قولدان جاسالعان قيانات
بەلگىلى ءبىر ءداۋىردىڭ سىر-سيپاتىن تەرەڭىرەك تۇسىنگىسى كەلگەن جان اۋەلى سول كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن جەكەلەگەن ازاماتتار تاعدىرىنا زەر سالسا كەرەك-ءتى. اكەم ءۇشباي ۇركىمبايۇلى – كەڭەس وكىمەتىنىڭ «بەسىگىندە» تەربەلىپ، تۇتاس عۇمىرى سوعان بايلانعان، اتەيستىك قوعامدا ازامات بولىپ قالىپتاسىپ، «سوۆەتتىك» جۇيەگە ءتان اۋىرتپالىق اتاۋلىنىڭ بارلىعىن دا ءوز باسىنان وتكەرگەن جان. اسىرەسە، اشارشىلىق زارداپتارىن…
«مالدى بولعانىڭ – ۇلكەن ايىپ…»
بەلگىلى ءبىر ءداۋىردىڭ سىر-سيپاتىن تەرەڭىرەك تۇسىنگىسى كەلگەن جان اۋەلى سول كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن جەكەلەگەن ازاماتتار تاعدىرىنا زەر سالسا كەرەك-ءتى. اكەم ءۇشباي ۇركىمبايۇلى – كەڭەس وكىمەتىنىڭ «بەسىگىندە» تەربەلىپ، تۇتاس عۇمىرى سوعان بايلانعان، اتەيستىك قوعامدا ازامات بولىپ قالىپتاسىپ، «سوۆەتتىك» جۇيەگە ءتان اۋىرتپالىق اتاۋلىنىڭ بارلىعىن دا ءوز باسىنان وتكەرگەن جان. اسىرەسە، اشارشىلىق زارداپتارىن…
«مالدى بولعانىڭ – ۇلكەن ايىپ…»
اكەمىز وزدەرى كۋا بولعان كەڭەستىك ناۋبەتتەر جايلى ۇيىشىلىك ورتادا عانا اڭگىمەلەۋشى ەدى. «باي مەن كەدەيدى تەڭەستىرەمىز»، دەپ الاسۇرعان: «جازىعىڭ باي بولعانىڭ!» دەپ بار مالدارىن تارتىپ الىپ، باي-بولىس بىتكەندى جەر اۋدارىپ تىنعان كەڭەس وكىمەتى: «قولىڭدا جەكە مەنشىك مالىڭ بولعانى – سوتسياليستىك كەلبەتىڭە ايىپ!» دەپ جوقتى سوعىپ، ەندى كەلىپ، كەدەي بەيشارالاردىڭ بار مالدارىن تارتىپ الىپ، ورتاققا قوستىرعان بولاتىن. «ورتاق» ءسوزى «سوتسياليستىك ورتاق مەنشىك» دەگەندى بىلدىرەدى. ولارعا تۇك ەمەس، قيت ەتكەندى «كونترا» دەپ، اتىپ تاستاي سالادى. ۇرەيلەنگەن جۇرت – ءۇنسىز. ەندى قايتسىن-اي! مالدان گورى جان ءتاتتى دەگەندەي… بۇل جاعدايدىڭ بارلىعىن، ءبىر كەزدەرى مىڭعىرتىپ مال ايداعان ۇركىمباي بايدىڭ تاركىلەۋدەن كەيىن جەتىم قالعان قوس ۇلى تىكەلەي كوزدەرىمەن كورىپ، كۋا بوپ جۇرگەن ەدى.
انە-مىنە دەگەنشە، ارادا ەكى جىلداي ۋاقىت ءوتىپ كەتكەن ەكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇندەرى قاراشەڭگەل القابىنا شەكەلەرىنە قىزىل جۇلدىز تاققان، قايىس بەلبەۋلىلەر ساۋ ەتە تۇسەدى.
جوعارىدان بۇيرىق كەلدى. سوۆەت حالقىنىڭ جانى دا – ورتاق، مالى دا – ورتاق. انا جاقتا بىزدەن گورى قينالىپ جاتقان باۋىرلارىمىز بار ەكەن. سولارعا قاراي مالداردى ايدايمىز، – دە-ە-ەپ، شىمىرىكپەستەن سوعىپ تۇر دەيدى. «انا جاقتىڭ» قاي جاق ەكەنى دە بەلگىسىز. ايتىلمايدى. قۇپيا…
«مال اشۋى – جان اشۋى» دەمەكشى، نارازىلىعىن بىلدىرگەن ءبىراز كىسى بولعان ەكەن. ولاردى پىسقىرسىن با؟! قايىس بەلبەۋلىلەر اسپانعا ءبىردى-ەكى رەت وق اتىپ، ودان سوڭ اۋىل ادامدارىنا كەزەنگەننەن كەيىن ءبارى دە تىنىشتالسا كەرەك. سونىمەن، اتا-بابالارىنان بەرى قاراي مال باعۋمەن قاتار، قىزىل تارى ەگۋدى كاسىپ ەتكەن كوكىرەك جۇرتىنىڭ مال اتاۋلىسى مىلتىقتىلاردىڭ الدىندا ايدالىپ، استىق بىتكەنى ولاردىڭ ارباسىنا تيەلىپ كەتە بارادى. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، سونىمەن، اينالاسى ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە قۇمدى ءوڭىردىڭ تارىداي شاشىلعان اۋىلدارىن 1931-1934 جىلدارعى اشارشىلىق ىزعارى تولىعىمەن جايلاعان ەكەن.
اكەمىز ايتاتىن:
– تىگەرگە تۇياعى قالماعان جۇرت اڭ-قۇس اۋلاپ، ونى دا از ۋاقىت ىشىندە بىتىرگەن بولاتىن. «جۇت –جەتى اعايىندى» دەمەكشى، الدە اڭ-قۇس بىتكەن اشتىق جايلاعان وڭىرلەردەن اۋا كوشىپ كەتتى مە، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، سودان كەيىن اۋىلداستارىمىزدىڭ ىشىندە قاۋقارى بارلارى تۇزاق قۇرىپ، تىشقان اۋلاۋعا كوشكەنى ەسىمدە. ال، ونداي تىرلىككە دە جارامايتىن كارى-قۇرتاڭ كىسىلەر مەن جاس بالاسىن قۇشاقتاعان ايەلدەر جاعى جاۋجۇمىر دەگەن جابايى ءشوپتىڭ تامىرىن قازىپ جەۋشى ەدى. ونىڭ ءوزىن شامادان تىس كوپ جەپ قويىپ، ءىسىپ-كەۋىپ، كوز جۇمعاندارى قانشاما… ءۇيلى-جايلى دەگەن اۋىلداستارىمىزدىڭ جاعدايى مىنانداي بولعاندا، ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن ءبىزدىڭ ءحالىمىزدىڭ بۇدان دا اۋىرلاي بەرەرىن تۇسىندىك تە، جەتپىسباي اتاڭ ەكەۋمىز: «شۋ قالاسىنا جەتسەك، اشتان ولمەسپىز» دەپ بۇدان ەكى جىل بۇرىن قاشىپ كەلگەن ىزىمىزبەن كەرى قاراي قايتا جول تارتتىق.
وسىلاي دەگەن اكەم اڭگىمەسىنىڭ وسى تۇسىنا كەلگەندە: «ءاي-ءاي-ءاي-ءا-ءا-ءاي!» دەپ، كەيىستىكپەن باسىن شايقاپ، باس بارماعىن تىستەپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالۋشى ەدى. سويتەتىن دە، اڭگىمەسىن قايتا جالعاستىراتىن:
– بالام، اللا وندايدىڭ بەتىن ۇرپاقتارىمىزدان اۋلاق قىلعاي! حالىقتىڭ باسىنا ناۋبەت تونگەن كەزدە ادامنىڭ قۇنى سۇراۋسىز، ءومىرى تۇككە العىسىز بولىپ قالادى ەكەن. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءبىزدىڭ اۋىل مەن شۋ ستانساسىنىڭ اراسى 100 شاقىرىمداي جەر عوي. جاياۋلاتقان جۇرت بوسىپ كەلەمىز. ءبىز سياقتى بوزبالالار ءسال شيراقتاۋ قيمىلدايدى. ەگدە كىسىلەر اياقتارىن ازەر سۇيرەتىسەدى. ءار-ءار جەردە تەڭكيىپ جاتقان مايىتتەر… «بۇل كىم بولدى ەكەن؟» دەپ الگى جازعانعا قايىرىلىپ قاراماق تۇگىلى ويلاۋعا شاماسى بولمايدى ەكەن كىسىنىڭ. «اش ادامدا ەس قالمايدى»، دەۋشى ەدى قاريالار. سول راس بولىپ شىقتى.
قازىر ويلاپ وتىرسام، اڭگىمەلەرىنە قاراعاندا، سول اشتىقتان قاشقان ساپارىنداعى كورگەن قۇقايلارى اكەلەرىمىزدى تەز ەسەيتىپ جىبەرسە كەرەك. تالاي سەرىكتەرى جولشىباي جۇرە الماستان، جەتكەن جەرلەرىندە قيسايا كەتىپ، قالا بەرەدى ەكەن. «ءسال تىنىعىپ الايىنشى»، دەيدى ەكەن، جارىقتىقتار. ودان كەيىن قانشا جەردەن «تۇر-تۇرلاساڭىز» دا تىم بولماسا ەڭبەكتەۋگە دە شامالارى جەتپەي قالاتىن كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە، ءوز كوزدەرىمەن كورمەسە دە، اكەلەرىمىزدىڭ تالاي-تالاي كۋاگەرلەردەن نەبىر جانتۇرشىگەرلىك اڭگىمەلەرگە قانىق بولعان جايى تاعى بار. سونداي وقيعالاردىڭ ءبىرى مىنا تاقىلەتتەس…
ادەتتە، ەل ءىشى تىنىش زاماندا، كۇش-قۋاتى بويىنداعى ازاماتتان قورقاۋ قاسقىرلار تايساقتاي جۇرەدى ەكەن. ال، قالىڭ ەلدى جاپپاي اشتىق بۋعان كەزدە، ەرلەردىڭ دە قاۋقارسىز بولىپ قالعانىن ول قورقاۋلار بىردەن سەزەتىن بولسا كەرەك. ەر كىسىدەن وسىلايشا قايمىعۋدى قويعان «قاسەكەڭدەر» ايەل زاتىن بۇيىم قۇرلى كورسىن بە؟! اشتىق تىرناعىنان قاشىپ، بالالارىن جەتەكتەپ بارا جاتقان ايەل ادامدى قاسقىرلار قامالاپ الادى ەكەن. وندايدا بەيشارا شەشە، ساسقالاقتاپ ءجۇرىپ، بالالارىن جاسىرىپ، ەتەگىمەن جاۋىپ قويماي ما؟! سونىڭ وزىندە، قورقاۋلار تايسالماستان كەلىپ، اناسى بەيشارانىڭ ەتەگىنىڭ استىنا بۇرىسە تىعىلعان سابيلەردى تارتىپ جەپ كەتكەن كەزدەرى دە بولعان ەكەن. ەكى اياقتى «قاسقىرلار» ەش اياۋسىز كۇيدە تالاپ تاستاعان كەڭەستىك قوعامداعى حالىقتى ءتۇز تاعىسى اياپ قايتسىن؟! ەلدەن ەرەك قازاقتىڭ باسىنا تاۋداي بوپ قۇلاعان بۇل نە قىلعان ناۋبەت، تۇتاس جۇرتىمىزدىڭ بەلىن قايىستىرعان نەتكەن قاسىرەت ەدى، دەسەڭىزشى! ايتىپ جەتكىزگىسىزدەي، قولدان ۇيىمداستىرىلعان قاستاندىق…
ءبىر قايران قالارلىق جاعداي: قوس باۋىر تىسكە باسار دىم تاپپاي، اشتان بۇراتىلعاندارىنا قاراماستان، وسىدان ەكى جىل بۇرىن: «بالالاردى شوقىندىرعالى جاتىر ەكەن»، دەگەن قاۋەسەتتەن شوشىنا وزدەرى قاشىپ شىققان سول باياعى «جەتىم بالالار ءۇيى»، ياعني ينتەرنات جاققا قاراي، «مۇسىلماندىعىمىزدان ايىرىلىپ قالارمىز» دەگەن قاۋىپتى ويلاپ، اياقتارىن اتتاپ باسپاعان ەكەن. ال ەندى، قوس جەتىمەكتىڭ سول ءبىر قىلىقتارىنا يماندىلىق تۇرعىسىنان وي جىبەرىپ كورەيىكشى، اعايىن. اينالاسىن اشتىق قۇرساۋلاعان، باسار تاۋ، بارار جەرلەرى، تالشىق ەتەرگە ءبىر ءتۇيىر ناندارى دا قالماعان اعايىندى جاسوسپىرىمدەر اتەيستىك قوعامنىڭ تاسقىن سۋداي قاپتاپ كەلە جاتقان، يمانسىزدىققا تولى قاتىگەزدىكتەرىنەن قولدارىنان كەلگەنىنشە يماندارىن وسىلايشا قورعاپ قالۋعا تىرىسقان ەكەن-اۋ!
اكەلەرىمىزدىڭ وسى ءبىر قىلىقتارى ءسوز بولعان سايىن ويىما ىلعي، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا، ءبازبىر زامانداستارىمىزدىڭ اسىل ءدىنىمىزدى بولماشى ءبىر دۇنيەلىككە بولا شىمىرىكپەستەن ساتۋعا دەيىن بارعان قادامدارىنىڭ ويىما ورالاتىنى بار. راس، ەندى عانا قاز-قاز تۇرا باستاعان دەربەس مەملەكەتىمىزدە 1992-1996 جىلدار ارالىعىندا تۇرمىستىق اۋىرتپالىقتار ءبىراز بولدى. بىراق باسپاناسىز كۇيدە، جاپان تۇزدە قاڭعىپ قالعان نەمەسە اشتىقتان باۋداي ءتۇسىپ جاتقان ەشكىم بولماعان ەدى عوي؟! داستارقانىمىزدا نان بولدى، ءدام بولدى. ءسال تاپشى كۇيىندە… سوندا دەيمىن-اۋ، وسىنداي ۋاقىتشا قيىندىققا بولا مۇسىلمانشىلىقتارىن ءبىر قاپ ۇن نەمەسە جارتى قاپ قۇمشەكەرگە ايىرباستاپ، حاق جولدان ءوز ەرىكتەرىمەن باس تارتىپ، باسقا دىنگە ءوتىپ كەتكەندەر ەرتەڭگى كۇنىنىڭ، ياعني و دۇنيەسىنىڭ جاي-كۇيىن ويلادى ما ەكەن دەسەڭىزشى؟!
قۇنى جارتى نانعا دا تاتىماعان قايران قازاق
…سونىمەن، قوس باۋىر شۋ بەكەتىنە دە جەتەدى. مۇندا دا قازاق ءۇشىن جۇرەك جالعار جاعداي قايدان بولسىن؟ شۋ قالاسىندا وڭتۇستىكتى سولتۇستىكپەن، باتىستى شىعىسپەن جالعاستىراتىن پويىز جولدارى قيىلىسادى. «توعىز جولدىڭ تورابى» دەپ اتالۋى سوندىقتان. وسىنىڭ سالدارىنان، سول جىلداردىڭ وزىندە، قالادا باسقا ۇلت وكىلدەرى، اسىرەسە، باسقا ۇلتتار كوپتەپ قونىستانعان ەكەن. مۇندا مىنانداي قاسىرەتتى كورىنىستەر كوزگە بادىرايا ۇرىپ تۇرعان كورىنەدى. كوشە تولا اشتىقتان بۇراتىلعان، كيىمدەرى البا-جۇلبا اۋىل قازاقتارى. بۇلار – شۋ وزەنىنىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىستارىن بويلاي ورنالاسقان اۋىلداردان كەۋدەلەرىن سۇيرەي جەتكەن ىشىندەگى «شيراقتارى» عانا… (ال، جەتە الماستان، ءوز ۇيلەرىن نەمەسە اشىق دالانى قابىرحاناعا اينالدىرىپ، ءجانتاسىلىم ەتكەندەرى قانشاما، دەسەڭىزشى…) وسى ايتىلعاندارعا شۋ قالاسىنداعى كەرەعار كەلەسى كورىنىس – وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ جايى-تىن. ولاردىڭ قارىنى توق، كويلەكتەرى – «كوك». قولىن سوزىپ، قايىر سۇراعان قازاقتارعا جيىركەنىشپەن قاراسادى. قادام سايىن: «وسىلار-اق باسىمىزعا پالە بولدى-اۋ!» – دەگەن كەيىستىكتەرىن بالاعات سوزدەرىمەن ارالاستىرا توگىپ جاتقاندارى. «انا ولگەن قازاقتاردىڭ مايىتتەرىن ساسىتپاي، قالادان تەزىرەك شىعارىپ تاستاساڭدارشى!»، دەپ كوكىرەك كەرەتىندەرى قانشاما ەدى، دەسەڭىزشى…
قالا بازارى تولا قايىر سۇراعان قازاقتار. كەنەت اشقۇرساق ءجاسوسپىرىم بالانىڭ ءبىرى بازارشىنىڭ جارتى بولكە نانىن الا قاشقان ەكەن. نان يەسى قۋىپ جەتىپ، جەلكەسىنەن ءبىر-اق تۇيگەندە الگى بەيشارا تاباندا ءجانتاسىلىم ەتكەن كورىنەدى. سوندا: «اۋ، جولداس، مۇنىڭ قالاي؟ بىرەۋدىڭ ەر جەتىپ قالعان بالاسىن ءولتىردىڭ عوي؟ كانە، قۇنىن تولە نەمەسە زاڭ الدىندا جاۋاپ بەر!» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلماپتى. سەبەبى، ستالين «جولداستىڭ» نۇسقاۋىمەن، گولوششەكيندەي قاندىقول قاراقشىنىڭ اسا بەلسەندىلىگىمەن، ورتالىق جۇرگىزگەن وسى ءبىر سۇرقيا ساياسات كەسىرىنەن قازاق بالاسىنىڭ قۇنى، ءجاسوسپىرىمنىڭ ءومىرى جارتى بولكە نانعا دا تاتىماي قالعان زامان ەدى. اتتەڭ دۇنيە-اي!…
قازاققا تابىلماعان ۇن – كورشى ەلدىڭ مال جەمى
جۇرەكتى سىزداتقان جوعارىداعىداي كورىنىستەردەن سەكەم العان اكەلەرىمىز شەكارالاس قىرعىز جەرىنە قاراي جىلجي بەرۋدى ءجون كورسە كەرەك. ول ءۇشىن جۇك تاسيتىن «توۆارنياك» پويىزدارعا جارماسۋعا تۋرا كەلگەن. ونداي جۇك پويىزدارىنا جارماسقاندار سانى ەداۋىر بولعان دەسەدى. الايدا، سولاردىڭ ىشىندە اللانىڭ قولداۋىمەن، كەۋدەلەرىندەگى جاندارى امانات بولىپ، امان جەتكەندەرى ساناۋلى-اق كورىنەدى. ءسويتىپ، ولار «كامىشينوۆكا» دەگەن قىرعىز اۋىلىنا جەتەدى. وزدەرى «كامشەنكە» دەپ ايتۋشى ەدى، ەستەلىك اڭگىمەلەرىندە. ىشەر استارى بولماسا دا، اس قۇيىپ الار ىدىستارى ۇنەمى وزدەرىمەن بولعان. ءوز سوزدەرىمەن ايتقاندا، ءبىر-ءبىر تەمىر «كاتولوك»، ياعني وتقا ىلۋگە ارنالعان تۇتقاسى بار شاعىن تەمىر ىدىس، ءبىر قاسىق، باكى، سىرىڭكە سياقتى ەڭ كەرەكتى جابدىقتارى بەلدەرىندە بايلاۋلى جۇرەتىن.
اعايىندى ەكەۋ، ءسويتىپ، اۋىل ۇيلەردى جاعالاپ ءجۇرىپ، «كامىشينوۆكا» كولحوزىنىڭ مال بورداقىلاۋ قوراسىنا تاپ كەلىپتى. سويتسە، جۇمىسكەرلەر ۇلكەن كەسپەككە سۋ قۇيىپ، وعان ۇن سالىپ شىلاپ، شيكى اتالانى استاۋلارعا قۇيىپ، مالعا بەرەدى ەكەن. «و، توبا! – دەپ تاڭ قالىسىپتى قوس جەتىمەك اعاش شارباقتىڭ جىگىنەن سىعالاپ تۇرىپ، – ءبىزدىڭ جاقتا مىنانداي ۇننىڭ تىم بولماسا ءبىر تاباعىنا قول جەتكىزە الماي ادامدار اشتان قاتىپ جاتىر. ال، مىنالاردىڭ قاپ-قاپ ۇندى مالعا بەرىپ جاتقانى نەسى؟!». مۇنداي نارازىلىق ساۋالدارىن سىرتقا شىعارىپ ايتا المادى ولار. ىشتەرىندە تۇنشىقتىردى. وسىنشالىقتى ادىلەتسىزدىككە تولى كەرەعارلىق ولاردىڭ بالاڭ تۇسىنىكتەرىنە، كوڭىلدەرىنە سيار ەمەس. سونىمەن نە كەرەك، قوس بالا شارباقتان سىعالاي باقىلاپ ءبىراز وتىرىسادى دا، جۇمىسكەرلەر باسقا ءبىر شارۋالارىمەن كەسپەك قاسىنان الىستاپ كەتكەن كەزدە، جۇگىرىپ بارىپ، الگى اتالاعا «كاتولوكتەرىن» ءبىر-ءبىر باتىرىپ العان كۇيلەرى تۇرا قاشىسادى ەكەن.
– ءبىزدىڭ سوڭىمىزعا تۇسە قۋالاعان ەشكىم بولا قويمادى. شاماسى، «قازاقتىڭ اش بالالارى عوي»، دەپ اياسا كەرەك. سودان قاشقاننان قاشىپ وتىرىپ، باعانا ءبىر ازىردە تاۋىپ قويعان «مەكەنىمىزگە» كەلدىك. ول كەزدەرى كىرپىش كۇيدىرۋ دەگەن قاراپايىم تاسىلمەن جاسالاتىن ەدى عوي. كەپكەن كىرپىشتەردى دوڭگەلەتە بيىك ەتىپ قالاپ، ورتاسىنا وت جاعادى. سونداي كۇيدىرىلگەن كىرپىش پەشىنىڭ ءبىرى قاڭىراپ بوسقا تۇر ەكەن. دەرەۋ وت جاعىپ، بىلامىعىمىزدى ءپىسىرىپ جەدىك. نە تۇز، نە ماي قوسىلماسا دا بىلامىقتىڭ وسىنشالىقتى ءدامدى بولاتىنىن ءبىرىنشى رەت سەزىنۋىم… ءسويتىپ، كۇندە ءبىر «كاتولوك» بىلامىق جەپ ءجۇرىپ جاتتىق. اۋىل اراسىن ارالاي ءجۇرىپ، ارتىنشا وماربەك دەگەن ءبىر قازاقپەن تانىسىپ العانىمىز مۇنداي وڭدى بولار ما؟! ول ءوزى مىنا بىزگە كورشى «كوكتەرەك» اۋىلىنان ەكەن. كارتوشكە قويماسىنىڭ قاراۋىلى بولاتىن. كەلىسىم بويىنشا، ءتۇن قاراڭعىسىندا جاسىرىنىپ بارامىز. ول بىزگە ءبىر شەلەكتەي مايدا قارتوشكە بەرەدى. سونى ءبىر اپتاعا جەتكىزۋىمىز كەرەك. ءسويتىپ ءجۇرىپ 1932-دەن 33-جىلعا قاراعان قاتال قىستان دا شىقتىق-اۋ امان. بۇل قىس قاتال جۇت جىلى بولىپ سانامىزدا قالىپ قويدى. كەلەر كوكتەمنىڭ كۇنى جىلت ەتىسىمەن: «ەندى مويىنقۇمعا جەتەيىك»، دەسىپ، كەلگەن ىزىمىزبەن كەرى قايتتىق. جولداعى كورگەن ازاپتارىمىزدى سانامالاپ ايتپاي-اق قويايىن. ايتەۋىر، امان قالعان جانىمىزدى ولجا كورىپ، «ولمەگەن قۇلعا بولدى جاز» دەپ قاراشەڭگەلگە دە جەتتىك.
اكەمىزدىڭ اڭگىمەسى ودان ءارى بىلايشا جالعاساتىن. ەلگە كەلسە، «قىزىل وتاۋ» اۋىلى جارتىلاي قاڭىراپ قالعان ەكەن. العاشقى بولىپ ورالعانداردىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز بولادى. باس ساۋعالاپ، جان-جاققا بوسىپ كەتكەن جۇرت كۇن جىلىسىمەن بىرتىندەپ جيىلا كەلە، قاراشەڭگەل توسىندە ازداعان اۋىلداستارى قايتا ءتۇتىن تۇتەتە باستاسا كەرەك.
– اشارشىلىقتىڭ حالىققا ەڭ اۋىر تيگەن تۇسى – ءبىز قىرعىزستاندا قىستاعان سول 1932-دەن 33-جىلعا قاراعان قىس ايى بولاتىن. نەگىزى اشارشىلىق 1931 جىلى باستالدى عوي. سول 1933 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستانعا باسشىلىققا مىرزاجان (ميرزويان) كەلىپ، قازاق اۋىلدارىنا ازداپ مال تاراتا باستاعان ەدى. سونىڭ ارقاسىندا، 1934 جىلدىڭ اشتىعىن اسا قاتتى سەزىنە قويمادىق. ەي، بالام-اي، «اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى ەستەن كەتپەس»، دەيدى اتام قازاق. باياعى بىزگە كارتوشكەمەن قارايلاسقان وماربەك دەگەن كىسى ەسىمنەن ەشقاشان شىققان ەمەس. سىرتتاي ىلعي العىسىمدى ايتىپ وتىرامىن. قازاق اتامىز نە نارسەنى دە ءدوپ باسا ايتا بىلگەن عوي، بالام، «اش ادامنان اقىل سۇراما!» دەپ. سول راس ءسوز. اشتىق جىلدارى 14-16 جاس ارالىعىنداعى بالا ەدىم عوي. ءبارى دە ءالى كۇنگە دەيىن كوكىرەگىمدە سايراپ تۇر. «كامپەسكەگە» دەيىن بايىڭ بايداي، كەدەيىڭ كەدەيدەي ءبىر-بىرىنە مەيىرىمدى ەدى. كازىر كازيتتەرىڭە «تاركىلەۋ» دەپ جازىپ جۇرسىڭدەر عوي. سول تاركىلەۋدەن كەيىن كەدەيلەردىڭ جۇرەگىندە بايلاردىڭ تۇقىمىنا دەگەن كەك پايدا بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە، «ول از» دەگەندەي، «سابەت» وكىمەتى سول كەدەيلەرىڭىزدىڭ قولدارىنداعى مالدارىن دا تارتىپ الىپ، ورتاق قازانعا قوسقاننان كەيىن نە جورىق؟! ايتپەسە، سول «ورتاعىڭىزعا» دەيىن كەدەيدىڭ ەڭ جوق دەگەنىندە ەكى سيىر، ءبىر جىلقى، جيىرما شاقتى ۇساق مالدارى بولاتىن. وكىمەت سول ارىنا اۋىز سالماعاندا، حالىق بۇلايشا قىرىلماس ەدى. ءبىز ول كەزدە اشتىقتىڭ انىق ءمانىن، سەبەبىن تۇسىنبەدىك. تۇسىنگەندەرىنىڭ ءوزى وكىمەتتى كىنالاۋدان قورقاتىن. دەربەستىگىمىزدى العالى بەرى اشىق جازىپ جاتسىڭدار عوي. ول كەزدە قايدا-ا-ا… اشتىق تۋرالى جاق اشۋ دەگەن بولمايتىن. ۇيىشىلىك داستارقان باسىندا عانا سىبىرلاسا ەسكە الاتىنبىز. وزدەرىڭە دە ءسويتىپ اڭگىمەلەۋشى ەك قوي؟! سول اشتىقتىڭ كەسىرىنەن حالقىمىزدىڭ كەڭ پيعىلى ەداۋىر تارىلدى، مىنەزى وزگەردى، تابيعاتى بۇزىلدى دەپ ويلايمىن. اللا ونداي سۇمدىقتاردىڭ بەتىن ۇرپاقتارىمىزدان الىس ەتكەي، دەپ، اكەمىز مارقۇم اجەپتاۋىر تولقىپ قالاتىن.
«اش قازاققا دارىگەرلىك كومەك كورسەتىلمەسىن!»
تاريحشىلارىمىزدىڭ جازۋىنشا، گولوششەكيننىڭ قاندى قولى ارقىلى ادەيى ۇيىمداستىرىلعان بۇل ناۋبەتتىڭ ماقساتى – قازاق جەرىن ءبىز سياقتى «بۇراتانا» حالىقتان «بوساتىپ الۋ» ەدى. بۇل ويىمىزعا روبەرت كونكۆەستىڭ «جاتۆا سكوربي» اتتى كىتابىنان كەلتىرىلگەن مىنا ءبىر دەرەكتىڭ دالەل بولارى انىق: «اشتىق جىلدارى قازاقستاندا باسشىلىق قىزمەتتە بولعان گولوششەكيننىڭ اشتان قىرىلىپ جاتقان قازاقتارعا دارىگەرلىك كومەك كورسەتۋگە قاتاڭ تىيىم سالعان جاسىرىن نۇسقاۋى بولعان ەكەن». تۇتاس ءبىر حالىققا قارسى باعىتتالعان زۇلىمدىقتىڭ ناعىز دالەلى ەمەس پە، بۇل سويلەم؟! ايتا بەرسە، مۇنداي دەرەكتەر جەتەرلىك.
جۋرناليست نۇربەك بەكباۋ «Jaqsy.kz» سايتىندا جاريالانعان «قازاقتى جويۋ جوباسى» دەگەن ماقالاسىنىڭ «قازاقتىڭ سوڭعى تۇياق سەرپۋى» اتتى بولىمىندە ناقتى دەرەكتەر ارقىلى حالقىمىزدىڭ باسىنا الا-بوتەن تۇسكەن سول ءبىر زۇلمات جونىندە بىلايشا وي تولعايدى: «شىدامنىڭ دا شەگى بار. «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى»، – دەيتىن قازاق ءتورت تۇلىگىن تارتىپ العاندا «سابىر» دەدى. سوڭىنان جان دۇنيەسىنە دۇربەلەڭ سالعاندا، قاۋقارى بارى قولعا قارۋ الدى. 1928-1930 جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ تۇگەل اۋماعىن قامتىعان 372 كوتەرىلىس بولىپ ءوتتى. وعان 80 مىڭ ادام قاتىستى. كوممۋنيستەر پۋلەمەت، ۇشاق، اتتى اسكەردى قارسى قولداندى. الايدا، ابدەن اشىنعان حالىق اجالعا تۋرا شاپتى. ءىس ناسىرعا شاپقان سوڭ، «بالشەبەكتەر» كەلىسىمگە كەلۋگە ءماجبۇر بولدى. اراعا ادام سالىپ: «قارۋىن تاپسىرسىن، تالابىن ورىندايمىز، جازالاۋ بولمايدى»، دەپ سەندىرىپ باقتى. ەكى تاراپتى تابىستىرۋ ەلتاي ەرنازاروۆ، ءالىبي جانگەلدينگە جۇكتەلدى. باس كوتەرگەن قازاقتاردىڭ تالابى مىناۋ ەدى:
1. ءدىن بوستاندىعىن بەرۋ، مەشىتتەردى قايتارۋ، ءدىني سالتتار مەن شارالارعا كەدەرگى جاساماۋ;
2. ءىرى بايلار تاركىلەنگەننەن كەيىن، ەندى تاركىلەۋ بولمايتىندىعى جونىندە دەكرەت شىققان ەدى، بىراق بۇل ءىس ورتا شارۋاعا قارسى ءالى جاسالۋدا;
3. كولحوزدارعا زورلاپ كىرگىزۋ توقتاتىلسىن. ولار تەك ەرىكتى نەگىزدە قابىلدانسىن;
4. قازاق دالاسىندا تاپقا ءبولىپ، جىكتەۋدى قويۋ كەرەك. ءىستى شەشۋگە كومسومولداردى جىبەرمەۋ، ونى اۋىلدىڭ جالپى جينالىسىندا شەشۋ قاجەت;
5. سالىقتاردى مال-مۇلىكتىڭ سانىنا قاراي سالۋ كەرەك. ەگىن ەكپەيتىندەرگە استىق سالىعى سالىنباسىن…»
الايدا، بۇل – (ەلتاي ەرنازاروۆ پەن ءالىبي جانگەلديندى اراعايىن ەتىپ، ۋادە بەرۋ – ن.ءۇ.) بارىپ تۇرعان الداۋسىراتۋ ەدى. حالىق مىلتىعىن تاپسىرىپ بولىسىمەن، قىزىل ارميا ولاردى «باسماشى» دەپ ايىپتاپ، جاپپاي اتىپ-اسۋدى باستادى. اۋىلداردى شاپتى. مالىن ايداپ كەتتى. قازاقتىڭ سوڭعى دەمى ءۇزىلدى. سوڭعى رەت تۇياق سەرپىدى».
اتالعان ۇزىندىدە جۋرناليست نۇربەك بەكباۋ ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە بايانداپ وتىرعانداي، حالقىمىز جايدان-جاي قاسىرەت قامىتىنا مويىنسۇنا سالماعان ەكەن. كەڭەستىك مىلتىقتىڭ ۇڭىرەيگەن ۇڭعىسىنا قاسقايا قاراپ تۇرىپ-اق، نارازىلىعىن بىلدىرگەن، ناقتى تالاپتارىن قويىپ، شارتتارىن كولدەنەڭ تارتقان. «ءدىن بوستاندىعىن بەرۋ» اتتى العاشقى باپتى وقىعان ساتتە سول باياعى 1929 جىلى «شوقىندىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن»، دەپ، ءدىنىنىڭ اماندىعى ءۇشىن جانۇشىرا قاشقان قوس جەتىمەك اكەلەرىمىزدىڭ اشارشىلىق كەزىندە دە الگى «جەتىم بالالار» ءۇيىن اينالىپ وتكەن تالپىنىستارى تاعى دا ورالىپ وتىر ەسىمە.
بەس تومدىق «قازاقستان تاريحى» ەڭبەگىنىڭ 4-تومىندا كورسەتىلگەنىندەي، ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان اشارشىلىق جىلدارى قازاق حالقىنىڭ 42 پايىزدايى شەيىت بولعان نەمەسە جەر اۋىپ كەتكەن. اتالعان ناۋبەت قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن قوس حالىق ساناعىنىڭ، ۋاقىت جاعىنان، شامامەن ورتا تۇسىنا سايكەس كەلگەن ەكەن. ارينە، جالپى، حالىقتىق بۇل قاسىرەت ساناق مالىمەتتەرىندە تيىسىنشە كورىنىس بەرگەن بولاتىن. «ساناق جۇرگىزۋشىلەر بۇلتارتپاس سانداردى كورسەتۋ ارقىلى، ءبىزدىڭ قازاققا قارسى اشتىق ۇيىمداستىرعان قىلمىسىمىزدى ادەيى اشكەرەلەۋگە تىرىستى»، دەپ سەكەمدەندى مە ەكەن، كىم ءبىلسىن؟!
ايتەۋىر، ءوز كولەڭكەلەرىنەن وزدەرى قورىققان ءستالينشىل قوعام سول حالىق ساناعىن جۇرگىزۋگە باسشىلىق جاساعان قازاقتىڭ نەبىر مارقاسقالارىن 1937 جىلى باستالعان، تاعى دا قولدان ۇيىمداستىرىلعان كەلەسى قىرعىن كەزىندە، «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اتىپ تاستاعان ەكەن. ەل ىشىندەگى باس كوتەرەر بريگاديردەن باستاپ، مەملەكەت باسشىسىنا دەيىنگى ارالىقتاعى «ەلىم» دەپ ەڭىرەگەن ازاماتتاردى جاپپاي قىرىپ-جويعان قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانى شاعىن عانا «قىزىل وتاۋ» اۋىلىن دا اينالىپ وتپەگەن ەدى. ناقتىراق ايتقاندا، اشتىق قىرعىنىنان ەستەرىن جيا باستاعانىنا ەكى جىلداي وتەر-وتپەستەن حالىقتىڭ باسىنا 1937-1938 جىلدارعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن اۋىرتپالىقتارى كەلىپ تۇسكەن بولاتىن. حالىق بايعۇستىڭ: «بۇ بالەدەن دە قۇتىلدىق-اۋ!» دەپ ويلاپ ۇلگەرگەندەرىنە ءۇش جىل تولار-تولماستا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەلىپ كيلىككەنى تاعى بەلگىلى. «اپىر-اۋ، تۋعان حالقىن ەس جيعىزباستان، ءاربىر ەكى-ءۇش جىل سايىن قىرىپ وتىرعان، بۇل نە قىلعان جاۋىز مەملەكەت ەدى؟» دەپ ويعا قالامىن كەيدە.
نۇرلىتاي ۇركىمباي.
الماتى.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
