باسى: ابىلقايىر ءباھادۇر – قازاقتىڭ اعا حانى

قازاق ەلىنە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان جوڭعار اسكەرىنە تسەۆان رابداننىڭ ۇلدارى گالدان تسەرەن مەن لاۋزان شونو جەتەكشىلىك ەتكەن بولاتىن. جورىققا اسكەري جابدىقتارى جاقسى، زەڭبىرەك، وق-ءدارىلى مىلتىق سىندى قارۋ-جاراقتارى مول، جاۋىنگەر اتتارى جەلدەي ەسكەن قالىڭ قوسىندار قاتىسقان ەدى. جەتى تۇستان سىنالاي كىرگەن ءجۇز مىڭ جاۋىنگەرى بار بەس قارۋى ساي ارميا كۇرسىلدەتىپ زەڭبىرەك اتىپ، مىلتىقتان وق جاۋدىرىپ، شۋ جانە تالاس وزەندەرى اڭعارىنان ءبىر-اق شىقتى. تاسقىن سەلدەي تاسىپ اعىلعان باسقىنشىنىڭ اتتى اسكەرىنە قارسى ءداستۇرلى قىلىش-نايزاسىمەن باتىل كوتەرىلگەن قازاق جاساقتارى توسقاۋىل بولا المادى. توسىن دا جويقىن سوققىدان قاتتى شىعىنعا ۇشىرادى. حالىققا قورعان بولا الماي قالدى.  قورقىنىشتى قاتىگەزدىكپەن استاسقان شابۋىلدان ەل ەسىن جيناي الماي، بەتى اۋعان جاققا ۇدەرە كوشۋگە، ءتىپتى ءۇي-جايىن، دۇنيە-مۇلكىن، مالدارىن تاستاي قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. جوڭعارلار تەز ارادا تاشكەنت، سايرام، تۇركىستان، سوزاق، قۇمكەنت، ساۋداكەنت سەكىلدى قازاق شاھارلارىن، ۇزىن سانى 25 قالانى باسىپ الدى. (اڭىزداردا باسقىنشىلاردىڭ تالاي رۋلاردى تۇتاسىمەن قىرىپ جىبەرگەنى ايتىلادى. قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنداعى وسىناۋ اسا قاسىرەتتى كەزەڭ  تاريحتا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن تاڭبالاندى. ەل اۋزىندا ساقتالعان مىنانداي:  «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى، كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى. قارىنداستان ايىرىلعان قيىن ەكەن، قارا كوزدەن مولدىرەپ جاس كەلەدى. مىنا زامان قاي زامان، قىسقان زامان، باسىمىزدان باق-داۋلەت ۇشقان زامان. شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى، قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان. مىنا زامان قاي زامان، باعى زامان، باياعىداي بولا ما تاعى زامان. قارىنداس پەن قارا ورىن قالعاننان سوڭ، كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ اعىزامىن»، – دەپ كەلەتىن  شەكسىز قايعىعا تۇنعان سوزدەرى بار «ەلىم-اي» اتتى رەكۆيەم-انمەن بەدەرلەندى). باسقىنشىلىق سوعىس قازاقتاردىڭ توز-توزىن شىعاردى. ەل تونالدى. جايىلىم مەن ەگىستىك تاپتالىپ، بوساپ قالدى، قولونەرشىلەر قانالدى، ساۋدا توقىرادى، مال باسى كۇرت كەمىدى. جۇرت باس ساۋعالاپ بوسىپ كەتتى. قوس ۇلى سۋ ءامۋ مەن سىر اراسىنداعى وتىرىقشىلار دا ايتىپ-جەتكىزگىسىز كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. اشتىقتىڭ جايلاعانى سونداي، شەجىرەلەردە ساقتالعان حابارلارعا قاراعاندا، ادامدار ولىكتەردى جەرلەمەي، جەۋگە ءماجبۇر بولعان.  بايىرعى بۇحارا، حيۋا، فەرعانا، سامارقان بوساپ قالعان. اسكەرىنىڭ سوعىس قيمىلدارىن ءساتتى جۇرگىزىپ جاتقانى حاقىندا  حابار تيىسىمەن تسەۆان رابدان ەدىل بويىنداعى ويرات تۋىسقاندارىنا – قالماق حاندىعىنا جاۋشى اتتاندىرادى. ءوزىنىڭ اسكەري جورىعىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردى ءبىرجولا جەڭىپ، الداعى ۋاقىتتا جايىق پەن ەدىلدە ايۋكە حانمەن بىرگە جايلاۋعا شىعۋدان دامەلەنەتىنىنەن حاباردار ەتەدى...

باسقىنشىلاردىڭ قاراقۇرىم  اسكەرى وڭتۇستىك اۋداندارعا توبەدەن جاي تۇسكەندەي باسا-كوكتەي كىرىپ، ەل-جۇرتتى كول-كوسىر قايعى قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن «اقتابان شۇبىرىندى» تراگەدياسىنىڭ العاشقى ايلارىندا قازاق امىرشىلەرى قاتتى ەسەڭگىرەپ قالعان. دۇشپان قازاقتاردىڭ باستى ساياسي ورتالىعى تۇركىستان شاھارىن باسىپ الدى. جەڭىلىسكە ۇشىراعان ەل بيلەۋشىلەرى قاندى شايقاس بارىسىندا  قالانى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. استانادا تۇراتىن باسقارۋشى ەليتانىڭ كوشىپ ۇلگەرمەگەن وتباستارى، سولاردىڭ ىشىندە اعا حان ابىلقايىر ءباھادۇردىڭ بايبىشەسى، وگەي شەشەسى، باۋىرلارىنىڭ ايەلدەرى تۇتقىنعا الىنىپ، جوڭعاريانىڭ ىشكى ۇلىستارىنا اكەتىلدى. ەت-جاقىندارىنان ايرىلۋ ءوز الدىنا، كۇللىقازاق استاناسى مەن ولكەدەگى وعان جاپسارلاس وتىرىقشى ەلدى مەكەندەردىڭ  باسقىنشى ويراتتاردىڭ باقىلاۋىنا ءوتۋى  ەل اعالارىن قاتتى كۇيزەلتتى. ولاردىڭ جاۋعا قارسىلىق كۇرەستى ۇيىمداستىرۋ مۇمكىندىكتەرىن تومەندەتىپ، جىگەرلەرىن جاسىتتى. مىنە وسىنداي اۋىر جاعدايدا سولاردىڭ ىشىنەن تەز ەس جيىپ، جاعدايدى ايقىن سارالاي بىلگەن جانە تيىسىنشە ماقساتتى ءىس-ارەكەت ۇيىمداستىرا العان جالعىز عانا تۇلعا قازاقتىڭ اعا حانى ابىلقايىر ءباھادۇر بولدى. ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە ول ارال ماڭىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ نامىسىن جانىپ، جوڭعار  اگرەسسياسىن قايتكەندە كەرى قاعۋدى كوزدەيتىن احۋال تۋعىزدى. ءوزىن سودان ءبىر مۇشەلدەن استام ۋاقىت بۇرىن حان كوتەرگەن قۇمدى ءوڭىردى مەكەن ەتكەن بارشانى وتان قورعاۋ ىسىنە جۇمىلدىرا الدى.  سونداعى ەل-جۇرتىنىڭ قولداۋىمەن قىسقا مەرزىم ىشىندە قازاق جانە قاراقالپاق جىگىتتەرىنەن جيىرما مىڭ ساربازدان تۇراتىن قول ۇيىمداستىرىپ، جاراقتاندىردى. اسكەري ونەرگە باۋلىدى. شەشىمتال جورىققا دايىندادى. سوسىن جەر قايىسقان قالىڭ جاساقتىڭ باسىنا ءوزى تۇرىپ، جاۋعا اتتاندى. بىراق وڭتۇستىكتى، وڭتۇستىكتەگى قازاق ەلىنىڭ باس قالاسىن باسىپ العان جوڭعارعا ەمەس، سولتۇستىك-باتىستاعى قالماق يەلىكتەرىنە قاراي شاپتى.

ءباھادۇر حان ويراتتاردىڭ ەكى قيىرداعى مەملەكەتتەرى اراسىندا ءجۇرىپ جاتقان بايلانىستاردىڭ تۇپكى ماقساتىن نە ءوزىنىڭ تۇيسىگىمەن بولجاپ، نە بارلاۋ رەتىمەن جەتكەن ءتۇرلى حابارلار مەن دەرەكتەردى ساراپتاۋ ناتيجەسىندە، الدىن-الا ابدەن ءبىلىپ العان بولاتىن. قالماق حانى ايۋكەنىڭ جوڭعار قونتايشىسى بوپ وتىرعان كۇيەۋ بالاسىنا كومەكتەسۋگە تىرىساتىنى كۇمانسىز ەدى. ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قالماق پەن ونىڭ ەرتىستىڭ باستاۋىنداعى ءتۇپ تۋىسى جوڭعار ارالارىن الىپ جاتقان قازاقتى باعىندىرىپ الۋدى بوشوقتۋدىڭ سوناۋ ارنايى زاڭدار جيناعىن  قابىلداپ العان زامانىنان ارماندايتىن. تسەۆان راۆداننىڭ بالالارى وت-قارۋلى ۇلكەن ارمياسىمەن تۇتقيىلدان باسىپ كىرىپ، قازاق ەلىن قانسىراتقان قازىرگى جاعداي كوكەيلەرىن تەسكەن سول ارماندارىن جۇزەگە اسىرۋعا ابدەن قولايلى ءسات تۋعىزعان. جوڭعاردىڭ وڭتۇستىكتەگى جەڭىسىن باياندى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن تەرىستىكتەن قالماقتىڭ شابۋىلداۋى عانا قالعان. اشىق دۇشپانىمەن بەتپە-بەت كەلگەن قازاقتىڭ تۋ سىرتىنان انە-مىنە سوققى بەرۋى ىقتيمال ەدى. ابىلقايىر حان سونىڭ الدىن الۋعا ۇمتىلعان.

ول قاتەلەسپەگەن ەدى. قىز بەرىپ، قىز الىسىپ تۇرعان بۇل ەكى حاندىقتىڭ امىرشىلەرى اراسىندا جەكجاتتىق الىس-بەرىس، اڭگىمە-سۇقباتتار استارىمەن 1640 جىلى بارلىق ويرات تۇقىمدارى قۇرىپ تۇرعان حاندىقتاردىڭ وكىلدەرى قابىلداعان زاڭنامالىق «يكي تساادجين بيچيك» قۇجاتى ءسوز بولاتىن. سوندا نەگىزدەلگەن ۇلى جوسپار ەسكە الىنىپ تۇراتىن. سول بويىنشا  اسكەري-ساياسي وداق قۇرۋ ماسەلەسى قارالىپ جۇرگەن. ال 1723 جىلى كوكتەمگى ءساتتى سوعىس سونى تياناقتاۋدى كۇن تارتىبىنە شىعاردى دا، تسەۆان راۆدان ايۋكەگە ارنايى جاۋشى جىبەرىپ، قازاقتارعا قارسى بىرلەسىپ اسكەري قيمىل جۇرگىزۋدى ۇسىندى.  ونى ايۋكە حان ىقىلاسپەن قابىل الدى. ىزىنشە ورىس پاتشالىعىنا دا قولايسىزدىق تۋعىزىپ جۇرگەن  قازاقتارعا قارسى  جورىق جاساۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن وزىنە وت-قارۋلى جاساق ءبولۋىن وتىنگەن. الايدا جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىندەگى اسكەري جەڭىسىنەن حاباردار رەسەيلىك بيلىك ونىڭ بۇل سوعىسقا ارالاسۋىن قوشتامادى.  سەبەبى رەسەي ءۇشىن ەكى قيىرداعى ويراتتىڭ تۇتاسىپ كۇشەيۋىنەن گورى ولاردىڭ اراسىندا دەربەس كۇش رەتىندە قازاقتاردىڭ ساقتالا تۇرۋى ءتيىمدى-ءتىن. وتكەن جىلى عانا ۇلى پەتر قازاق دالاسىنىڭ وزدەرىن شىعىس ەلدەرىنە شىعاراتىن قاقپا ەكەنىن، ونى پايدالارىنا اسىرۋ قاجەتتىگىن ايتقان. ەگەر سول قاقپا زەنگورلاردىڭ قولاستىنا تۇسسە – ورىس ءۇشىن جابىلعانمەن پاراپار ەدى. سەبەبى سول شامادا تسەۆان راۆدان ورداسىنان ورالعان ۋنكوۆسكي ونىڭ ورىس بوداندىعىن قابىلدامايتىنىن، كىتايمەن شەكاراسىنا قامالدار دا سالعىزبايتىنىن جەتكىزگەن. دەمەك، ايۋكەنىڭ تسەۆان راۆدانعا قوسىلۋىنا جول بەرۋگە بولمايدى. سوندىقتان دا وعان بۇل سوعىسقا ارالاسپاعانى ءجون دەگەن سىپايى كەڭەس بەرىلدى.  الايدا قالماق حانى ءبارىبىر العاشقى نيەتىنەن باستارتا قويماعان، ويتكەنى ول قازىرگى جوڭعار سوققىسىنان قانسىراپ جاتقان قازاق ەلىن ورىستىڭ كومەگىنسىز-اق جاۋلاپ الاتىن كۇش وزىندە دە بار دەپ بىلەتىن. ويراتتاردىڭ قانقۇيلى  باسقىنشىلىعى ۇشىراتقان «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» جاعدايىندا ول، شىنىندا، قازاق حاندىعىنا  ەلەۋلى قاۋىپ  ءتوندىرىپ تۇرعان. وسىنى ايقىن اجىراتقان ابىلقايىر حان جەدەل دە ۇشقىر جاساقتارىمەن سىردىڭ ورتا اعىسى تۇسىنان ەدىل قالماقتارىنا قاراي شۇعىل اتتانعان ەدى.

قازاق حانىنىڭ ۇلكەن قولمەن جايىققا قاراي جاساعان شەشىمدى جورىعى قالماق امىرشىلەرىن ابىگەرگە سالدى. ولار ءبىتىم جاساۋ جولىن ىزدەپ، ابىلقايىردىڭ الدىنان ەلشى اتتاندىرادى. الايدا ايۋكەنىڭ سەنىمدى وكىلىنە ابىلقايىر «قالماقتار مەن ورىستارعا قارسى سوعىسۋعا كەلە جاتقانى، جاساعىندا قىرىق مىڭ ساربازى بارى» جايىندا ىمىراسىز مالىمدەمەسىن جاريا ەتەدى. سوندا، يمپەريانىڭ تۇستىكتەگى قالقانىنىڭ جاعدايى مۇشكىلدىگىن پارىقتاعان استراحان گۋبەرناتورى ايۋكە حانعا كومەككە ارتيللەريا كومانداسى مەن التى ەسكادرون سولدات جىبەرەدى. بىراق ونىسى احۋالدى جاقسارتا المايدى. ابىلقايىر حاننىڭ ءىرى اسكەري كۇشى جايىققا جەتكەن بەتتە قارسى شىققان قالماقتاردى العاشقى شايقاستا-اق تاس-تالقان جەڭەدى دە، تەرىستىككە قاراي تەرەڭدەي بەرەدى. قازاق جاساقتارى جەڭىستى شەرۋلەرىن جالعاستىرا تۇسەدى. پاتشا ۇكىمەتى سول جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ايۋكەگە «يمپەراتور ۇلىلىعى مارتەبەسىمەن ارايلانعان ءبىزدىڭ قالالارىمىز بەن سەنىڭ – ءبىزدىڭ بودانىمىزدىڭ ۇلىستارىنا كەلە جاتقان» قازاقتار مەن قاراقالپاقتارعا توسقاۋىل قويىپ، «قالالارىمىز بەن ۇيەزدەرىمىزدى تالان-تاراجعا تۇسىرۋگە جول بەرمەۋدى» تاپسىرادى. ارينە، ءتيىستى اسكەري جاردەمى دە بولادى. ناتيجەسىندە، قالماقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرلەرى قازاقتاردىڭ جايىق بويىن تۇگەل تازالاۋعا بەت العان قوزعالىسىن توقتاتادى.

1723 جىلدان 1724 جىلعا قارايعى قىس ايلارىندا ەلەۋلى اسكەري قيمىل جاسالعان جوق، بىراق، كوكتەم كەلە (1724 جىلعى اقپاندا ايۋكە حان دۇنيە سالادى),   ابىلقايىر ءباھادۇر مەن ونىڭ ەسەت جانە باسقا دا باتىرلارى باستاعان جاساقتار ەدىل قالماقتارىنا شابۋىلدارىن جاڭعىرتتى. قالماقتار ەسەت باتىردىڭ جاساعىن پاتشا وكىمەتى بەرگەن زەڭبىرەكتەردەن اتقىلاي وتىرىپ جەڭدى. سودان كەيىن ابىلقايىر حاننىڭ باتىرلارى قالماق-ورىس جەرىنە ودان ءارى جورىق جاساۋىن دوعاردى. دەگەنمەن، ەكى جىل بويى ورىن الىپ تۇرعان ءىرىلى-ۇساقتى اسكەري قاقتىعىستار ءوز جەمىسىن بەردى.1724 جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي قالماق حاندىعى بۇدان ءارى قازاق ەلىنە بۇرىنعىداي قاتەر توندىرۋگە قاۋقارى جەتپەيتىن كۇيگە تۇسكەن ەدى. وسىلاي، سولتۇستىك-باتىس ايماققا جاساعان جورىعى ناتيجەسىندە ابىلقايىر حان ەلدىڭ تەرىستىك جاقتاعى شەكاراسىن قاۋىپسىزدەندىرىپ الدى دا، شاپشاڭ قيمىلداپ داعدىلانعان جاۋىنگەر جاساقتارىن بىردەن تۇركىستان قالاسى باعىتىنا بۇردى. ۇزاق شەرۋدە جولشىباي كەزىككەن جوڭعاردىڭ العى شەپتەگى بەكەتتەرىن بۇزىپ-جارا ۇرىس سالىپ، كۇزدە تۇركىستانعا جەتتى.  جاۋ قولىنداعى قالاعا بىردەن  تىكەلەي شتۋرم جاساپ، تەز ازات ەتتى.  قازاق اسكەرىنىڭ قۋاتتى  شابۋىلى بارىسىندا جوڭعار قونتايشىسىنىڭ بالاسى، تاجىريبەلى قولباسشى لاۋزان شونو قالانى تاستاي قاشىپ، قاراتاۋ قويناۋىنا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ال ابىلقايىر قازاق استاناسىن بوساتىسىمەن، جەڭىستى شەرۋىن كۇللى وڭىردە جالعاستىردى.   قاھارمان ساربازدارىمەن  تاشكەنتتى جانە سول ايماقتاعى دۇشپان باسىپ العان وزگە دە قالالاردى تۇگەل ازات ەتىپ، جارتى جىلدان استام ءوز قاراۋىندا ۇستاپ تۇردى. الايدا قازاق جەرىندەگى  جوڭعار اسكەرىنە كوپ ۇزاماي قوسىمشا كۇش كەلىپ قوسىلعان. ءسويتىپ ولكەدە باسقىنشى كۇشى باسىمدىق ەتكەن. سول سەبەپتى، بىرقاتار قانتوگىستى شايقاستاردان سوڭ، 1725 جىلدىڭ كوكتەمىندە  ابىلقايىر ءباھادۇر بۇل ايماقتى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. باتىرلارىمەن بىرگە اۋەلى بۇحارا حاندىعى اۋماعىنا، ودان تەرىستىككە قاراي اۋىستى. ول شەگىنىسىمەن، سىر بويى قالالارىن، جەتىسۋدى جىلدام جوڭعارلار باسىپ الدى. ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حاننىڭ يەلىگىندە ەسەپتەلەتىن ولكە تسەۆان راۆدان قونتايشىنىڭ قولاستىنا قايتادان ءتۇستى.  قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ حالقى مەكەندەيتىن ايماق تاۋەلدىلىك جاعدايدا، جوڭعار نويوندارىنىڭ باقىلاۋىندا قالدى.

بۇل شاقتا تەرىستىكتەگى جەر-سۋ قاتىناستارى تاعى دا شيەلەنىسكەن ەدى. سوعان بايلانىستى  ابىلقايىر حان 1726 جىلى ورتا ءجۇز حانى سامەكەمەن بىرلەسىپ، ون مىڭ جىگىتتەن قۇرالعان قارۋلى جاساقپەن جاڭا جورىققا اتتاندى. قالماق تايشىلارىن ۇلىستارىمەن جايىق بويىنان كۇشپەن قۋعا تىرىستى (جالپى، ابىلقايىر ءباھادۇر قىرىق جىلعا تارتا ۋاقىتقا سوزىلعان جاۋىنگەرلىك، قولباسىلىق، ەل بيلەۋشىلىك  قىزمەتىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ تەرىستىك-باتىس شەگىن قورعاۋدا جان اياماي شايقاسقان، ورىس پاتشاسى وكىمەتىنە «قازاقتار جايىقتان سۋى سارقىلعانشا ايىرىلمايدى» دەپ، ەش بۇلجىماي، تاباندى  تۇردە الىمدەگەن كۇرەسكەر). جايىقتىڭ سول جاعالاۋىندا قازاق اسكەرى جەڭىستى ۇرىستا جۇرگىزگەن ەدى، الايدا وڭ جاعالاۋدا سانى دا باسىم، قارۋ-جاراعى دا وزىق قالماقتاردىڭ ءۇش جاقتان شۇيلىككەن شابۋىلى استىندا قالدى. قورشاۋعا تۇسكەن قازاق جاساقتارى ءتورت كۇن بويى جان الىپ، جان بەرىسە شايقاستى. اقىرى جاعدايمەن ساناسۋعا تۋرا كەلدى. كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ، قوس تاراپ ءوزارا بىتىمگە كەلىستى. ابىلقايىر حان قالماق جاعىنا اماناتقا تاما ەسەت باتىر، تابىن بوكەنباي باتىر  باستاعان ونداعان ساربازىن بەردى. راس، ءبىتىم الداعى ۋاقىتتاردا ەكى جاقتان دا ءالسىن-ءالسىن بۇزىلىپ تۇرادى، كيكىلجىڭدى رەتتەۋ ءۇشىن ودان كەيىنگى جىلداردا سامەكە حان قالماقتارمەن جاڭا كەلىسىمدەر جاسايدى. دەگەنمەن،  تاراپتاردىڭ بۇدان بىلاي شەكارا بۇزباي، بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ جايىندا قول جەتكىزگەن العاشقى ۋاعدالاستىعى ارقاسىندا قازاق امىرشىلەرى سول شاقتاعى جالپى ەل جاعدايىنا ناقتىراق كوڭىل بولۋگە مۇمكىندىك الدى. ابىلقايىر ءباھادۇر قالماقتارمەن ەكى ارادا 1726 جىلعى كەلىسىمگە قول جەتكىزىسىمەن، جايىق ايماعىنداعى اسكەري-ساياسي قىزمەتىن وڭتۇستىكتى جايلاپ العان باسقىنشى جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسۋ ماسەلەسىنە اۋداردى. وتان قورعاۋعا بۇكىل حالىقتى جۇمىلدىرۋ قاجەت ەدى...

ابىلقايىر حان تسەۆان رابداننىڭ قولباسشى ۇلدارى باستاعان جوڭعار اسكەرىنىڭ 1723 جىلعى قانقۇيلى شاپقىنشىلىعى ەكپىنىنە توتەپ بەرە الماعانىن ەسكە ءتۇسىردى. كەسكىلەسكەن شايقاس بارىسىندا كۇللى وڭتۇستىك جازيرانى قازاق ەلىنىڭ استاناسى تۇركىستانمەن، سول وڭىردەگى بارشا قالالارىمەن جاۋ قولىنا قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعانىن، جاساعىنىڭ امان قالعان بولىگىمەن  قاراقۇم اۋماعىنا اۋىسقانىن ەسىنە ءتۇسىردى. سول ايماقتاعى جىگىتتەردەن جاڭا قول قۇرىپ، تەرىستىك-باتىسقا اتتانعانىن ويىنا الدى. قانسىراپ جاتقان قازاق ەلىن تەرىستىكتەن شابۋعا دايىندالعان، سونىسىمەن وڭتۇستىك ايماقتى باسىپ العان جوڭعار باسقىنشىلارىمەن تۇتاسۋى ىقتيمال قالماق شابۋىلىنىڭ الدىن العانىن ويلادى.  سول اسكەري شاراسىنان كەيىن، 1724 جىلى ۇلى دالانى تۇستىك-شىعىس باعىتىندا ۇشقىر جاساعىمەن كوكتەي كەسىپ وتكەنىن، جولدا بەكەت سالىپ تاستاعان جوڭعارلارمەن قيان-كەسكى ۇرىس سالا وتىرىپ وڭتۇستىككە ايماققا جارىپ كىرگەنىن ەسىنە الدى. ول ءبىر قاھارماندىققا تۇنعان شاق ەدى. اعا حان بولعالى ورداسى ءتورت قىس تورىندە ورنالاسقان قازاق استاناسىن جاۋىنگەر جاساقتارىمەن سوندا جاۋدان بىردەن تازارتقان. ولكەنىڭ استانا اينالاسىنداعى باسقىنشى اياعى استىندا قالعان وزگە قالالارىن، بارشا جەر-سۋدى، ۇزىن سانى وتىز ەكى ۇلىستى ازات ەتكەن.  بىراق ايماقتاعى وسىناۋ جەڭىمپاز شەرۋىن، ءوڭىردى قايتارىپ العان قاندى شايقاستاردىڭ سالتاناتتى ناتيجەسىن باياندى ەتە المادى. التى-جەتى ايدان كەيىن،  1725 جىلى ايماقتى قايتا تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سولاردى ەسكە ءتۇسىرىپ سارالاي كەلە، ورداسى ورنالاسقان تۇركىستان شاھارىن، كۇللى قازاق جەر-سۋىن ازات ەتكەن قالپى تۇراقتى ۇستاپ  تۇرا الماۋىنىڭ سەبەبىن ىزدەدى. سول سەبەپتى جويۋ جولىن پارىقتادى.

«اقتابان شۇبىرىندى»  سالدارىنان قالىپتاسقان جاعدايدا ەلدى، جەر-سۋدى ساقتاۋ جانە قورعاۋعا بايلانىستى ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ابىلقايىر حان ادال اتقارىپ كەلە جاتقان. قاراماعىنداعى اسكەري كۇشتىڭ جاۋجۇرەكتىگىندە، سوعىسۋ ونەرىنە جاقسى ماشىقتانعانىندا، وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق توپتاردان جاساقتالعان قۇرىلىمىنىڭ ۇيلەسە ارەكەت ەتە العانىندا كۇمانى جوق. ول جاۋىنگەر ساربازدارى مەن ساردارلارىنا كىنا ارتا المايدى. سولارمەن بىرگە  ساۋىت شەشپەي، اتتان تۇسپەي، جالپاق قازاق دالاسىن تەرىستىك-باتىسى مەن وڭتۇستىك-شىعىسى ارالىعىندا ءارىلى-بەرىلى كوكتەي ءوتىپ الدەنەشە اسكەري جورىقتار جاساعان. سول جەڭىستى جورىقتارى بارىسىندا ەل-جۇرتقا ءوزىنىڭ اعا حان مارتەبەسىن ءىس جۇزىندە مويىنداتقان. ەندى ول قازاق مەملەكەتىنىڭ باسشىسى، اعا حانى رەتىندە، ەلدى جاۋدان تۇتاستاي ازات ەتۋ شاراسىن جاساۋعا ءتيىس بولاتىن.  ال بۇل شارانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ كىلتى دۇلەي باسقىنشىعا قارسى بۇكىل حالىقتى كوتەرۋدە جاتىر ەدى. جەڭىستەرىن باياندى ەتە الماۋىنىڭ سەبەبى مەن سىرى سول كىلتتى ءوزىنىڭ جانە وزىمەن قوسا بارشا امىرشىلەردىڭ ۋاقىتىندا دۇرىس پايدالانا الماعاندىقتارىندا جاتقان.

دەمەك، جاۋعا قارسى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ شايقاسۋ ماسەلەسىن تۇڭعىش رەت حالىق ورتاسىنا سالعان، ءوزىن اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايى ىسپەتتى جاڭا باسقوسۋ ۇيىمداستىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارا بولۋعا كەرەك.  اعا حاننىڭ مۇنداي كوزقاراسىن باتىس پەن سولتۇستىكتەگى جەر-سۋ كيكىلجىڭدەرىن وزىمەن بىرگە شەشۋگە اتسالىسىپ جۇرگەن سامەكە حان بىردەن قولدايدى. الايدا قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىك اۋماعى جانە جەتىسۋ ولكەسى تولىعىمەن جوڭعارلار قولاستىندا جاتقان. سول باسقىنشى اكىمشىلىككە بودان رەتىندە  ءتۇرلى الىم-سالىعىن بەرىپ، تاشكەنت سىندى شاھاردا تاۋەلدىلىك احۋالدا كۇن كورىپ وتىرعان ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حانعا وسى توقتامدى تەز جەتكىزۋ كەرەك. ابىلقايىر ءباھادۇر حان بەكەم شەشىم جاسادى. جاڭعىز وعان ەمەس، ەڭ الدىمەن ەلدەگى جۇزدەر بيلەرىنە (وردابيلەرگە), ايماقتارداعى بارلىق بي، باتىر، رۋباسى، باس ادامدارعا جانە اقساقالدارعا شۇعىل تۇردە جاۋشىلار اتتاندىرىلدى...

ابىلقايىر ءباھادۇر ەلدىڭ اعا حانى لاۋازىمىمەن قازاق استاناسى تۇركىستانعا ورنىققانىندا، باتىس ولكەدەگى كىشى جۇزگە قاراستى ەل-جۇرت ىشىنەن كوپ اۋىل ونىڭ ورداسىمەن بىرگە سول اۋماققا كوشىپ كەلىپ قونىستانعان. جاز ايلارىندا اعا حاننىڭ كوشپەلى ورداسى سولاردىڭ اراسىنا – ارىس سۋىنىڭ سالاسى بادام وزەنىنىڭ القابىنا تىگىلەتىن. سول سەبەپتى دە سونداعى ورداباسى اتالاتىن جەردى 1710 جىلدان كەيىنگى جاڭا بۇكىلحالىقتىق قۇرىلتاي وتەتىن ورىن ەتىپ بەلگىلەدى. ءسويتىپ، ابىلقايىردىڭ جازعى ستاۆكاسى قونىس تەۋىپ جۇرگەن ورداباسى بيىگىندە 18-ءشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنەن وتە بەرە، 1726 جىلعى قارا كۇزدە، باسقىنشى جوڭعارعا قارسى كۇرەسپەك حالىقتىڭ احلاقي رۋحىن نىعايتقان، تيىسىنشە، وتان سوعىسىن جەڭىسكە جەتكىزۋ ءۇشىن ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن قولىن قۇرۋعا بەكەم بايلام جاساعان ايگىلى ءماجىلىس ءوتتى.

قازاق حالقىنىڭ باسقىنشىعا قارسى شەشىمدى تۇردە وتان سوعىسىنا شىعۋىنا بايلانىستى تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي سىندى ءۇش ۇلى ءبيىمىزدىڭ ەسىمدەرى ەرەكشە قۇرمەتپەن ايتىلاتىنى ءمالىم.  ولار بارلىق قازاق رۋ-تايپالارىن جوڭعارلارعا قارسى بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن قاراۋ ءۇشىن ورداباسى قۇرىلتايىن شاقىردى دەلىنەدى. قالىڭ بۇقارامەن تىعىز بايلانىستا بولۋدىڭ جولى رەتىندە، بيلىككە قارا قازاق وكىلدەرىن تارتۋ قاجەتتىگى ەسىم حاننىڭ كەزىنەن باستاپ مويىندالعانى بەلگىلى. ونىڭ «ەسكى جول» اتالعان زاڭناماسىنىڭ تۇپكى ءمانى دە سول بولاتىن. سونى باسشىلىققا العان تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا بەلگىلى بيلەر ەلدى باسقارۋ جانە زاڭداردى سوناۋ «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» ۇلگىسىمەن جەتىلدىرۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىستىرىلدى. ايگىلى «جەتى جارعى» وسى ءۇش ءجۇز بيلەرىنىڭ بەلسەنە اتسالىسۋىمەن قابىلدانعان. مىنە  سولار  ەل باسىنا كۇن تۋعان كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا ەل بوپ بىرىگىپ قارسى تۇرۋ ۇرانىن كوتەردى.  ەل ساناسىنا سولاي سىڭگەن. ۇلى جۇزدەگى ون ءبىر تايپانى، ورتا جۇزدەگى التى تايپانى، كىشى جۇزدەگى جيىرما بەس تايپانى بىرىكتىرەتىن ءۇش تايپالىق وداقتى ورتاق مۇددەگە  ۇيىستىرۋداعى بۇل اسا كورنەكتى تۇلعالارىمىزدىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاي وتىرىپ، ولاردىڭ ۇلى كەڭەستى وتكىزۋدە باس ءامىرشىنىڭ باستاماسىنا ساي سولاي ارەكەت ەتكەنىن ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قيسىندى كورەتىنىمىزدى ءبىز جاسىرمايمىز. XVIII عاسىردا سودان بۇرىنعى كەزدەردەگىدەي داعدىمەن، بۇكىلحالىقتىق ماجىلىستەر مەن كەڭەستەر اسا جوعارى دارەجەلى بيلەۋشىلەردىڭ وردالارىندا جۇرگىزىلىپ جۇرگەنىن تاريحشىلار مويىندايدى. مۇنداي جيىندارداعى بيلەردىڭ ءسوزى قاشاندا ءوتىمدى كەلەتىن، بيلەر وزگە شونجارلاردان ءاردايىم باسىم تۇسەتىن. ەسىم حان زامانىنان بەرى حان بيلىگىنىڭ ءوزى سول بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىنە تاۋەلدى بولاتىن.    «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتى كەزىندە اسكەر باستاپ قازاق ەلىنىڭ تەرىستىگىنە دە، تۇستىگىنە دە  ازاتتىق جورىقتارىن جاساعان ابىلقايىر حاننىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستى ورىستەتۋ ءۇشىن كۇللى ەل ازاماتتارىن بىرىكتىرۋدى كوزدەگەندە، وسىناۋ اتاقتى بيلەردىڭ كومەگىنە سۇيەنگەنى تاريحي شىندىققا ابدەن ساي كەلەدى. جۇزدەردىڭ حاندارى، جەكەلەگەن رۋ-تايپالار مەن قالالاردى باسقاراتىن كىشى حاندار، سۇلتاندار، رۋباسىلار، ايماقتارداعى بيلەر، اقساقالدار، وزگە دە باس ادامدار جانە، ارينە، باتىرلار باس قوسقان قۇرىلتاي باسقىنشىدان وتاندى ازات ەتۋ ءۇشىن جالپاق ەل ىشىنەن بىرىككەن قول جيۋدى ءبىراۋىزدان قولدادى. قازاق بىرىككەن اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى  مىندەتىن اعا حان ابىلقايىر باھادۇرگە جۇكتەدى.

قازىرگى قالىپتاسقان كوزقاراس بويىنشا – قۇرىلتاي كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردى اعا حان لاۋازىمىنا ەمەس، باس قولباسشى ەتىپ قانا سايلادى دەلىنەدى. مۇنداي كوزقاراستاعىلار قازاقتىڭ بۇل كەزدەگى اعا حانى بولات حان بولاتىن دەپ سانايدى. الايدا بايىپتى عىلىمي زەرتتەۋلەر بولات حاننىڭ، بىرىنشىدەن، اعا حان ەمەس، ورتا ءجۇز حانى بولعانىن، ەكىنشىدەن، ول «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعاندا دۇنيە سالعانىن ايتادى. دەمەك، باس قولباسشى رەتىندە تاڭدالعان  ابىلقايىر ءباھادۇردى ورداباسى قۇرىلتايىندا اعا حان مارتەبەسىنە سايلاۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى، ول بۇل مارتەبەگە تاۋكە حاننىڭ ءىزباسارى قايىپ حان قازا تاپقاننان بەرى، 1719 جىلدان يە بولاتىن.  1724 جىلدان ورتا ءجۇز حانى سامەكە مەن 1720 جىلدان ۇلى ءجۇز حانى جولبارىس ونى وزدەرىنەن بارلىق جاعىنان جوعارى بولعاندىقتان دا مويىنداعان، كونە مەريتوكراتيالىق ءتارتىپتى باسشىلىققا العان بيلەر كەڭەسى قولداعان. وسىلاي ول جەتى جىلدان بەرى اعا حان سانالاتىن. ەگەر بۇل باستاپقى كەزەڭدە زاتى ەمەس، تەك اتى عانا بار لاۋازىم سانالسا، سوندىقتان دا ونى جۇرت تەك كىشى ءجۇز حانى دەپ قانا قابىلداعان بولسا دا، جوڭعاردىڭ جويقىن شاپقىنشىلىعىنان بەرمەنگى كۇللى قازاق دالاسىن شارلاپ كورسەتكەن جاۋىنگەرلىك، قولباسىلىق ەڭبەگى مەن ەرلىگى ونىڭ ءىس جۇزىندە اعا حان ەكەنىن دالەلدەگەن ەدى. قازاق حاندىعىندا تاقتا وتىرعان ءامىرشى ادەتتە اسكەردىڭ دە باس قولباسشىسى بولاتىن، دەمەك، ابىلقايىرعا باس قولباسشىلىقتى بەرۋ – ونىڭ اعا حان ەكەنىن مويىنداعاندىقتان، ەل ءۇشىن جانىن وتقا دا، سۋعا دا سالعان جانقيارلىعىن باعالاعاندىقتان جاسالعان شارا. 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايىندا دا، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىندا دا ول وزىنە كورسەتىلگەن سەنىمدى اقتاپ، حان دارەجەسى مىندەتتەيتىن قولباسىلىقتى ادال اتقاردى.

***

ابىلقايىر حان ءۇش جۇزدەن جينالعان ايگىلى باتىرلارمەن اسكەري كەڭەس وتكىزىپ، شۇعىل سارباز جيناۋ، ولاردى سوعىس ونەرىنە تەزدەتىپ ۇيرەتۋ، سوسىن ەلدى بىرتىندەپ دۇشپان ەزگىسىنەن ازات ەتۋ جوسپارىن قۇردى. ءبىرىنشى كەزەكتە بىلتىرعى جەڭىستى شەرۋدەن كەيىن قايتادان جاۋ قولىندا قالعان استانادان باستاپ ايماقتاعى بارلىق قالالاردى جوڭعار بيلىگىنەن قۇتقارۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىقتى.  «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى ابىلقايىر ءباھادۇر حان مەن ونىڭ كومەكشىلەرىنىڭ سول كەزدەگى ازاتتىق سوعىسىن باسقارعاندا ارەكەت ەتكەن ورتالىقتارىن اڭعارتسا كەرەك. بىرىككەن قازاق ارمياسى اتالمىش وردالاردا جاسالعان سوعىس جوسپارلارىنا ساي ۇرىستار جۇرگىزىپ، وڭتۇستىكتەگى قالالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى. وتان ءۇشىن جان الىپ، جان بەرۋگە بەلدى بەكەم بۋعان ساربازدار ازاتتىق سوعىسىندا تالاي جەڭىستەرگە جەتتى.

جوڭعارلار قازاق جەرىنىڭ شىعىسى مەن جەتىسۋدى جانە سىرداريانىڭ ورتا اعىسى ءوڭىرىن باسىپ العاننان سوڭ  ۇلىتاۋعا قاراي بەت بۇرعان. ورداباسى قۇرىلتايى جىگەرلەندىرگەن بىرىككەن قازاق اسكەرلەرى ابىلقايىر حاننىڭ قولباسشىلىعىمەن تۇركىستان–تاشكەنت القابىنداعى ونداعان قازاق قالاسىن قايتادان جاۋدان تازارتىپ، ەلدىڭ ورتالىق ايماعىنا بەتتەگەن جوڭعار قولىنا شەشۋشى سوققى بەرۋگە ازىرلەندى. قازاق باتىرلارى 1726 جىلدىڭ سوڭىندا جانە 1727 جىلى اسكەري قيمىلداردى ۇيلەسىمدى ءارى ۇتىمدى جۇرگىزە وتىرىپ، تورعاي دالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە باس قولباسشى ابىلقايىر حاننىڭ باسشىلىعىمەن ءىرى جەڭىستەرگە قول جەتكىزدى.  ۇلىتاۋ ماڭىنداعى بۇلانتى مەن بىلەۋتى وزەندەرىنىڭ جاعالارىندا وتكەن شايقاس ەل ايبىنىن ەرەكشە اسقاقتاتتى. قازاق جاساقتارى جوڭعارلارمەن اۋەلى قارساقپاي قىراتتارىنان باستالاتىن سول قوس وزەن قۇيىپ جاتقان شۇبار-تەڭىز كولى ماڭايىندا سوعىسقان. تالقاندالعان باسقىنشىلار كولدەن ارمەن قاشقاندا، اتالعان ەكى وزەن ارالىعىنداعى قاراسيىر (ونى «شوقى» ماعىناسىن بەرەتىن قاراسيرە دەپ تە اتايدى) جازىعىندا ولارعا قاتتى سوققى بەرىپ، تاماشا جەڭىسكە جەتتى. دۇشپان ويسىراي ۇتىلعان بۇل ۇرىس تاريحقا بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسى دەگەن اتپەن ەندى. وسى ءىرى جەڭىس ناتيجەسىندە قازاق جاساقتارى جوڭعار كۇشىن ۇلىتاۋعا جەتكىزبەي توقتاتتى. شايقاستا قانجىعالى ءبو­گەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەك، تاما ەسەت، باسەنتيىن مالايسارى، تاراقتى بايعوزى، تايلاق، ساڭىرىق، قابانباي، دەربىسالى، ساتاي، ەسەت، جانىبەك، تىلەۋلى سىندى كورنەكتى قولباسشىلار مەن كوپتەگەن باتىرلار، بارشا ساربازدار كوزسىز ەرلىك كورسەتتى. جوڭعارلار زور شىعىنعا ۇشىراپ، كەرى قاشتى.

بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسىنىڭ تاريحتاعى ماڭىزى ەرەكشە. ويتكەنى اتا جاۋدى تالقانداعان وسىناۋ ۇرىس حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ازاتتىق ءۇشىن، وتان ءۇشىن  كۇرەسكە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن بىلەك شىعارىپ  كوتەرىلۋگە جىگەرلەندىرە ءتۇستى. قازاق ساربازدارى بۇدان كەيىن احلاقي جانە رۋحاني ۇستەمدىككە يە بولىپ، جوڭعارلار باسىپ العان جەر-سۋلارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى. بۇل 1727 جىل ەدى. (سول جەڭىستەن كەيىن جازىقتىڭ ورتالىعىنداعى مايدان كىندىگى بولعان توبە «قالماق قىرىلعان» دەپ اتالىپ كەتتى. بۇلانتى القابىنداعى بۇگىندە «ءۇيتاس» دەپ اتالاتىن، قابىرعالارى­نىڭ قالىڭدىعى قوس قۇلاشتاي، كۇمبەزدەپ ورىلگەن توبەسى قۇلاعان قۇرىلىس وسى ايتۋلى جەڭىس قۇرمەتىنە كەزىندە سالىنعان ەسكەرتكىش بولعان دەسەدى.)  وسى جىلى كەنەتتەن قونتايشى تسەۆان رابدان (سىبان راپتان) دۇنيە سالدى دا، جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىندەگى كۇشتەرىنە ارتتارىنان قوسىمشا كومەك كەلمەي قالدى. بۇل جاعداي بەلگىلى دارەجەدە رۋحى كۇشەيە تۇسكەن قازاق جاساقتارىنىڭ جەڭىستى شەرۋىنىڭ ساتىمەن جالعاسا بەرۋىنە قولايلى جاعداي تۋعىزعان بولاتىن.

تسەۆان رابداننىڭ ءولىمى حاندىق ىشىندە دۇربەلەڭ تۋعىزدى. تاققا ونىڭ ۇلكەن ۇلى گالدان تسەرەن (قالدان سەرەن) وتىرعان. ول اكەسىنىڭ ويدا جوقتا دۇنيەدەن كەتۋىن وگەي شەشەسى – حان تاعىنا تالاسۋى ىقتيمال ءىنىسى لاۋزان شونونىڭ تۋعان اناسى سەتەرجاب پەن سول شاقتا قالماق حاندىعىنان كەلگەن ەلشىلەردەن كوردى. قاتىگەزدىكپەن جازالاۋلار جۇرگىزدى. سوسىن حاندىقتىڭ شىعىس شەكاراسىنا  نازار اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. وندا تسين-قىتاي امىرشىلەرى بوعدىحان اۋىسقان (يمپەراتور كانسي قايتىس بولىپ، تاققا يۋنچجەن وتىرعان)  كەزدەگى ۋاعدالاستىقتى جيىپ قويىپ، ەلگە قايتادان قاۋىپ توندىرە باستاعان ەدى. سوعان بايلانىستى  گالدان تسەرەن اسكەرىنىڭ نەگىزگى كۇشىن سول جاققا شوعىرلاندىرۋعا كىرىستى. سودان كوپ ۇزاماي قىتايلىقتارمەن قارىم-قاتىناس شيەلەنىستى دە، جوڭعارلار ولارمەن جاڭا سوعىستى باستادى. وسىنداي جاعدايدا گالدان تسەرەن قازاق جەرىندەگى جاساقتارىنىڭ ءبىراز بولىگىن جوڭعار ەلىنىڭ شىعىسىنداعى مايدانعا سالۋ ءۇشىن كەرى شاقىرىپ العان.  بۇل احۋالدى قازاق ەلىنىڭ قاراتاۋ ءوڭىرى مەن وڭتۇستىگىندەگى جەر-سۋدى باسقىنشىدان تازارتۋ كۇرەسىندە جۇرگەن ابىلقايىر حان مۇقيات سارالاعان دا، 1730 جىلدىڭ كوكتەمىندە جاۋعا اڭىراقاي دالاسىندا شەشۋشى سوققى بەرگەن بولاتىن. اڭىراقاي شايقاسى قازاق حالقىنىڭ XVIII عاسىردا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزگەن وتان سوعىسىنىڭ ەڭ ەلەۋلى بەلەسى، رۋحتى كوتەرىپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمدى بەكىتكەن جەڭىستى شىڭى رەتىندە وتە ورىندى تۇردە ماقتان تۇتىلادى.

جۇرتشىلىق ساناسىنا سىڭىرىلگەن مالىمەت بويىنشا – شارتاراپتان جينالعان ساربازداردان بىرىككەن وتىز مىڭدىق قازاق قولى قىرىق مىڭدىق جاۋ اسكەرىمەن ءبىر-ءبىر جارىم ايداي ۋاقىت بويى سوعىسىپ جەڭىسكە جەتكەن. الايدا جەڭىمپاز قازاق جاساقتارى جۇرگىزگەن شايقاستار سونىمەن دوعارىلعان، قازاقتار بۇل سوعىستى ءارى قاراي دامىتا الماعان، سەبەبى «شايقاس سوڭىندا بولات حان جارالانىپ، قايتىس بولعاننان كەيىن» (تاعى ءبىر كوپ تارالعان قيسىن بويىنشا – «دىمكاس بولات حان ناۋقاسىنان دۇنيە سالعان سوڭ»)  باستالعان «تاق ءۇشىن تالاس» وعان كەدەرگى كەلتىرىپتى-ءمىس، كوپشىلىك «بولات حاننىڭ بالاسى جاس ابىلمامبەتتى قولداعان» دا، «بۇعان نارازى بولعان ابىلقايىر مايدان دالاسىن تاستاپ، كىشى ءجۇزدىڭ قولىن باتىسقا،  ورتا ءجۇز قولىن سامەكە حان سولتۇستىككە» الىپ كەتىپتى-ءمىس. عىلىمي زەرتتەۋلەر بۇل ۇيعارىمداردىڭ جاڭساقتىعىن كورسەتەدى. بىرىنشىدەن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بولات حان 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعان كەزەڭدە ومىردەن وتكەن. اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن (1730) حان سايلاۋىن جاساۋعا قاجەتتىلىك تۋعان جوق. ويتكەنى سوعىستى جەڭىستى شىڭىنا جەتكىزگەن باس قولباسشى ابىلقايىر ءباھادۇر ءارى اعا حان دا بولاتىن، ونىڭ ۇستىنە،  ابىلقايىرمەن تاق تالاسىنا ءتۇسىپ باسەكەلەسەتىندەي دارەجە جاس جاعىنان دا، بەدەل جاعىنان دا ەشبىر كىشى حاندا بولعان ەمەس.  ەكىنشىدەن، «ابىلقايىر مەن سامەكەنىڭ مايدان دالاسىن تاستاپ» كەتۋى مۇلدەم وزگە سيپاتتا جانە باسقا جاعدايعا بايلانىستى ورىن العان.

قۇرامىنا تاريحشى، گەولوگ-گەومورفولوگ، ەتنوگراف، ارحەوگراف، پالەوكليماتولوگ، شىعىستانۋشى، پالينولوگ، گەوگراف عالىمدار ەنگەن زەرتتەۋشىلەر توبى 2005–2007 جىلدارى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ ورتاڭعى بولىگىنە بىرنەشە رەت ەكسپەديتسياعا شىققان.   جاساعان دالالىق زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەلەرىن بىرنەشە سالالىق عىلىمي ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى قاتىسۋىمەن وڭدەگەن. ءسويتىپ،  اتاقتى شايقاس وتكەن اڭىراقاي وڭىرىنە كەشەندى تۇردە  جۇرگىزگەن ارنايى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن سىندارلى عىلىمي تىلمەن ەڭبەكتەرىندە بايان قىلىپ، كەيبىر قالىپتاسقان پىكىرلەرگە سىن كوزبەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتەتىن قورىتىندىلار جاساعان بولاتىن. ەكسپەديتسيالار كەزىندە تاريحي وقيعا ايماعى جەر بەتىنەن، سونداي-اق بيىكتەن (ۇشاقتان) سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى، اۋماقتاعى نەگىزگى تابيعي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وبەكتىلەردى گەوگرافيالىق، گەومەتريالىق تۇرعىدا كورسەتەتىن عىلىمي سىزبالار جاسالدى. جەر بەدەرى مەن سۋ كوزدەرىنىڭ قازىرگى سىرت كەسكىنىنە عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ەسەپتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ ءۇش عاسىرعا جەتە-عابىل ۋاقىت ۇشىراتقان وزگەرىستەردەن بۇرىنعى كەيپى ەلەستەتىلدى. جەر مەن مەكەن-جايدىڭ تاريحي اتاۋلارى، ءار كەزگى گەوگرافيالىق كارتالار، ولكەنى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ تۇرمىستىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرى، ولاردىڭ تىرشىلىگى مەن قىزمەتىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن ماتەريالدىق قالدىقتارى، بۇرىنعى اڭىراقاي اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنە بەرگەن اقپاراتتارى قاراستىرىلدى.  سولاردىڭ ءبارىن ولكەنىڭ اسكەري-ساياسي تاريحىمەن تىعىز بايلانىستا زەرتتەي وتىرىپ، ايماقتىڭ 1730 جىلعى تابيعاتى مەن جورىمالى بەينەسىن جانە تاريحي شايقاستىڭ باس-اياعى مەن ءوتۋ رەتىن عىلىمي ادىسپەن قالپىنا كەلتىرۋ ارەكەتى جاسالدى.

قىسقاسى، عالىمدار زەرتتەۋگە الىنعان ءوڭىردىڭ توپوگرافياسىن، گەومورفولوگياسىن، لاندشافىن، پالەوكليماتىن، ارحەولوگياسىن، تاريحي توپونيميكاسىن، كارتوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسىن، سول تۇستا ورىن العان ساياسات پەن جاۋگەرشىلىكتەر شەجىرەسىن جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەي كەلە، الىنعان دەرەكتەردىڭ پانارالىق سينتەزى نەگىزىندە، اڭىراقاي شايقاسىنىڭ ناقتى بولعان جەرىن، ءدال ۋاقىتىن جانە سونداعى وقيعالاردىڭ قانداي رەتپەن وتكەنىن،  قازاق اسكەري جاساقتارىنىڭ اڭىراقاي تاۋى اۋدانىندا جوڭعارلارعا قارسى ۇستانعان شابۋىلداۋ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاعان. ىرگەلەس عىلىمدار وكىلدەرىن تارتا وتىرىپ  ۇيلەسىمدى سيپاتتا جاسالعان زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە وتان تاريحىن بىلۋگە قۇمارتۋشىلار تانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەتىن تىڭ جاڭالىقتار اشىلدى، سولاردىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى  اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىستى ەدى. فولكلورلىق دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا، وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى شايقاسى بولعان  تاريحي مايدان دالاسى اڭىراقاي جوتالارى مەن الاكول جازىعى ارالىعىندا، ياعني،  اڭىراقاي القابىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە جاتىر. وسىنى نەگىزگە العان زەرتتەۋشىلەر  اڭىراقاي شايقاسىنىڭ تابيعي شەكاراسى وڭتۇستىك-باتىستا – سۋ بولەتىن سالا مەن اڭىراقاي (كونە كارتالاردا – كۇمىستى) جوتالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس شوقىلارىن، باتىسىندا – قوپالى وزەنى مەن قاراكەمەردىڭ تارماقتارىن، سولتۇستىك-شىعىستا – بەسكول القابىن، ال شىعىستا – سارىبۇلاق وزەنىنىڭ اڭعارىن الىپ جاتقان 210 شارشى شاقىرىمدىق  اۋماق دەپ تاپتى. قازاقتاردىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا كورسەتكەن جالپىحالىقتىق قارسىلىعىنىڭ قورىتىندى كەزەڭىندەگى باستى اسكەري قيمىلدار وسى اۋداندا ءوتتى. ايگىلى شايقاس دالاسى ايقىن ءۇشبۇرىش ءتۇرىن ەلەستەتەتىنى انىقتالعان. ءۇشبۇرىشتىڭ تابانىندا اڭىراقاي قىرقالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس باۋرايى، ال قوس قاناتىندا – بيىك جارقاباقتى قوپالى جانە سارىبۇلاق وزەندەرى جاتىر. ەكى سۋ ورتاسىنداعى بەسكول القابىندا بارلىق قورعانىس شارالارى ەسكەرىلىپ سالىنعان مىقتى بەكىنىستى قامال (قازىرگى قالماقتوبە) بوي كوتەرگەن.  (جەتىسۋداعى وسى قالماقتوبە كەشەنى ونداعى قورعانىس قامالى مەن ءوز اسكەرىنىڭ ۇرىس جۇرگىزۋىن جەڭىلدەتۋدى، ال دۇشپاننىڭ ارەكەتىن قيىنداتۋدى كوزدەيتىن بارلىق فورتيفيكاتسيالىق قۇرىلىسىمەن جانە وعان جاردەمىن تيگىزەتىن نىساندارىمەن بىرگە تۇڭعىش رەت 2005–2007 جىلدارى تاريحشى يرينا ەروفەەۆانىڭ باسشىلىعىمەن اشىلىپ، ءىشىنارا زەرتتەلدى). «قالماقتوبە» جوڭعاردىڭ وڭتۇستىك-شىعىس شەكاراداعى ەڭ ءىرى قاراۋىل بەكەتى ەدى. ونى 1653–1666 جىلدارى بەلگىلى ويرات نويونى (سالقام جاڭگىردى جەكپە-جەكتە جەڭگەن دەلىنەتىن) گالدامبا  سالدىرعان بولاتىن. وسى بەكىنىس پەن ءۇش تاراپتاعى تابيعي شەكارالار سول اۋماقتى  مەكەندەۋشى باسقىنشىلاردى قازاقتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلىنان سەنىمدى تۇردە قورعاپ تۇرعان. تەك سولتۇستىك-شىعىس جاعى (قوپالى، قاراكەمەر جانە سارىبۇلاق القاپتارىنىڭ ەڭ تومەن ءارى جازىق بولىكتەرى عانا) ءبىرشاما اشىق، ياعني سىرتقى قارۋلى جاساقتاردىڭ سول جەردەن عانا  كىرە الۋى ىقتيمال ەدى. بەكىنىستىڭ شىعىسىنان 8–10 شاقىرىمداي  جەردەن ۇلكەن قالماق  جولى وتەتىن. وسىناۋ كوش جانە كەرۋەن جولى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن قازاق دالاسىنىڭ باتىس ايماعى مەن سولتۇستىك-باتىسىنا قاراي سوزىلىپ، جوڭعاريانى ەدىل-جايىق ارالىعىنداعى قالماق حاندىعىمەن  بايلانىستىرىپ جاتاتىن.   سوندىقتان دا ونىڭ قازاق ءۇشىن دە، قالماق  ۇشىن دە ۇلكەن اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزى بار بولاتىن.

جالپى، شۋ مەن تالاس وزەندەرى الابىنان  شۋ-ىلە تاۋلارى اۋدانىنا دەيىنگى  گەوگرافيالىق كەڭىستىكتە ويراتتاردىڭ 19 اسكەري-قورعانىس بەكەتى ورنالاسقان، ولار XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان ءXVIIى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى جوڭعار حاندىعىنىڭ شەكارالىق ايماعىن  بەلگىلەپ، ويرات كوشتەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازاق حاندىعىنىڭ حالقى ورنالاسقان اۋماقتاردان قورعاپ تۇرعان. (ابىلقايىر حان باسقارعان ازاتتىق شايقاستارى ناتيجەسىندە جوڭعارلاردىڭ العى شەپتەرىندەگى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرى الىنىپ، وڭىرلەر دۇشپاننان تازارتىلعان، العىس سەزىمىنە بولەنگەن قازاق حالقى ەلدى ازات ەتۋشى باس قولباسشىعا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، وسى وڭىرلەردەگى تالاي جەر-سۋ اتتارىن ابىلقايىر ەسىمىمەن اتاپ كەتتى). قازاق جەرىنە سالىنعان جوڭعار بەكىنىستەرىندەگى قارۋلى جاساقتارعا اسكەرباسى ەتىپ قونتايشى گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى لاتسزان تسەرەندى 1728 جىلدىڭ ورتاسىندا تاعايىنداعان. بىرىككەن قازاق اسكەرى وتان سوعىسىنىڭ اڭىراقاي مايدانىندا سول تاجىريبەلى جوڭعار قولباسشىسى باسقارعان باسقىنشىلارعا قارسى شەشۋشى شايقاسقا شىقتى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قىتاي-جوڭعار قاتىناسى قايتا شيەلەنىسىپ، 1729 جىلى تسين يمپەرياسى  جوڭعار حاندىعىنا قارسى جاڭا سوعىس اشقان. سوندىقتان حاندىقتىڭ ءامىرشىسى گالدان تسەرەن (قالدان سەرەن) قونتايشى 1730 جىلدىڭ باسىندا قازاق ايماعىن مەكەن ەتكەن حالقى ىشىنەن  سوعىسۋعا قابىلەتتى ويراتتاردىڭ كوبىن اسىعىس تۇردە وڭتۇستىك مايدانعا شاقىرۋعا ءماجبۇر بولدى. جەتىسۋداعى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرىندە سانى شاعىن قاراۋىل جاساقتارىن عانا قالدىردى. وسىنشاما قولايلى احۋالدى قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىندە ازاتتىق كۇرەسىن جۇرگىزىپ جۇرگەن ابىلقايىر حان پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. ايالداماستان، اسكەري كۇشتەرىن شۋ-تالاس وزەندەرى ارالىعىنان وڭتۇستىك-باتىس بالقاش ماڭى اۋدانىنا باعىتتادى. ءسويتىپ، 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ باسىندا، جوڭعاردىڭ قازاق جەرىندەگى اسكەري-ساياسي جۇيەسىنىڭ بەسكول (قالماقتوبە) فورپوستىنا قازاقتاردىڭ بىرىككەن قولى سول كەزگى اسكەري ءىلىم-ءبىلىمنىڭ  وزىق ءتاسىلىن قولدانا وتىرىپ شابۋىل جاسادى.

قازاق جاساقتارى اڭىراقاي ءۇشبۇرىشىنا سولتۇستىكتەگى باستى داڭعىل بولىپ تابىلاتىن ۇلكەن قالماق جولىمەن ەمەس، قاراما-قارسى ەكى باعىتتان (بالقاشتىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعاسى مەن شۋ القابىنان) كەلدى. شابۋىلدىڭ نەگىزگى ماقساتى  اڭىراقايدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بۇرىشىنداعى قالماقتوبە بەكىنىسىنە شوعىرلانعان 5-6 مىڭدىق جوڭعار اسكەرىن قورشاپ الىپ، جويىپ جىبەرۋ بولاتىن. باس قولباسشى ابىلقايىر حان شەشۋشى شابۋىلدا قولدانعان ادىسىندە حالىقتىڭ كوپعاسىرلىق ءداستۇرى بار «دالا سوعىسى» ورايىنداعى اسكەري ويعا، ونىڭ «اڭدى جان-جاعىنان قاۋمالاپ اۋلاۋ» تاسىلىنە سۇيەنگەن-ءتىن. جاۋىنگەرلىك سوعىس قيمىلدارىن ايگىلى قازاق قولباسىلارى مەن باتىرلارى قاتىسقان ءۇش اتتى جاساق جۇزەگە اسىردى. ولاردىڭ ەكەۋى  سارىبۇلاق پەن قوپالىداعى جاۋعا وتكەل بولۋى ىقتيمال جازىق تۇستاردى تورىدى ءارى قالماقتوبە بەكىنىسىن شابۋىلدادى. شاقپاقتى، بىلتەلى مىلتىقتارمەن اتقىلاي وتىرىپ،  اۋەلى دۇشپاننىڭ قامالىن  باسىپ الدى، سوسىن بەكىنىستىڭ ماڭىنا توپتاسقان جانە ونى تاستاپ شىققان ويراتتاردى تىقسىرا قۋىپ، تاۋعا قاشۋعا ءماجبۇر ەتتى. قاشقان جاۋدى اڭىراقايدىڭ ورتالىق شاتقالدارىنا بەكىنگەن ساداقشىلار قارسى الدى...

بۇل 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇرىندىرعان جويقىن شاپقىنشىلىقتان بەرى تىنىمسىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىنان كەيىن ايرىقشا سەرپىن العان وتان سوعىسىنداعى شەشۋشى شايقاس بولدى. وسى اۋماقتا قازاق حالقى، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ساربازدارىنان قۇرالعان حالىق جاساعى باسقىنشى-جوڭعارلاردى ءبىرجولاتا جەڭدى.  بايىرعى كۇشتى دە قاھارلى قارسىلاسىن وسىعان دەيىن جاۋلاپ العان قازاق جەرىنەن قۋىپ شىقتى. ءسويتىپ، ازاتتىق جولىنداعى قيىندىعى مول كۇردەلى قاھارماندىق داستاندى ءىس جۇزىندە سالتاناتتى جەڭىسپەن اياقتادى. ءىرى جەڭىستى باياندى ەتۋ ءۇشىن بىرىككەن قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ابىلقايىر حان 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ سوڭىندا جوڭعار قونتايشىسى گالدان تسەرەنمەن بەيبىت كەلىسىمشارت جاسادى. سول اكتىمەن «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتىنەن بەرى ءورشي ۇسكەن قانتوگىستى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا اينالعان اڭىراقاي شايقاسىن قورىتىندىلاپ، 1723–1730 جىلدارعى وتان سوعىسىنا جەڭىستى نۇكتە قويدى.  بۇل جەڭىس قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن نىعايتتى، حالىقتىڭ ەتنوستىق بىرلىگىن، تۇتاستىق سەزىمىن جانە ءوز ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، جۇزدەر، رۋ-تايپالار اراسىنداعى اۋىزبىرشىلىكتىڭ ماڭىزىن  ارتتىردى.

جالعاسى بار...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz