ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن ۇزارتۋدى بىلتىرعى جىلدان بەرi قاۋزاپ جۇرگەن ۇلتتىق بانكتiڭ توراعاسى گريگوري مارچەنكو اقىرى مۇنىسىن اقتايتىن سالماقتى دالەلدi تاپقانداي. وسى كۇنگە دەيiن انانى بiر، مىنانى بiر سىلتاۋراتىپ، ءتۇرلi سەبەپتەردi العا تارت­قان باس بانكير ەندiگi جەردە “ەگەر ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرمەسە، بيۋدجەتتەن الداعى ون جىلدا زەينەتكەرلەرگە بولiنەتiن سوما 19,6 ميلليارد دوللارعا جەتەدi” دەپ قويىپ قالدى. بايىپتى ساراپشىلار بۇعان كۇمانمەن قارايدى.

باس بانكيردIڭ دالەلدەرI

گريگوري الەكساندرۇلىنىڭ ءوزi ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرۋ باستاماسى وزiنە تيەسiلi ەمەس دەپ ات-تونىن الا قاشقانى بار. دەسەك تە، بىلتىرعى جىلدان بەرi بۇل تاقىرىپقا تىم كوپ مويىن بۇرىپ، پiكiر بiلدiر­گەن سونىڭ ءوزi. باستاپقىدا بۇل باستاماعا قارسى شىققان ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگi ارتىنان اتالعان زاڭ جوباسىن دايىنداۋعا كiرiس­تi. تاياقتىڭ بiر ۇشى ۇلتتىق بانك زاڭ جوباسىن جاساۋعا جانە ۇسىنۋعا قۇقى جوقتىعىنا بارىپ تiرەلەتiندەي. سول سەبەپتi حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان زاڭدى ەڭبەك جانە الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگi دايىنداپ، ۇسىنۋعا ءماجبۇر بولدى.

ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن ۇزارتۋدى بىلتىرعى جىلدان بەرi قاۋزاپ جۇرگەن ۇلتتىق بانكتiڭ توراعاسى گريگوري مارچەنكو اقىرى مۇنىسىن اقتايتىن سالماقتى دالەلدi تاپقانداي. وسى كۇنگە دەيiن انانى بiر، مىنانى بiر سىلتاۋراتىپ، ءتۇرلi سەبەپتەردi العا تارت­قان باس بانكير ەندiگi جەردە “ەگەر ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرمەسە، بيۋدجەتتەن الداعى ون جىلدا زەينەتكەرلەرگە بولiنەتiن سوما 19,6 ميلليارد دوللارعا جەتەدi” دەپ قويىپ قالدى. بايىپتى ساراپشىلار بۇعان كۇمانمەن قارايدى.

باس بانكيردIڭ دالەلدەرI

گريگوري الەكساندرۇلىنىڭ ءوزi ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرۋ باستاماسى وزiنە تيەسiلi ەمەس دەپ ات-تونىن الا قاشقانى بار. دەسەك تە، بىلتىرعى جىلدان بەرi بۇل تاقىرىپقا تىم كوپ مويىن بۇرىپ، پiكiر بiلدiر­گەن سونىڭ ءوزi. باستاپقىدا بۇل باستاماعا قارسى شىققان ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگi ارتىنان اتالعان زاڭ جوباسىن دايىنداۋعا كiرiس­تi. تاياقتىڭ بiر ۇشى ۇلتتىق بانك زاڭ جوباسىن جاساۋعا جانە ۇسىنۋعا قۇقى جوقتىعىنا بارىپ تiرەلەتiندەي. سول سەبەپتi حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان زاڭدى ەڭبەك جانە الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگi دايىنداپ، ۇسىنۋعا ءماجبۇر بولدى.

سوڭعى كەزدەرi تiسقاققان ساراپشىلار گريگوري الەك­ساندر­ۇلىنىڭ كەلتiرگەن دايەك­تەرi بوس، سىلبىر جانە جالاڭ ەموتسياعا نەگiزدەلگەن دەگەن پiكiر بiلدiرiپ ءجۇر. ايتسا ايت­قانداي-اق، باستاپقىدا گ.مارچەنكو گەندەرلiك تەڭدiكتi العا تارتقان-دى. “زەينەت جاسىن تەڭەستiرۋ جونiندەگi ۇسىنىس بۇرىننان بار. الايدا قازاقستاندىق جۋرناليستيكا ار-ۇيات تۇسiنiگiنەن جۇرداي بولعاندىقتان، ونى ماعان قىستىرا سالدى. مەنiڭشە، بۇل – بiرقاتار جۋرنا­ليستiڭ ماعان جاساعان ارامزالىعى. بۇل ماسەلەنi تالقىلاۋ كەرەك. بiراق تالقىلاعاندا دا ناق­تى سانداردى نەگiزگە الىپ، سابىرمەن قاراۋ كەرەك”، – دەدi گ.مارچەنكو بىلتىرعى جىلى ماۋسىم ايىندا وتكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا. – زەينەت جاسىن كوتەرۋ – جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسiنiڭ ەمەس، بiرىڭعاي زەينەتاقى جۇيەسiنiڭ، قاجەت دەسەڭiز، گەندەرلiك تەڭدiكتiڭ ماسەلەسi. بiزدە زەينەت جاسىنداعى 2 ميلليون ايەل بار، ال زەينەتكە شىققان ەر ادامداردىڭ سانى – 800 مىڭ. بiر ەلدە 50 پايىز پروتەستانت، 50 پايىز كاتوليك تۇرادى دەلiك. پروتەستانت ون جىلعا ۇزاق ءومiر سۇرسە دە، زەينەتكە بەس جىل بۇرىن شىقسا، مۇنداي قوعامدا نە بولار ەدi? ۆارفولومەي ءتۇنi بولار ەدi. سوندىقتان ايەل اعزاسىنىڭ ەرەكشەلiكتەرi نەمەسە بۇل قوعام ايەلگە ادiلەتسiز دەگەن سىلتاۋدى العا تارتقانشا، ساندارعا قاراڭىز”.

وسى جەردە ءسوزiن بەكiتە ءتۇسۋ ءۇشiن قازاقستانداعى ايەلدەردiڭ جاعدايىن ۇلتتىق بانكتە قىزمەت ەتەتiن ايەلدەرمەن سالىستىرىپ ءوتتi. “ۇلتتىق بانكتەگi باسشىلىق ورىنداردىڭ 53 پايىزى ايەل­دەردiڭ ەنشiسiندە. ۇجىمنىڭ 67 پايىزى – ايەلدەر. تەڭ ەڭبەك ءۇشiن ايەلەر ەرلەرمەن تەڭ جالاقى الادى. ۇلتتىق بانكتەگi ايەلدەرگە ارنالعان دارەتحانالار سانى دا ەرلەردiكiنەن ەكi ەسە كوپ. بiزدە دەكرەتتiك دەمالىستاعى ايەلدەر ەلدەگi وسى ورتاشا كورسەتكiشتەن ون التى ەسە كوپ. سەبەبi ولارعا دۇرىس قارايدى، جۇمىس بەرۋشi ولاردى قا­ناپ، جۇمىستان شىعارۋعا تىرىسپايدى. ۇلتتىق بانكتە گەندەرلiك تەڭدiك پرينتسيپتەرi ساقتالادى جانە قۇرمەتتەلەدi. سوندىقتان ۇلتتىق بانكتەگi ايەلدەر زەينەت جاسىن تەڭەستiرۋدi قولدايدى”. بۇل ورايدا ەلدەگi جالپى ايەلدەر قاۋىمىن بiر عانا مەكەمەدە قىزمەت ەتەتiن نازiك جاندىلارمەن سالىستىرۋ قانشالىقتى ورىندى دەگەن سۇراققا ول باس قاتىرىپ جاتپادى.

ەندi سەناتقا جەتكەن مارچەنكو جوعارى پالاتا دەپۋتاتتارىن “ۇرەيلi” ساندارمەن قور­قىتا باستادى. ايتۋىنشا، ايەل­دەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرمەسە، 2023 جىلعا دەيiن زەينەتكەرلەرگە بيۋدجەتتەن تولەنەتiن سوما 19,6 ميلليارد دوللارعا جەتپەك. ال بۇل زەينەتاقى جۇيە­سiن بانكروتقا ۇشىراتادى. مۇنى ەستiگەن بiرقاتار دەپۋتات شىنىندا دا الاڭداپ قالدى.

باس بانكيردiڭ العا تارتاتىن تاعى بiر دالەلi – 60 جىلدان كەيiن مۇنايدىڭ تاۋسىلاتىنى. ساراپشىلار الداعى 60 جىلدى ويلاۋ – بiزدiڭ شەنەۋنiكتەرگە ءتان ەمەس قاسيەت دەيدi. شەنەۋنiكتەردiڭ مۇناي تاۋسىلعاننان كەيiنگi ءومiر نە بولماق دەگەن ماسەلەگە باس قاتىرىپ، سونىڭ نەگiزiندە شەشiم قابىلداۋى – ەلiمiزدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان تاڭعاجايىپ وقيعا.

كەشە ۇلتتىق بانك اقپارات قۇرالدارىنا زەينەتاقى جۇيە­سiنiڭ مودەرنيزاتسياسىنا قاتىستى جيi قويىلاتىن سۇراقتارعا جاۋاپ جiبەرiپتi. وندا ايەل­دەردiڭ زەينەت جاسىن ۇزارتۋدىڭ سەبەپتەرi تۇسiندiرiلگەن. ۇلتتىق بانكتiڭ مالiمەتiنشە، بۇل ۇسىنىس سوناۋ 1997 جىلدان بەرi ايتىلىپ كەلەدi ەكەن. “1997 جىلى 12 مامىردا قر ۇكiمەتi بەكiتكەن زەينەتپەن قامتۋ جۇيەسiن رەفورمالاۋ جونiندەگi تۇجىرىمدامادا ەرلەر مەن ايەلدەردiڭ زەينەتكە شىعۋ جاسى 2016 جىلعا دەيiن بiرتە-بiرتە تەڭەسەتiنi ايتىلعان. بۇدان بولەك 2011 جىلدىڭ قىركۇيە­گiندە زەينەتاقى جۇيە­سiنiڭ دامۋى جونiندەگi ۇسىنىستار ازiر­لەيتiن كوميسسيا قۇرىلدى”.

وسى اقپاراتتا ۇلتتىق بانك گ.مارچەنكونىڭ بۇعان دەيiن كەلتiرگەن دەرەكتەرiن تاعى بiر مارتە قايتالاپ، قايسىبiرەۋ­لەرiن كەستەمەن بەكiتە تۇسكەن. شەشiمiنiڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋ ءۇشiن گەرمانيا، كسرو، گرەكيا مىسالدارىن العا تارتقان. مۇنى بىلاي قويعاندا، رەسەي­دiڭ مىسالىنا سiلتەگەن. بۇل رەتتە بiزدiڭ ۇلتتىق بانك زەينەت جاسىن ۇزارتۋدان بiرجولاتا باس تارتقان رەسەي ۇكiمەتiنە بىلاي دەپ كەڭەس بەرەدi: “رەسەيدەگi ەرلەردiڭ ءومiر ءسۇرۋ جاسىنىڭ ورتاشا ۇزاقتىعى – 63,8 جاس، ايەلدەردiكi – 75,5 جاس. ورتاشا بولجاممەن بۇل 2030 جىلعا قاراي سايكەسiنشە 68,9 جانە 78,9 جاسقا دەيiن كوتەرiلەدi. ال جۇمىس iستەيتiن ادامداردىڭ سانى قىسقارىپ، جۇمىس iستەيتiن ازاماتتار مەن زەينەت جاسىنداعىلاردىڭ اراقاتىناسى ارتا بەرمەك. ەگەر زەينەت جاسىن ۇزارتۋ، ەڭبەك ءوتiلiن ارتتىرۋ ءتارiزدi شارالار قولدانباسا، رەسەي فەدەراتسياسى زەينەتاقى قورىنىڭ تارتاتىن تاپشىلىعى ارتا بەرەدi”. زەينەت جاسىن ۇزارتپايمىز دەپ نۇكتە قويعان پۋتينگە بiزدiڭ ۇلتتىق بانكتiڭ بۇلايشا اقىل ايتۋى تiپتi كۇلكiلi ەندi.
 
“ون جىلداعى ۇنەم – 365 ميلليارد تەڭگە”

بiز مارچەنكو كەلتiرگەن دالەلدەر قانشالىقتى سەنiمدi دەگەن سۇراقتى ساراپشىلارعا قويىپ كوردiك. ونىڭ iشiندە ايەلدەردiڭ زەينەت جاسىن كوتەرمەسە، بيۋدجەتتەن زەينەتكەرلەرگە تولەنەتiن سوما ون جىلدىڭ iشiندە 19,6 ميلليارد دوللارعا جەتەدi دەگەن دەرەك قانشالىقتى راس دەگەن ماسەلەگە توقتالدىق. بۇل ەسەپتەۋدi ۇلتتىق بانكتەگi اكتۋاريلەر جاساعان ەدi.

“بiرiنشiدەن، بۇل ەسەپتەۋلەر وسى كۇنگە دەيiن ەش جەردە جاريالانبادى. ال بۇل ماڭىزدى ماسەلە بولعاندىقتان، بارلىق مالiمەتتەر اشىق جانە قول­جەتiمدi بولۋى كەرەك. ەسەپ­تەۋلەردi جاسىرىپ، وسىنىڭ نەگiزiندە مالiمدەمە جاساۋ بۇعان سەنiم بiلدiرۋگە مۇمكiندiك بەرمەيدi, – دەيدi ماكروەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ولجاس قۇ­داي­بەرگەنوۆ. – ەكiنشiدەن، 19,6 ميلليارد دوللار نەمەسە 2,9 تريلليون تەڭگە – بۇل 2023 جىلى تولەنەتiن بارلىق زەينەتاقى سوماسى بويىنشا بولجام. ەگەر ينفلياتسيانى شەگەرiپ تاستاساق، بۇل 2013 جىلى 0,9 تريلليون تەڭگەگە تەڭ. قازiر بيۋدجەتتەن وسى باعىتتا تولەنەتiن سوما دا وسى 0,9 تريلليونعا تەڭ. بiراق ناقتىلى بيۋدجەت تە ءوسiپ جاتىر. ايتالىق، سوڭعى ون جىلدا ول 7 ەسە ءوستi. الداعى ون جىلدا ول كەم دەگەندە 3-4 ەسە ءوسۋi كەرەك. دەمەك، بيۋدجەتتەن زەينەتاقى تولەم­دەرiنە جۇمسالاتىن سالا مول­شەرi سالىستىرمالى تۇردە وزگەرمەيدi. مۇن­داي ناقتىلى سانداردى سالىستىرمالى تالداۋسىز كورسەتۋ قيسىنسىز. ۇشiنشiدەن، بەلگiلi بiر شارا تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا جالاڭ سانداردى العا تارتپاي، بۇدان تۇسەتiن ۇنەمدەۋدiڭ اسەرi تۋرالى ايتۋ كەرەك. زەينەتاقى جاسىن كوتەرۋدiڭ ارقاسىندا 2014-2023 جىلدار ارالىعىندا ۇنەمدەلەتiن جالپى سوما 365 ميلليارد تەڭگە بولماق. بۇل تسيفر ينفلياتسيا كورسەتكiشi شەگەرiلگەن 2013 جىلعى باعالاردا كورسەتiلگەن. ايتپاقشى، بۇل ەسەپتەۋلەردە بiرىڭعاي جۇيەدەن زەينەتاقى الاتىنداردىڭ قاتارى بiرتiندەپ ازاياتىنى ەسەپكە الىنباعان. 2018 جىلى جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيە­سiنiڭ ەندiرiلگەنiنە 20 جىل تولماق. دەمەك، 1998 جىلعا دەيiن زەينەتكە شىعىپ، بiرىڭ­عاي جۇيەدەن زەينەتاقى الىپ وتىرعانداردىڭ قايتىس بولۋ پروتسەسi وسە بەرەدi”، – دەيدi ەكونوميست.
 
“ۇكIمەتكە جاڭا كادرلار كەلۋI كەرەك”

قازاقستان زەينەتاقى قورلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى ايدار الIباەۆ تا 19,6 ميل­ليارد دوللار دەگەن سانعا كۇمان كەلتiردi. “بiز بۇل سومانى ەسەپ­تەدiك. ول تىم اسىرىلىپ كور­سەتiلگەن. الداعى ون جىلدا بيۋدجەتتەن زەينەتكەرلەرگە تولەنەتiن قارجى اسىپ كەتسە 2,3 ميلليارد دوللارعا جەتەقابىل. مارچەنكونىڭ الگi تسيفردى قانداي ساۋساقتان سورىپ العانىن بiلمەيمiن. بiراق شىندىققا جاناسپايتىنى كورiنiپ تۇر. 58-63 جاس ارالىعىنداعى ايەلدەردiڭ ازعانتاي بولiگiنە سونشا قارجى جۇمسالسا، وندا ولاردىڭ جۇ­مىس iستەمەي-اق قويۋىنا بولار ەدi”، – دەيدi ساراپشى.

ا.الiباەۆ قوعام نارازىلىعىن تۋدىرعان زاڭ جوباسىن قابىلداۋعا ەشقانداي ەكونوميكالىق، الەۋمەتتiك، ساياسي نەگiزدەر جوق دەيدi. سەبەبi بيۋدجەتتiڭ كiرiس بولiگi قاتتى تاپشىلىق كورiپ وتىر. “مۇناي باعاسى تومەندەدi, تاۋ-كەن شيكiزاتىنىڭ قۇنى ءتۇستi, شاعىن جانە ورتا بيزنەس قۇلدىراپ، سالىق از تۇسۋدە. ال ونەركاسiپ اتىمەن جوق. سوندىقتان جامi­شەۆ ءتۇرلi ايلاعا باسىپ، قا­رىز­عا اقشا الۋدىڭ جولدارىن iزدەستiرiپ جاتىر. بيۋدجەتكە تۇسەتiن اقشا تاپشى بولعاندىقتان، شەنەۋنiكتەرگە كiرiس بولiگiن تولتىرىڭدار نەمەسە شىعىس بولiگiن قىسقارتىڭدار دەگەن بۇيرىق بەرiلدi. تولتىرۋ مۇمكiندiگi از، سوندىقتان ولار باياعى حالىق ەسەبiنەن قىسقارتۋعا كiرiستi”.

ول سونداي-اق زاڭ قابىل­دان­عان كۇننiڭ وزiندە مەملەكەت بۇدان تۇك ۇتپايدى دەگەن پiكiر بiلدiردi. “پرەزيدەنتتiڭ بۇل زاڭ جوباسىنا ۆەتو قويۋعا نەگiزدەر جەتكiلiكتi. سوندا بۇل دۇرىس جانە مىقتى قادام بولار ەدi. نارازىلىق تومەندەپ، بيلiككە سەنiم ارتار ەدi. ال بىلايشا، مەملەكەت زاڭنان تۇك ۇتپايدى. سەبەبi مەملەكەتتi تيiمسiز باس­قارۋ جۇيەسi بۇكiل ۇنەمدەۋدiڭ اسەرiن جوققا شىعارادى. تۇپتەپ كەلگەندە، ۇكiمەتكە كادر­لىق رەفورما كەرەك. بيۋدجەت قارجىسىن جۇمساۋدىڭ تەتiك­تەرiن رەتتەيتiن جاڭا ادامدار قا­جەت. بيۋدجەت قارجىسىن تيiم­دi جۇمساۋدى رەتكە كەلتiرسە، قىر­ۋار اقشا ۇنەمدەۋگە بولار ەدi. ايتالىق، بيۋدجەت قارجىسىن ماقساتتى جۇمساۋ نەمەسە مەم­لەكەتتiك ساتىپ الۋلاردى ۇنەم­دەۋدiڭ ارقاسىندا بۇكiل الەۋ­مەتتiك ماسەلەلەردi شەشە الار ەدiك. قازiرگi شەنەۋنiكتەر مۇنى بiلمەيدi ەمەس، جاقسى بiلەدi. بiراق ولارعا وسى جۇيە تيiمدi. سەبەبi ءوز مۇددەسiن وسىنداي جولمەن شەشiپ ءجۇر”.

ەلنۇر باقىتقىزى

"جاس الاش" گازەتى