كۇڭگىرت ولەڭ (朦胧诗) – ىشكى جان دۇنيەنى نەگىزگى بەينەلەۋ وبەكتىسى ەتىپ، ءون بويى وبرازبەن سيمۆولعا قۇرىلعان، ايتپاعىن كوركەمدىك فورما مەن ءتاسىل ارقىلى بىرتىندەپ بۇركەمەلەپ كورسەتۋدى ماقسات ەتكەن، سونىمەن بىرگە، ولەڭمەن ءوزىن بەينەلەي دە، جاسىرا دا الاتىن، شەگى كۇڭگىرت، بۇلدىر، نەگىزگى تۇلعاسى الۋان ءماندى، كومەسكى بولىپ كەلەتىن ولەڭ ءتۇرى.

حح عاسىردىڭ باسىنان (1919 جىل) باستالعان قىتايداعى جاڭاشا ولەڭ اۋقىمى، جاڭا ولەڭدەردىڭ تۋىلۋى مەن زەرتتەلۋىنە ءبىراز ىقپال ەتتى، جاڭاشا ولەڭدەردىڭ ۇزدىكسىز وڭدەلىپ، دامۋ ءداستۇرىن قالىپتاستىردى. سونىمەن بىرگە، قىتاي اقىندارى باتىستىڭ ىقپالىنا ۇشىراپ، ەسكى داستۇردەگى ولەڭدەردىڭ قالىبى بۇزىپ تاستالدى، ءتۇرلى اعىمدار مەن اۋقىمدار جارىققا شىعىپ، جاڭاشا ۇلگىلەر پايدا بولدى، بۇل اعىمدار مەن اۋقىمداردىڭ كەرەمەت مىقتى اقىندارى دا بولدى. بىراق سوتسياليستىك وندىرىسكە وتكەن سوڭ، ادەبيەتتە  سوتسياليستىك رەاليزم ءادىسى ۇستەمدىككە شىعىپ، جاڭاعى ءۇردىس ءۇزىلىپ قالدى. 60-70 جىلدارداعى سولشىلدىقتاردىڭ كەسىرىنەن، ادامدارعا بولعان جاقسى سەزىم، ءوزارا تۇسىنىستىك، ماحاببات پەن قارعىس، ادامداردىڭ قۇقى مەن ەركىندىگى نەگىز ەتىلگەن گۋمانيستىك يدەيالار سانسىراپ قالدى. كۇڭگىرت ولەڭ بولىپ اتالماعانمەن، بۇل تەكتەس ولەڭدەر وسى مەزگىلدەردە دە ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. بىراق داپتەرلەردە عانا جازىلىپ، ءوزارا قولدان قولعا ءوتىپ جۇرگەنمەن، اشىق جاريالانبادى. 1978 جىلعا دەيىنگى مەزگىل جاڭا اعىمداعى ولەڭدەر قوزعالىسىنىڭ وركەن كەزى، اتاپ ايتقاندا، كۇڭگىرت ولەڭنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى نەمەسە وت الۋ مۇمكىندىگىن كۇتىپ، سانا استىندا قوزدانىپ جاتقان كەزى دەۋگە بولادى. ويتكەنى زيالىلاردىڭ اۋىلعا ءتۇسىپ زارداپ شەگۋى، مادەنيەت توڭكەرىسى مەزگىلىندەگى قۇتىرىنعان مادەنيەتتىڭ ۇرەيى، كوپتەگەن ىلعارى يدەيالار مەن جەمىستى ناتيجەلەردى ارام ءشوپ رەتىندە اياۋسىز وتاپ، تاپتاپ تاستادى. بىرىنشىدەن، گۋمانيستىك يدەيالار ۇلعايۋعا، نىعايۋعا مۇمكىندىك الا الماي، يدەيالىق اۋقىم بولۋدان قالىپ، رۋحاني قۇبىلىس رەتىندە باسىپ جانشىلدى; ەكىنشىدەن، جاڭاشا ادەبي اۋقىمنان بەرگى، گۋمانيستىك ادەبي ءداستۇر مەن شەتەلدەن كىرگەن شىعارمالار شەكتەلىپ تاستالعان ەدى.

حح-عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ سوڭدارىندا قىتاي وزىندە بولعان ءتۇرلى-ءتۇستى ناۋقانداردان سەرپىلىپ شىعا باستادى. مەملەكەت شەتەلدەرگە ەسىگىن اشىپ تاستاپ، ءتۇرلى سالالاردا رەفورمالار الىپ باردى. ادەبيەت-كوركەمونەرگە دە قايتادان ەركىندىك تۋدى، اسىرەسە، ادەبيەت سالاسىندا باتىستىڭ مودەرنيزم ادەبيەتىنىڭ ىقپالى كۇشتى ءجۇردى. كۇڭگىرت ولەڭ وسىنداي ءبىر مەزگىلدە، اتاپ ايتقاندا، حح-عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ اقىرى مەن 80-جىلدارىنىڭ باسىندا قىتايدا پايدا بولعان ءبىر ءتۇرلى ولەڭدەر اعىمى.

كوبىندە كۇڭگىرت ولەڭ 1978 جىلعى بىي داۋ قاتارلىلار شىعارعان «بۇگىن» اتتى جۋرنالدان باستالدى دەپ قارالادى. ءىس جۇزىندە «كۇڭگىرت» دەگەن اتاۋ «پوەزيا» جۋرنالىنىڭ 1980 جىلعى 8-سانىندا جاڭ ءمىڭنىڭ «قۇسا ەتەتىن كۇڭگىرتتىك» دەگەن ماقالاسىنان كەيىن «كۇڭگىرت تاقىرىبى» ءسوز بولا باستادى. ماقالادا جاڭ ءمىڭ وسى كەزدەگى كەيبىر ولەڭدەردى: «بىرنەشە رەت وقىساڭ دا ايقىن تۇسىنىك بەرمەيتىن; تۇسىنگەن سياقتانعانمەن تۇسىنبەيتىن; جارتىلاي بىلگەن سياقتانعانمەن بىلمەيتىن ءتىپتى، تۇتاسىمەن بىلە المايتىن، ويىن شەشە المايتىن وتە سودەگەي، بۇلدىر ولەڭدەر» دەپ كورسەتكەن ەدى.

«كۇڭگىرت ولەڭ» اتاۋى تۇراقتانسا دا، وسىدان كەيىن قايدا ءبىر ولەڭ تۇسىنىكسىز، كۇڭگىرت، بۇلدىر بولا قالسا، سول ارادا تالاس-تارتىس تولاستامايتىن بولدى. بۇل ءبىر توپ وزىندىك دارالىعى بار، وزىندىك ۇستانعان باعدارى بار جاس اقىندارعا جانە ولاردىڭ ولەڭدەرىنە سىن قارشا بوراپ تۇردى. ءتىپتى، قىتايداعى تارلان، ارداگەر اقىندار اتالاتىن اي ءچىڭ، زاڭ كەجيا قاتارلىلار دا ولارعا مىسقىلداي قارادى. دەسەدە، كۇڭگىرت ولەڭدى جاقتاۋشىلاردىڭ، قولدايتىنداردىڭ ءۇنى دە تولاستامادى. بۇل تالاس-تارتىستار كۇڭگىرت ولەڭنىڭ بۋىنىنىڭ بەكەمدەلۋىنە، تولىسۋىنا زور ىقپال ەتتى. ادامداردىڭ كۇڭگىرت ولەڭ جونىندەگى تانىمى ءبىر-بىرىمەن مۇلدە قاراما-قارسى ەكى ءتۇرلى بولدى: ءبىرى، كۇڭگىرت ولەڭ جاڭاشا ولەڭدەردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى، ول بولاشاقتاعى باستى اعىم بولادى دەسە; ەندى ءبىرى، كۇڭگىرت ولەڭ قىتاي پوەزياسىنىڭ ماڭگى باستى اعىمى بولا المايدى، ول پوەزيا دامۋىنداعى تەرىس اعىس، اياققا تۇساۋ دەپ قارادى.

قالاي دەگەنمەن دە، كۇڭگىرت ولەڭ مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ سوڭعى كەزىندە، وزىندىك سانا جاعىندا ويانا باستاعان ءبىر توپ جاس اقىنداردىڭ ولەڭ فورماسى ارقىلى رەال دۇنيەگە قايتالاي وي جۇگىرتۋى مەن ولەڭنىڭ دارا كوركەمدىك قۇنىنا دەگەن ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسى بولدى. ول وسىنداي تالاس-تارتىستار بارىسىندا پوەزيا تورىنە شىقتى. كەۋدەسىن كەرمەگە ۇرعان كەرەمەت سيقىرىمەن وقىرماندارىنىڭ ويىن جاۋلاپ، قىتايدى شارلاپ كەتتى.

كۇڭگىرت ولەڭ – پوەزيا الەمىنە ءبىر توپ تالانتتى جاستاردى الىپ كەلدى، ولار قىتاي پوەزياسىنا تاعى دا جاڭا ەكپىن، جاڭا ۇلگى الا كەلىپ، قوعامنىڭ نازارىن وزدەرىنە ەرەكشە بۇردى. بۇل ولەڭ اعىمىنىڭ باستى اقىندارى دا قالىپتاستى، اتاپ ايتساق: شۋ ءتىڭ، بىي داۋ، شى جى،  گۋ چىڭ، لياڭ شياۋبين، جياڭ حى، ماڭ كە، حاي زي تاعى باسقالار.

كۇڭگىرت ولەڭ اقىندارى باتىستىڭ مودەرنيزمدىك ولەڭدەرىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراپ، كەيبىر باتىستىق اعىمداردىڭ بەينەلەۋ تاسىلدەرىنەن ۇلگى الىپ، وزدەرىنىڭ ىشكى سەزىمدەرىن، كوڭىل-كۇيلەرىن، وي-ماقساتتارىن ايشىقتادى. ولاردىڭ جاسامپازدىعىنداعى ولەڭدەر، سول كەزدەگى ادەبيەت مىنبەرىندە داۋرەندەپ تۇرعان رەاليزمدىك جانە رومانتيزمدىك ولەڭ ستيلدەرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن بەت-بەينە الىپ كەلدى.

كۇڭگىرت ولەڭ قىتايدىڭ ولەڭدەر تاريحىندا ەڭ نازار اۋدارتقان، ءارى اينالىپ وتۋگە كەلمەيتىن ماڭىزدى تاقىرىپ بولدى. ول ولەڭنىڭ الۋان باعىتقا كەڭەيىپ، قىتاي تىلىندەگى ولەڭدەردىڭ دە ءتۇر جاعىنان تۇرلەنۋ مۇمكىندىگىنىڭ بار ەكەنىن، مازمۇنىنىڭ دا تەرەڭدىككە بويلاۋ مۇمكىندىگىنىڭ بار ەكەنىن دالەلدەدى.

العاشىندا ولاردىڭ ولەڭدەرى مودەرنيستىك جانە پوستمودەرنيستىك داستۇرگە ەلىكتەگەن سياقتى كورىنگەنمەن، بىراق، ارتىنان تەز ارادا جاڭا ءبىر ءورىس اشىپ، قۇلاشتارىن ءتىپتى دە الىسقا سەرمەدى، ءوز الدارىنا باسقالارعا ۇقسامايتىن بولەك ءبىر الەم قالىپتاستىردى. كۇڭگىرت ولەڭ اقىندارىن ءىش قۇستالىقتان، قاعا بەرىستەن شۇعىلالى دۇنيەگە بارىنشا اڭسارى اۋىپ تالپىنۋشىلار دەسەك تە بولادى.

كۇڭگىرت ولەڭ اقىندارى اتالعان جاسامپاز توپتىڭ بەلگىلى قالىپتاسقان ۇيىمدىق فورماسى بولمادى، ءارى ولار بەلگىلى كوركەمدىك ۇستانىم مەن جاساپمازدىق نەگىزىن كورسەتەتىن ۋستاپ جاريالاعان ەمەس. دەگەنمەن كۇڭگىرت ولەڭ تۋرالى قوعامداعى ايتىس-تارتىستار ارقىلى ولاردىڭ رۋحاني ءمانىن مىنا ءۇش جاقتان كورسەتۋگە بولادى: ءبىرىنشى، قوعامدى سىناۋ جانە قاراڭعى تۇستاردى ايقارا اشۋ; ەكىنشى، قاراڭعىلىقتان جارىققا ۇمتىلىپ، سانا مەن قويۋ كۇرەسكەرلىك بەينە جونىندە قايتالاي وي جۇگىرتۋ، ىزدەنۋ; ءۇشىنشى، «ادامعا» دەگەن ەرەكشە نازاردى گۋمانيستىك تۇرعىدان قالىپتاستىرۋ.

«پاسىقتىق سۇرقيالاردىڭ جول حاتى،
قاستەرلىلىك ارداقتىلاردىڭ قۇلپىتاسى،
قاراشى، مىناۋ التىنمەن اپتالعان كەڭىستىكتە،
ولگەندەردىڭ يرەلەڭدەگەن كولەڭكەسى قالقيدى

مەن ساعان سەنبەيتىنىمدى ايتايىن، دۇنيە!
سەنىڭ تابانىڭنىڭ استىندا مىڭ سوتاناق بولسا دا،
مەنى مىڭ ءبىرىنشى دەپ سانا.
مەن اسپاننىڭ كوك ەكەنىنە سەنبەيمىن،
مەن نايزاعايدىڭ جاڭعىرىق ەكەنىنە سەنبەيمىن،
ءتۇستىڭ جالعان ەكەنىنە سەنبەيمىن،
ءولىمنىڭ جازاسىز ەكەنىنە سەنبەيمىن.
ەگەر تەڭىز سەن بوگەتىڭدى بۇزۋعا بەكىنسەڭ،
وندا بارلىق اششىڭدى مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە ءسىڭىر،
ەگەر قۇرلىق سەن كوتەرىلگىڭ كەلسە،
وندا ادامزاتقا تىرشىلىكتىڭ قۇزىن قايتا تاڭدات»، – مىنە جوعارىداعى شۋماقتار اقىن بىي داۋدىڭ ولەڭدەرىنەن ۇزىندىلەر. ولەڭدەردە ومىرگە، قوعامعا ءتىپتى قورشاعان بارلىق دۇنيەگە اششى زارى بارى اڭعارىلادى، الايدا، اۆتور ونى باسقا وبىرازدارمەن بۇلىڭعىر، كۇڭگىرت كۇيدە بەينەلەگەن.

كۇڭگىرت ولەڭدەر سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭدارىنان باستاپ قىتايداعى قازاقتىڭ جاس اقىندارىنا دا ىقپال ەتتى. ول تۋرالى كەيىنگى ءبىر ماقالالارىمىزدا تاعى دا توقتالاتىن بولامىز. تومەندە وقىرماندار نازارىنا كۇڭگىرت ولەڭ اقىندارىنان ءبىر-ەكى ولەڭىن ۇسىنۋدى ءجون كوردىم:

1. بىي داۋ – شىن اتى جاۋ جىنكاي, 1949 جىلى بەيجىڭدە تۋىلعان، 1978 جىلى بەيجىڭدە «بۇگىن» اتتى ادەبي جۋرنال شىعارعان. 1987 جىلدان باستاپ، ەۋروپا جانە سولتۇستىك امەريكا ەلدەرىندە بولعان. كوپتەگەن حالىقارالىق سيلىقتاردىڭ يەگەرى، شىعارمالارى وتىز نەشە تىلگە اۋدارىلعان. قازىر وتباسىمەن گان كونگتە تۇرادى، امەريكا ازاماتى. مىناۋ «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ 2020 جىلعى 12-سانىندا اۋدارىلىپ جاريالانعان ءبىر ولەڭى:

ۋاقىتتىڭ راۋشان گۇلى

كۇزەتشى ءولى ۇيقىعا شومعاندا
داۋىل بوران ەكەۋىڭ سىرت اينالىپ كەتتىڭدەر
ىستىق قۇشاق مەيىرىندە قاۋساعانى
ۋاقىتتىڭ راۋشان گۇلى

قۇستىڭ جولى ايقىنداعاندا اسپاندى
باتقان كۇنگە قايىرىلا كوز سال سەن
جوعالۋدىڭ سول ساتىندە كورىنەر
ۋاقىتتىڭ راۋشان گۇلى

سەمسەر سۋدا جاتقان كەزدە مايىسىپ
سىبىزعىنىڭ ءۇنىن تاپتاپ وتە شىقتىڭ كوپىردەن
قاسكويلىكتىڭ ۋىتىنان زار ەڭىرەپ جىلاعان
ۋاقىتتىڭ راۋشان گۇلى

كوكجيەكتى سىزىقتارمەن سىزعان كەزدە بەينەلەپ
شىعىس داڭعاراسى سەلك ەتكىزىپ وياتقان-دى ۇيقىڭنان
جاڭعىرىققا تەربەلىپ شەشەك اتقان قۇلپىرا
ۋاقىتتىڭ راۋشان گۇلى

ايناداعى ساعىم ماڭگى وسى ءسات
وسى ءسات ال قايتا ورالۋدىڭ ەسىگىنە اپارار
ول ەسىك تەڭىزگە قاراي اشىلعان
ۋاقىتتىڭ راۋشان گۇلى.

2. حاي زي – ءوز اتى چا حايشىڭ, 1964 جىلى 24-ناۋرىزدا انحۋي پروۆونتسياسىنىڭ ءحۋاينىڭ اۋدانىندا تۋىلعان، 1978 جىلى ءبىيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ، بىتىرگەن سوڭ، قىتاي ساياسي-زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە ىستەگەن. 1989 جىلى 26-ناۋرىزدا 25 جاسىندا شانحايگۋان ماڭىندا پويىز رەلىسىنە ءوزىن تاستاپ ولگەن. ول 1982 جىلدان باستاپ ولەڭ جازعان قىتايدىڭ وسىزامانعى تالانتتى اقىنى.

كۇن شىقتى

شەكسىز باقىت تاڭعى كۇننىڭ شىققانىن كورۋ.
قاراڭعىلىق جيەگىنەن ويانعان
التىن كۇنمەن كوتەرىلدى ەڭسەم دە،
ۇقساپ تۋدىم سۇيىكتى انا وتانعا،
قانى تۋلاپ جاتقان اعىپ جۇرەكتىڭ،
باقىتتىمىن ەڭ كەمى دە،
تولىق ادام جانە شەكسىز باقىتتىمىن دەي المان،
تۇڭعيىق ءتۇن الاستالدى كۇن شىعىپ،
مەنىڭ ءجاننات، اسەم ولكەم تۇنشىعىپ،
سۇرمەيدى ءومىر جيەگىندە تۇنەكتىڭ.

مامىردىڭ بيداي اتىزى
جاقىندارىم الەمدەگى،
قۇشاعىندا جاتىپ بيداي اتىزدىڭ
ءتورت قۇبىلام، باۋىرلارىم، جاقىنىم
ەسكە الامىن وتكەندى.
جاتقا سوعىپ اركىم ولەڭ جىرلارىن
قۇشاعىندا، بيداي اتىز ىشىندە.

كەيدە جالعىز وتىرامىن اتىزىندا مامىردىڭ
اڭساپ جاقىندارىمدى.
قايراڭىندا جاتادى مالتا تاسى اۋىلدىڭ،
ىمىرتتى اسپان
جەر توسىندە شەرلى اۋىلدى قىمتاعان،
كەيدە جالعىز وتىرام دا اتىزىندا دامىلسىز،
باۋىر ءۇشىن جىر وقيمىن ەلىمنىڭ
جانارسىز ءھام اۋىزسىز.

(ولەڭ تاسقىن تورەجانوۆتىڭ اۋدارماسىمەن، "قاراتال" WeChat تەكشەسىنەن الىندى).

مىرزاعالي توقتاۋبايۇلى

اقىن، ادەبيەتتانۋشى

Abai.kz