قازاق
«اۋىل جاققا ءبىر بارىپ قايتپاسام» دەپ ءبىراز جىلدان بەرى ويلاپ جۇرسەك تە، رەتى بولمادى. اقىرى شالقادان ءتۇسىپ قيالداماسقا، ءلاج بولسىن با، قيالعا ەرىك بەرەسىڭ. تۋعان جەردىڭ ءشوبى دە، شوڭگەسى دە ولەڭ بولىپ، قۋرايى قۇبىلعان قۋ زاماندى سىبىزعىداي سىزىلتا جونەلەدى. كوكىرەگىڭ قوبىزداي كۇڭىرەنىپ، «باقسىنىڭ مولاسىنداي جالعىزدىعىڭدى» ەسكە سالعانىمەن، «ەسكى زاڭىمەن جۇرگەن ەلىڭدى» تاۋ قوزعالسا، قوزعالماس ۇلى ماحابباتپەن جاقسى كورەتىنىڭدى سەزىنگەنىڭە دە سانسىز شۇكىر ايتاسىڭ...
«قامزانىڭ بالاسى...»
«اۋىل جاققا ءبىر بارىپ قايتپاسام» دەپ ءبىراز جىلدان بەرى ويلاپ جۇرسەك تە، رەتى بولمادى. اقىرى شالقادان ءتۇسىپ قيالداماسقا، ءلاج بولسىن با، قيالعا ەرىك بەرەسىڭ. تۋعان جەردىڭ ءشوبى دە، شوڭگەسى دە ولەڭ بولىپ، قۋرايى قۇبىلعان قۋ زاماندى سىبىزعىداي سىزىلتا جونەلەدى. كوكىرەگىڭ قوبىزداي كۇڭىرەنىپ، «باقسىنىڭ مولاسىنداي جالعىزدىعىڭدى» ەسكە سالعانىمەن، «ەسكى زاڭىمەن جۇرگەن ەلىڭدى» تاۋ قوزعالسا، قوزعالماس ۇلى ماحابباتپەن جاقسى كورەتىنىڭدى سەزىنگەنىڭە دە سانسىز شۇكىر ايتاسىڭ...
«قامزانىڭ بالاسى...»
شاعانعول دەپ اتالاتىن اۋىل ورتالىعىنان بەس-التى شاقىرىم، كەكجەك تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى شاعىن قىستاق – تۋىپ-وسكەن توپىراعىم. كوك دونەننەن جۇيرىك كوڭىل قانات قاققاندا، بۇرىن قالاي ءجۇرىپ وتكەنىڭدى سەزبەي دە قالاتىن جولدىڭ بەلى جازىلدى. مىڭ كۇننىڭ ءبىر كۇنىنە عانا جازىلاتىن جالعىز جاراتۋشىنى جۇرەكپەن سەزىنە الاتىن، جان راحاتىنا بولەيتىن عايىپ مەزگىل دە وسى. ءدال وسى. قيالداپ جاتىرمىن دەگەننەن گورى، قالقىپ ءجۇرمىن دەگەن دۇرىس شىعار. قارا جولدىڭ باتىس جاعىندا سارقىراپ اعىپ، جالاڭاش شاعانعول جاتىر. «باياعىدا وسى وزەننىڭ بويى يت تۇمسىعى وتپەيتىن جىنىس ورمان بولاتىن، «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» «شپيون جاسىرىنادى» دەپ «بەلسەندىلەر» تۇگەل وتاپ تاستادى». ۇلكەندەر وسىلاي ايتاتىن. سول زوبالاڭنىڭ كۋاسى بولىپ، اسپانعا بوي سوزعان جالعىز تەرەك ءبىزدىڭ اۋىلدا. جۇرت ءبىر بۇتاعىنا دا تيىسپەيدى، «كيەلى اعاش» اتايدى. قاجەتى جەتىپ، قاجىعا بارعان تىركىس شال – توكەننىڭ ءۇيى جالعىز تەرەكتىڭ قاسىندا. ءبىراز بالانىڭ ساۋاتىن اشقان مۇعالىم ناسىپقان وسى كىسىنىڭ بالاسى. ودان كەيىنگى ءۇي – اۋساپيدىكى. ەمشى، وتاشى، قۇسبەگى. ۇيىنەن الىس-جاقىننان شۇبىرعان كىسى ۇزىلمەيدى. مەرتىككەن، دەرتىنە شيپا تاپپاعان بەيباقتىڭ ءبارى وسى ۇيدەن تابىلاتىن. ەسكىشە حات تانىعان، دارىگەرلىك ماماندىعى بولماسا دا، جازبايتىن اۋرۋى جوق. قيسىق بىتكەن، كۇل-تالقانى شىققان سۇيەكتى ساۋساعىمەن ساناپ، ورىن-ورىنىنا سالاتىن. قازاق «جىڭىشكە اۋرۋ»، «قۇرت اۋرۋ»، ت.ب اتايتىن دەرت-دەربەزدىڭ ءبارى جازىلاتىن. قالانىڭ دارىگەرلەرى: «شانحايعا اپارىپ كورسەتپەسەڭدەر، باسقا جەر ەمدەي المايدى»، – دەگەن ناۋقاسى دا اۋەڭنەن جازىلعان-تۇعىن. ايتپەسە، شانحاي قايدا، قازاق قايدا؟ شانحايدى قويىپ، اۋدان ورتالىعىن جىلىنا كورسە كوردى، كورمەسە ول دا ەرتەگىدەي ەلەستەيتىن قاراپايىم شارۋانىڭ قالتاسىنىڭ جايىن ايتساڭشى. اۋەڭ شال كورسەتكەن قىزمەتى ءۇشىن ەشقاشان ەشكىمنەن اقى دامەتپەيتىن. جۇرت ءوزى رازىلىعىمەن سىي-سياپاتىن جاساپ جاتادى. كەيىن سول جارىقتىق سەكسەنگە كەلگەندە: «ە، قۇداي! وسىنشا جاسقا كەلگەندە كەلىن-كەشەكتىڭ جالاڭاش ءتانىن كورسەتپەي، تەزىرەك الساڭ ەكەن»، – دەپ دۇعا قىلىپ وتىراتىن ەدى. سول سەكسەنىندە كەتتى. اۋرۋى جانعا باتىپ كەلگەن قىز-كەلىنشەكتى شاراسىز ەمدەگەنىمەن، ىشتەي ۇياتتان ورتەنەتىن كورىنەدى... ال، اناۋ اۋىلدىڭ قاق ورتاسىنداعى شاتىرى بيىك، ەڭسەلى ءۇي – قاساڭباي اقساقالدىكى. قاسەكەڭ كەزىندە وسپان باتىردىڭ سەنىمدى سەرىگى، وققاعارى بولعان، جاۋجۇرەك باتىر كىسى دەپ ەستىپ وستىك. ءتىلىنىڭ مۇكىسى بار. قارا تەمىردى قايىسشا يلەيتىن ۇستا. اشۋلانعاندا ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە «وشپاننان جاينىڭىڭ ايتىق پا» دەيتىن جالعىز-اق ءسوزى بار. مۇكىس تىلىمەن وسپان باتىر تۋرالى تالاي اڭگىمەنىڭ باسىن قايىرعان. اتاق، مەدال قۇمار زاماننىڭ ۇرپاعى بولعان سوڭ با، سوعان قاتىستى ايتقان حيكاياسى جادىمنان وشپەيدى. «وسپان باتىردى الداپ-سۋلاپ، كەۋدەسىنە مەدال تاعىپ، ءوز ىرقىنا كوندىرمەكشى بولعاندارعا ءباھادۇر: «مەن كەۋدەسىنە الپەنشەك-سالپەنشەك تاعاتىن قاتىن عوي دەپ پە ەڭ! قۇرىڭدار، تۇگە! ۇلتىمنىڭ ازاتتىعىن اتاق-ابىرويىڭا ساتاتىن ساتقىنىڭ مەن ەمەس!»، – دەپ جاۋار بۇلتتاي تۇنەردى باتىر»، – دەيتىن قاسەكەڭ. ءوزى تارىم تۇرمەسىنە وتىرىپ كەلدى. باندى اتانىپ، جيىرما جىلعا جازاسى كەسىلگەن جارىقتىق مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلىپتى. قارا قىتايدىڭ كۇنى ءتۇسىپتى. قۇم اراسىنداعى تۇرمەنى تەكسەرۋگە كەلگەن قىتايدىڭ جوعارى شەندى اسكەري باسشىسى مىنگەن كولىك بۇزىلىپ، ايدالادا قالادى. ماشينانىڭ الدىڭعى ەكى دوڭعالاعىن ۇستاپ تۇرعان وق تەمىر مايىسىپ، مىسى قۇرىعان شەندى-شەكپەندى امال تاپپايدى. قاساڭبايدىڭ ۇستالىعىن بىلەتىن بىرەۋى: «انا ساقاۋدى الىپ كەلىڭدەر. اگاراكي مىنا ماشينانى جوندەي السا، مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتامىز»، – دەپ ۋادەسىن بەرسە كەرەك. قولىندا ەشقانداي قۇرال-جابدىعى جوق قاسەكەڭ وق تەمىردى شەشكىزىپ الىپ، استىنا لاۋلاتىپ وت جاعادى. تەمىر ابدەن قىزارىپ، بالقيىن دەگەندە ەكى-ءۇش جىگىت تەپ-تەگىس قىپ جايىپ قويعان قۇمنىڭ ۇستىنە سالماقتاپ تاستاي سالعاندا، قيسىق تەمىردىڭ قىرىسى جازىلادى. اۋىزدارى اشىلىپ، اڭقيىپ قالعان قىتايلار ۋادەسى بويىنشا قاساڭبايدى مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتادى...
تارىم تۇرمەسىنە مەنىڭ اتام دا جيىرما جىل وتىرىپ كەلدى. قول-اياعىن كىسەن قيعان سول جارىقتىقتىڭ بەينەسى دە ەمىس-ەمىس ەسىمدە. «قۇداي سالدى، قۇل كوندى» دەگەن تاۋبەسىنەن جاڭىلىپ، كورگەن قورلىعىن شاعىنعان ءساتى جوق ەدى. دارەت الىپ، «ءۇش قيسسانى» وقىپ وتىراتىن. پايعامبارىمىز داۋىرىنەن سىر شەرتەتىن ول اڭىز-اڭگىمەلەر بىزگە دە اسا قىزىق. داۋىستاپ وقىتىپ، جالىقپاي تىڭدايمىز. ول كىسىنىڭ تۇرمەدەن شىعىپ، ۇيگە كەلگەنىن دە ەشكىم بىلمەي قالىپتى. «ءبورىنىڭ بولتىرىكتەرى» اۋىر جۇمىسقا جەگىلىپ، حات-حابارسىز، «ۇنسىزدىككە» شاتىلعان. ايلاپ، جىلداپ اۋىلعا جاقىنداعان جارىقتىق اتقا ءمىنىپ، الدىنان ءوتىپ بارا جاتقان جاس جىگىتتى: «ءاي، سەن قامزانىڭ بالاسى ەمەسسىڭ بە، بۇرىلا كەتشى»، – دەپ توقتاتادى. ءۇستى-باسى البا-جۇلبا بەيتانىس شالدىڭ ءوزىن شىرامىتىپ تۇرعانىنا تاڭ قالعان بوزبالا: «ءيا، قامزانىڭ بالاسىمىن. قايدان ءبىلدىڭىز اقساقال؟ ءسىز ءوزىڭىز كىم بولاسىز؟»، – دەپ تاڭدانىسىن جاسىرا الماپتى. «مەن نۇرسال دەگەن بولامىن. تارىمنان كەلە جاتىرمىن. اتقا وتىرىسىڭ، اكەڭ قامزاعا ۇقسايدى ەكەن»، – دەپ جايباراقات ءتىل قاتادى. اتتان سەكىرىپ تۇسكەن جاس جىگىت كولىگىن كولدەنەڭ تارتىپ، ءوزى الاقايلاپ اۋىلعا جۇگىرە جونەلەدى...
ءتاتتى قيالدىڭ شىرقى بۇزىلاتىن تۇسى وسى. قارا جولدى بويلاپ قايقايىپ بارا جاتقان قيال قۇسى كىلت توقتايدى. ياپىر-اي، جۇرگىنشىسى سايابىرلامايتىن سول جولدىڭ بويىنان سونشا جات، سونشا سۋىق مەن جانە مەنىڭ ساپارلاستارىم ءورلى-قىرلى ءوتىپ بارا جاتىر. سالقىن باس يزەسىپ، سامارقاۋ سالەمدەسكەنىمىز بولماسا، جۇرەكتە كوز. اتتەڭ!..
«...اللا اكبار دەيتىندەر مە؟»
ەرتەرەكتە التايدىڭ تۇكپىرىندەگى شاعانعولعا كيىم-كەشەك ساتىپ، سومكا كوتەرگەن قىتايلار كەلە باستادى. جابايى ادام كورگەندەي ارتىنان تاس لاقتىرىپ، يت قوسامىز. كەيدە كەش تۇسە باستاعاندا جاڭاعى ساۋداگەر قىتاي امالسىز اۋىلعا باس سۇعادى. شەشەلەرىمىز ءبىزدىڭ قىلىعىمىزدى جاقتىرماي: «قىتاي دا بولسا ادامنىڭ بالاسى عوي. قويىڭدار، بولدى بەيشارانىڭ مازاسىن الماي»، – دەپ قالعان-قۇتقان تاماقتى بەرىپ، سىرتقا توسەك سالىپ بەرەتىن. ال ەرتەسى توسەك-كورپەنى جۋىپ-شايىپ، اپتالاپ كۇنگە جايادى. تاماق ىشكەن ىدىسىن كۇلمەن جۋىپ، ونى دا كۇن تۇسەتىن جەرگە قويادى. بىلعانعان ىدىستى سىرتتان كەلگەن بىرەۋدىڭ قولىنان تاپپاساڭ، ودان كەيىن ەشكىم دە، «ادامزاتتىڭ ءبارىن سۇيگەن» شەشەڭ دە سىلتاۋىن تاۋىپ، سىرتىنان يتەرەدى. كەيىن قۇجىناعان قىتايلارى كوپ قالادا وقىپ جۇرگەندە اۋىلدان ۇلكەن كىسىلەر ىزدەپ كەلىپ قالادى. «ءبورى ارىعىن بىلدىرمەي» قازاق، ۇيعىر نەمەسە دۇڭعان اشقان دامحانالارعا اپارساڭ دا: «ءاي، مىنالارىڭ مال سويعاندا اللا اكپار دەيتىندەر مە؟ جوق، الدە، حارام استى قىلعىتا بەرەتىن نەمەلەر مە؟»، – دەپ بەرگەن اسىڭنىڭ ەگجەي-تەگجەيىن سۇراي باستايدى. قانشا تۇسىندىرسەڭ دە تۇشىركەنىپ اس ىشپەي، اش قايتادى. تاماقتىڭ تابىلعانىنا قۋانىپ، جالماڭ قاعاتىن بىزگە ۇزاق تەسىلىپ قارايدى... «اۋىلدا بىرەۋ اراق ءىشىپتى» دەسە «ادام ءولتىرىپتى» دەگەندەي، جۇرت ۇركە قارايتىن كەز دە سول شاق ەدى-اۋ!.. قارىن تويىپ بولماسا قىزارا ءبورتىپ وتىرىپ وتان، ۇلت تۋرالى اڭگىمە بولا قالعاندا بايقاماي لەپىرىپ ءسوز ايتىپ الىپ، ارتىنشا وسىنىڭ ءبارى ەسكە تۇسكەندە... ۇيات، ۇيات! تۇتاس اعزانى تاپ-تازا ۇستايتىن تالعامدى، كوزگە كورىنبەيتىن قورعان مەن قورشاۋدى ساقتاپ قالا الماي، ۇزىن-ۇزىن سوزگە ءۇيىر سۇرەپەت مىناۋ...
ىرىسبەك دابەي
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
