىرىمشىلدىككە ۇندەگەن دارحان حالىقتىڭ قىزىمىن عوي، وزىمە دۇشپان كوزبەن قاراعان قانداستارىما كەك ساقتاي المادىم. «ءبارىمىز - ءبىر ءۇيدىڭ بالاسى، ءبىر قولدىڭ سالاسى» سياقتى ەمەسپىز بە؟»، - دەگەن ويعا جىعىلىپ جانە سول ويمەن بەلىمدى بەكەم بۋىپ، اياعىما قايتا تۇردىم، تابانىمدى نىق باستىم. ماقسات-مۇددەسى ءادىل، ءىسى ادال قوعام بەلسەندىلەرى تاعدىر سوققىسىنان كەيىن ەسىن جيناي الماي، ەڭسەسى ەزىلىپ كەتسە، ولاردى كىم ۇلگى-ونەگە تۇتادى؟.. سونى ۇعىنعاندىعىمنان شىعار، قيىنشىلىقتا جاسىپ قالماي، كەرىسىنشە شيراي ءتۇسىپ، شىنىققان ەكەنمىن. تىڭ، سونى ىستەردى قولعا الىپ، «جاڭا قولدانىستار» سوزدىگىن جانە گرەس، فەرروقورىتپا زاۋىتى، وزگە دە كاسىپورىندارداعى جۇمىسشىلاردىڭ جالپى سانى، ۇلتتىق قۇرامى، باسشىلىق قىزمەتتەگىلەر سانى، ونىڭ ىشىندەگى قازاقتاردىڭ پايىزدىق ۇلەسى، ت.س.س. مالىمەتتەردى جيناقتاپ، ستاتيستيكالىق دەرەكتەمە - «دەرەكتەر بانكىن» جاسادىم. 1994 جىلى، قالالىق اكىمدىككە، ءتىل ءبولىمىن باسقارۋعا قىزمەتكە تۇردىم، جاعدايىم وڭالا باستادى.
ايتسە دە، جۇرەگىمدى وڭ قولىممەن باسىپ تۇرىپ اقيقاتىن ايتايىن: ماعان بارىنەن قادىرلىسى دە، ماقتان ەتەرىم دە - «ازات» قازاقستان ازاماتتىق قوزعالىسىندا جانە «قازاق ءتىلى» قوعامىندا ۇلت مۇددەسىنىڭ جۇزەگە اسۋى ءۇشىن تامشىداي بولسا دا قوسقان ۇلەسىم. كەزىندە تاۋەلسىزدىگىمىز بەن ەگەمەندىگىمىز ءۇشىن كۇرەسكەن «جەلتوقسان» ۇيىمدارى، «ازات»، «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىستارى جايىندا ەلباسىنىڭ ءوزى تولىمدى پىكىر بىلدىرگەنى جانە «تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى قارلىعاشتارى» اتانعان قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتى ورتا مەكتەپتىڭ تاريح ءپانى وقۋلىقتارىندا جازىلعانى مەن ءۇشىن - زور ماقتانىش!
قازىر قۇرمەتتى دەمالىستامىن، بەينەتىمنىڭ زەينەتىن كورۋدەمىن. بىراق زەينەتكەر اتانىپ، ۇيدە وتىرىپ قالعان جوقپىن. «ۇلت تاعدىرى» رەسپۋبليكالىق قوزعالىسىنىڭ پاۆلودار وبلىسى بويىنشا ۇيلەستىرۋشىسى، «قازاق ءتىلى» قوعامى وبلىستىق ۇيىمى باسقارماسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە كەلەلى ماسەلەلەرگە ارالاسىپ، ەلدىڭ ورتاسىندا جۇرەتىنىمدى دە ماقتان تۇتامىن!
تەك، ءبىر وكىنىشتىسى، «ازاتتىقتاردىڭ» اۋمالى-توكپەلى شاقتاردا ەرلىككە پارا-پار تەگەۋرىندى ءىس-ارەكەتتەرىن كەڭەستىك كەزەڭدە شەن تاعىپ، شەكپەن جامىلعانداردىڭ كەيبىرى ەندى كوزگە ىلمەي، يگىلىكتى ىستەردىڭ بارلىعىن تەك وزدەرىنە تەلۋدە. كىسىلىكتەن اتتاپ كەتۋ جاقسى ەمەس، بىز سونى بىلە تۇرا كىشىلىك تانىتۋدامىز... سول كەزەڭنىڭ شىنايى قاھارماندارىنىڭ كوپشىلىگى ءوز اراڭدا ءجۇر، اعايىندار!.. (ومىردەن وتكەن ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىمىزدىڭ جاندارى جانناتتا بولعاي!) اتامىز قازاق: «قىزمەت ەت تە، مىندەت قىل» دەمەي مە؟ ەڭبەكتىڭ ەلەنگەنى، ادىل باعاسى بەرىلگەنى دۇرىس قوي.
راس، بىزدەر ءبىراز جاسقا كەلىپ قالدىق، وزگەگە وكپە ارتىپ، بىرەۋگە رەنىش ايتار جاس ەمەس بۇل. ەڭسەسى بيىك ەلىمىزدىڭ اماندىعىن، ەگەمەندىگىمىزدىڭ باياندىلىعىن جاراتقان يەمىزدەن جالبارىنىپ وتىرىپ تىلەيتىن جاسقا جەتتىك. ال ءبىزدىڭ ءومىربايانىمىز وتكەن شاقپەن جانە بۇگىنگى كەزبەن شەكتەلمەسە كەرەك، ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى اقتاڭداقتار اشىلىپ، ەرلەرىمىزدىڭ تاعدىرىنداعى كومەسكى تۇستار ايقىندالاتىن بولاشاعىمىز ءالى الدا عوي...
ءسوز سوڭى نەمەسە سۇراقتار جاۋاپ تىلەيدى
ءدال قاجەت كەزىندە ءوزىم باستارىن قوسىپ، بىرىكتىرگەن ازاماتتاردىڭ قازىر ماعان قوياتىن سۇراقتارى از ەمەس.
-قالامىزدىڭ 40, 45, 50 جىلدىقتارىنا ارنايى شىعارىلعان مەرەيتويلىق بۋكلەتتەر مەن كىتاپتارعا «ازات» قوزعالىسى» دەگەن ەكى اۋىز ءسوزدىڭ ەنبەۋىنە نە سەبەپ؟
-اقسۋدىڭ 5, 10, 15, 20 جىلدىقتارى نەگە اتالىپ وتىلمەدى؟ كەزىندە بۇكىل ەل بولىپ، زورعا دەگەندە اشقىزعان اقجولتاي گازەتىمىز «اقجولدىڭ» 20 جىلدىعى نەگە ەسكەرۋسىز قالدى؟
- ەگەمەندىكتىڭ العاشقى كۇردەلى كەزەڭىندە اشىلۋىنا ءوزىمىز ۇلەس قوسقان تۇڭعىش قازاق سىنىپتارى، مەكتەپتەر، بالاباقشالار، مادەني ورتالىقتاردىڭ اتاۋلى كۇندەرىندە ءبىز نەلىكتەن نازاردان تىس قالامىز؟ جاس ۇرپاقتىڭ ساناسى - وتانسۇيگىشتىك سەزىمگە، يدەولوگيا ۇلتتىق پاتريوتتىق تاربيەگە سۋساپ تۇرعان قازىرگى كەزەڭدە وسى تاقىرىپتاعى جيىن، فورۋمدارعا ءبىز نەگە شاقىرىلمايمىز؟
- ءبىر جيىندا 13 ادام اقسۋ قالاسىنىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىمەن ماراپاتتالسا دا، بۇل اتاقتىڭ ءبىزدىڭ ءبىر وكىلىمىزگە دە بۇيىرماۋى قالاي؟ وزگە دە ماراپاتتاۋلار تىزىمىندە تەگىمىز جوق، سالتاناتتى جيىندار قوناقتارىنىڭ قۇرامىندا وزىمىز جوقپىز، نەگە؟ قالامىزدىڭ 50 جىلدىعىندا مەرەيتويلىق توسبەلگىلەر «اق جاعالىلار» مەن «اعاسى جاقسىلارعا» قوس-قوستان تاراتىلعان دەسەدى، ال بىزگە شاقىرۋ قاعازى دا بەرىلمەدى، سەبەبى نە؟
- الدە ازاماتتىق جانە دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋ جولىنداعى زاماناۋي قازاقستاندىق قوعامنىڭ ءبىر تەتىگى بولىپ وتىرعان ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى بيلىك ۇلتشىل دەموكراتتار مەن قوعام بەلسەندىلەرىن باياعى وتارشىل اق پاتشا مەن قىزىل يمپەريالار داۋىرىندەگىدەي قوعامنىڭ وگەي بالالارى ساناي ما ەكەن؟..
بۇل ساۋالدارعا مەن جاۋاپ بەرە المايمىن، قۇزىرەتىم جەتپەيدى، قالا باسشىلىعى بولماسا...
سۆەتلانا قوندىكەروۆا،
اقسۋ قالاسى،
پاۆلودار وبلىسى.
Abai.kz
