4.

مۇحتاردىڭ تاعدىرى حاقىندا تولعاعاندا، بۇلتارتپايتىن، ايتۋعا دا، ايتپاۋعا دا بولمايتىن، بىراق قالايدا جاۋاپ بەرىلۋگە ءتيىستى شىندىقتاردىڭ ۇشىراساتىنىن جاسىرىپ قالا المايسىڭ. ۇندەمەي كەتۋ – شىندىققا قيانات.

1938 جىلى قاڭتاردا ب(ب)كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى «پارتيا ۇيىمىنىڭ كوممۋنيستەردى پارتيادان شىعارۋداعى قاتەلىكتەرى، بك(ب)پ-دەن شىعارىلعانداردىڭ شاعىمدارىنا ءفورمالدى-بيۋروكراتتىق كوزقاراس تۋرالى جانە كەمشىلىكتەردى جويۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» قاۋلىسى شىعىپ، سونىڭ نەگىزىندە جازالاۋ ناۋقانىنىڭ ءبىرىنشى لەگىن ۇيىمداستىرعانداردىڭ ءوزى «حالىق جاۋى» بولىپ جاريالانىپ، ەجوۆتىڭ ءوزى دە ۇستالىپ، اتىلىپ كەتتى. 1938 جىلعى ناۋرىزداعى «سسر وداعىنىڭ پروكۋراتۋراسىنىڭ» بۋحارين باستاعان وڭشىل-تروتسكيشiل بلوگى تۋرالى» شىعارعان ءۇشىنشى قاۋلىعا سايكەس قازاقستانداعى سوڭعى ۇكىم 1938 جىلى تامىز ايىندا الماتى قالالىق پارتيا جينالىسىندا شىعارىلدى. وندا مۇحامەتجان قاراتاەۆ اشكەرەلەندى. ءوزىن ۇستاپ بەرگەن ءوزى وداققا مۇشە ەتىپ العان ەكى ادامنىڭ اتىن بىزگە ءوز اۋىزىمەن ايتىپ، ولار تۋرالى جاق اشپاۋ جونىندە ۋادە الىپ ەدى. ءبىز سول ۋادەمىزدى بۇزۋدى ادەپسىزدىككە سانادىق. ال ءۇش رەت ءۇيىرىلىپ سوققان «قارا داۋىلدان» مۇحتار اۋەزوۆ جانە ءبىر اقىن ەشقانداي قۋعىن كورمەي امان قالدى. قالاي؟

4.

مۇحتاردىڭ تاعدىرى حاقىندا تولعاعاندا، بۇلتارتپايتىن، ايتۋعا دا، ايتپاۋعا دا بولمايتىن، بىراق قالايدا جاۋاپ بەرىلۋگە ءتيىستى شىندىقتاردىڭ ۇشىراساتىنىن جاسىرىپ قالا المايسىڭ. ۇندەمەي كەتۋ – شىندىققا قيانات.

1938 جىلى قاڭتاردا ب(ب)كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى «پارتيا ۇيىمىنىڭ كوممۋنيستەردى پارتيادان شىعارۋداعى قاتەلىكتەرى، بك(ب)پ-دەن شىعارىلعانداردىڭ شاعىمدارىنا ءفورمالدى-بيۋروكراتتىق كوزقاراس تۋرالى جانە كەمشىلىكتەردى جويۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» قاۋلىسى شىعىپ، سونىڭ نەگىزىندە جازالاۋ ناۋقانىنىڭ ءبىرىنشى لەگىن ۇيىمداستىرعانداردىڭ ءوزى «حالىق جاۋى» بولىپ جاريالانىپ، ەجوۆتىڭ ءوزى دە ۇستالىپ، اتىلىپ كەتتى. 1938 جىلعى ناۋرىزداعى «سسر وداعىنىڭ پروكۋراتۋراسىنىڭ» بۋحارين باستاعان وڭشىل-تروتسكيشiل بلوگى تۋرالى» شىعارعان ءۇشىنشى قاۋلىعا سايكەس قازاقستانداعى سوڭعى ۇكىم 1938 جىلى تامىز ايىندا الماتى قالالىق پارتيا جينالىسىندا شىعارىلدى. وندا مۇحامەتجان قاراتاەۆ اشكەرەلەندى. ءوزىن ۇستاپ بەرگەن ءوزى وداققا مۇشە ەتىپ العان ەكى ادامنىڭ اتىن بىزگە ءوز اۋىزىمەن ايتىپ، ولار تۋرالى جاق اشپاۋ جونىندە ۋادە الىپ ەدى. ءبىز سول ۋادەمىزدى بۇزۋدى ادەپسىزدىككە سانادىق. ال ءۇش رەت ءۇيىرىلىپ سوققان «قارا داۋىلدان» مۇحتار اۋەزوۆ جانە ءبىر اقىن ەشقانداي قۋعىن كورمەي امان قالدى. قالاي؟

كەرىسىنشە، بۋحارينشىلەر قۋعىندالعان تۇستا جۇرتتىڭ ءبارى حالىق جاۋى بولىپ تۇتقىندالىپ، اتىلىپ، جەر اۋدارىلىپ جاتقاندا مۇحتار اۋەزوۆ 1938 جىلى 26-ماۋسىم كۇنى قسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمىنا – جولداس ومىرزاقوۆتىڭ اتىنا ءوزىنىڭ «سوتتالدى» دەگەن ايىبىن جوققا شىعارۋ تۋرالى ءوتىنىشىن جولدادى. وندا:

«1930 جىلى قىركۇيەك ايىندا پپ وگپۋ-ءدىڭ قاز سسر-دەگى وكىلدىگىنىڭ شەشىمى بويىنشا «الاشورداشىل قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ» ىسىنە بايلانىستى ۇلتشىلدىق ارەكەتىم ءۇشىن (58 باپتىڭ 7, 10, 11 تارماقتارى بويىنشا) تەرگەۋگە تارتىلىپ، 1932 جىلدىڭ كوكەك ايىندا ءۇش جىلعا – 1930 جىلدىڭ قازانىنان باستاپ شارتتى كەسىممەن ۇكىم شىعارىلدى.

مەنىڭ تەرگەۋ ءىسىمدى وزگە الاشورداشىلاردان ءبولىپ الۋىنا جانە شارتتى تۇردە سوتتالۋىما ءوزىمنىڭ بۇرىنعى ۇلتشىل وتكەنىمدى شىن جۇرەكتەن ايىپتاۋىم، ونى ءباسپاسوز ارقىلى («كازپراۆدا»، 1932 جىل، 10 ماۋسىم كۇنگى №131 سانى، «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» دا («سوتس.قازاقستاننىڭ – ت.ج.) دا سول كۇنگى سانى) اشىق مالىمدەۋىم سەبەپ بولدى. رەۆوليۋتسيا ىسىنە بۇدان ءارى شىن جۇرەكتەن بەرىلە قىزمەت ەتۋ مەنىڭ تەرەڭنەن تۇسىنگەن ومىرلىك ماقساتىمنان تۋىپ ەدى. سودان بەرى، 1932 جىلدىڭ كوكەگىنەن بەرى مەن كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ قاتارىندا ونەر مەن ادەبيەت مايدانىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن.

وسى جىلدارداعى مەنىڭ اتقارعان ىستەرىم كوپشىلىكتىڭ كوز الدىندا ءوتىپ كەلەدى. ناعىز توڭكەرىسشىل جازۋشىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى مەنىڭ دە يدەيالىق-ساياسي جانە قوعامدىق-شىعارماشىلىق ءىسىمنىڭ مازمۇنىنا اينالدى. مەن ءوز بويىمنان پرولەتارلىق توڭكەرىس ىسىنە دەگەن قۇشتارلىق پەن سەنىمدى وياتتىم (تاپتىم). مەن ءوزىمنىڭ ءىسىم ارقىلى كەڭەستىك سوتسياليستىك مادەنيەتتىڭ قۇرىلىسشىلارى قاتارىنا نىق قاداممەن جانە ماڭگىلىك قوسىلدىم.

سوندىقتان دا واك-نەن (ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنەن – ت.ج.): ەندى مەنەن 1932 جىلى سوتتالعانىم تۋرالى ايىپتى الىپ تاستاۋلارىڭىزدى وتىنەمىن.

سول ءۇشىن: 1/ قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ مىنەزدەمەسىن 2/ وتكەندەگى سوتتالعانىم تۋرالى انىقتامانى ۇسىنىپ وتىرمىن. اۋەزوۆ م. (قولى). 26 ء/ۇى -38 ج.»,– دەپجازعان.

ورىس جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە ءستاليننىڭ ءوزى ۇناتىپ-ۇناتپاعان، ءيدىرىپ-تارتىپ جۇرگەن ميحايل بۋلگاكوۆ تا مۇنداي تاۋەكەلگە بارا الماعان. سونىمەن قوسا قارىنداشپەن جازىلعان:

«1932 جىلدان باستاپ مەنىڭ قالامىمنان ونداعان كەڭەستىك (تاقىرىپتاعى – ت.ج.) پەسالار، بىرقاتار اڭگىمەلەر، زەرتتەۋلەر جازىلدى. سونىمەن قاتار مەكتەپتەردە قازاق ادەبيەتىن وقىتۋعا ارنالعان مەن جازعان 6-كلاسس وقۋلىعى دا بار. قازاق اكادەميالىق تەاترىندا جانە وبلىستىق تەاترلاردا مەنىڭ: 1/ «ەڭلىك-كەبەك»، 2/ «تاس تۇلەك»، 3/ «وكتيابر ءۇشىن»، 4/ «تۇنگى سارىن»، 5/ «شەكارادا» (قورعانىس تاقىرىبىنا ارنالعان), 6/ مەنىڭ اۋدارمام ارقىلى: «رەۆيزور»، 7/ «اقسۇيەكتەر»، 8/ «ليۋبوۆ ياروۆايا»، 9/ قازاقستاننىڭ وپەرا تەاترىندا «ايمان – شولپان»، 10/ «قالقامان – مامىر» – اتتى پەسالارىم قويىلىپ جاتىر. «قالقامان – مامىردىڭ» ليبرەتتوسى ارقىلى قازاق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ تۇڭعىش بالەتتىك قويىلىمىنىڭ شىمىلدىعى اشىلماق»,– دەگەن انىقتاماسى دا بار.

شىندىعىندا دا، اقىلعا سيىمسىز قاراما-قايشىلىق. اجال وعىنا كەۋدەسىن توسەپ كەڭەس وكىمەتىن قۇرعاندار اتىلىپ جاتىر. ال «ناعىز الاشورداشىل، ۇلتشىل، استىرتىن ۇيىمنىڭ بەلسەندى قايراتكەرى» ءوزىن اقتاۋدى ۇسىنادى. مۇنىڭ سەبەبىن، ىلگەرىدە م.قاراتاەۆ ايتقان ءستاليننىڭ كەشىرىمىمەن عانا بايلانىستىرۋعا بولادى. تۋرا سول كۇندەرى ميرزوياننىڭ ءوزى دە «گەرمان-جاپون شپيونى بولىپ اشكەرەلەنىپ»، ونى مويىنداپ جاۋاپ بەرىپ، ۇكىمى شىعارىلىپ جاتقان. تۋرا سول كۇنى كەشەگى جاس اقىندار ديحان ابىلەۆ پەن ءابدىلدا تاجىباەۆ وداقتىڭ تورىنە شىقتى. بۇل ەكەۋىنىڭ وجەتتىگى مە، جاستىعى ما، جوق بۇيىردەن تۇرتكەن تۇلەن بولدى ما، ايتەۋىر م.اۋەزوۆتىڭ جوعارىداعى ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرۋدى سۇراعان انىقتاما جولدايدى. بۇل ءوتىنىشتى جاۋاپتى حاتشى ومىرزاقوۆ: «بەيسەنوۆكە»، ال بەيسەنوۆ «ء3/ۇىى-38 كۇنى قورىتىندى پىكىر بەرۋ ءۇشىن قسسر-ءنىڭ ىشكى ىستەر كوميسسارياتىنا» جولداعان. ارينە، «حالىق جاۋىن» اشكەرەلەۋدەن جانە وزدەرى «اشكەرەلەنۋدەن» قولدارى تيمەي جاتقان ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ جاعىمدى جاۋاپ بەرۋگە ءداتى شىدامايتىن. داۋىلدان كەيىنگى تىنىشتىق ورناپ، ەل ەسىن جيا باستاعاندا 1939 جىلى 5-تامىزدا قازاقستان جازۋشىلار وداعى توراعاسىنىڭ حاتشىسى ءا.تاجىباەۆ قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى جولداس قازاقباەۆقا:

«قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ تورالقاسى (پرەزيديۋمى – ت.ج.) وسى جىلدىڭ ء2/ۇىى – كۇنگى وتىرىسىندا 1932 جىلى پپ وگپۋ-ءدىڭ ۇكىمىمەن 3 جىلعا شارتتى تۇردە سوتتالعان ج.اۋەزوۆتىڭ موينىنان «سوتتالعان» دەگەن ايىپتى الىپ تاستاۋ تۋرالى قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنا ۇسىنىس جاساۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.

جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى جانە جازۋشى-دراماتۋرگ، پروزاشى جانە قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى رەتىندەگى جولد. اۋەزوۆتىڭ ەڭبەگى قازاقستان جۇرتىنا بارىنشا تولىق ءارى كەڭىنەن بەلگىلى.

ج.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ وتكەندەگى كىناسىن سوڭعى 7,5 جىلدىڭ ىشىندەگى كەڭەس جازۋشىسى رەتىندەگى قوعامدىق پايدالى قىزمەتىمەن تولىق جويدى.

جوعارىداعىنى ەسكەرە كەلىپ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ تورالقاسى قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «سوتتالعانى» تۋرالى ايىبىن الىپ تاستاۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسايدى.

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ تورالقاسىنىڭ حاتشىسى – ءا.تاجىباەۆ»,– دەپ م.اۋەزوۆتىڭ وتىنىشىنە قوسا ىلەسپە حات جولدادى.

سونىمەن قاتار 1939 جىلى 13 تامىز كۇنى ىشكى ىستەر كوميسسارياتىنا:

«1938 جىلى 3 تامىز كۇنى №129 قاتىناسپەن جولدانعان ... مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وتىنىشىنە وراي بەرەتىن جاۋاپتارىڭىزدى تەزدەتۋدى سۇرايمىز»,– دەپسۇراۋ سالعان.

ول جىلى دا بۇل ماسەلە كەيىنگە ىسىرىلعان. وسى جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ اراسىنداعى تۇسىنىستىك بارىنشا قالىپتانىپ، ءبىر ارناعا توعىسىپ، «اق قايىڭ» اتتى پەسانى بىرلەسە جازۋعا الىپ كەلگەن. اراعا ءتورت اي سالىپ بارىپ، ياعني، 1940 جىلى 20-قاڭتاردا قازاق سسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ حاتشىسى ت.تاجىباەۆ (ماتىندە ءا.تاجىباەۆ دەپ قاتە كەتكەن. ءسىرا، تولەگەن تاجىباەۆ شىعار، ويتكەنى اقىن ءا.تاجىباەۆ ونداي لاۋازىمدى قىزمەتتى اتقارماعان) قاز سسر ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ ورىنباسارى جولد. چيركوۆقا:

«قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ پرەزيديۋمىنىنان جازۋشى، دراماتۋرگ مۇحتار اۋەزوۆتەن «سوتتالعان» دەگەن ايىپتى الۋ تۋرالى ۇسىنىستىڭ كەلىپ تۇسۋىنە بايلانىستى ءبىزدىڭ سىزدەرگە قاراتا ء3/ۇىى-38 ج. جولداعان №129 جانە ء13/حىى-39 ج. جولداعان №273 سۇراۋىمىزعا ءالى ەشقانداي جاۋاپ قايىرىلماعاندىقتان دا، تەزدەتىپ جاۋاپ بەرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىز»,– دەگەن قاتىناس جىبەرگەن.

مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ىنتا كورسەتۋى ورىندى بولاتىن. ويتكەنى «اباي» سپەكتاكلى اسا جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى جازىلىپ ءبىتتى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەسىمى بۇكىل وداق دەڭگەيىندە تانىلىپ، بەدەلى كوتەرىلدى. ال ونى «سوتتالعان» جازۋشى رەتىندە تانىستىرۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارمايتىن. سونداي-اق تيەسىلى اتاق-ابىروي دا بۇيىرمايتىن، سايلاۋ جانە سايلانۋ قۇقى دا جوق، سول تۇستاعى ءبىر قۋشىكەش تاۋىپ ايتقانداي، «ءمۇساپىر جازۋشى» بولاتىن. «اباي» سپەكتاكلىنىڭ ابىرويىمەن قاناتتانعان مۇحتار اۋەزوۆ ەندى بۇرىنعىداي تارتىنشاقتاماي، قالامىن باتىرا قايىرا ءوتىنىش جازدى.

«قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ج. قازاقپاەۆقا

كەڭەس جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى مۇحتار اۋەزوۆتەن ءوتىنىش

«1930 جىلى قىركۇيەك ايىندا مەن وگپۋ مەكەمەسى تاراپىنان «قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ» ىسىنە بايلانىستى تەرگەۋگە تارتىلىپ، 1932 جىلدىڭ كوكەك ايىندا تەرگەۋ اياقتالعان سوڭ ءۇش جىلعا شارتتى تۇردە ۇكىم كەسىلىپ، بوستاندىققا شىعارىلدىم. بۇل ۇكىمنىڭ كەسىمدى ۋاقىتى 1933 جىلى قىركۇيەكتە اياقتالدى. ال مەن 1932 جىلى قازاقستان كەڭەستىك جازۋشىلارىنىڭ قاتارىنا ءوتتىم.

مىنە، 24-جىلدان بەرى دراماتۋرگ، پروزاشى جانە ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشى رەتىندە ادەبيەت مايدانىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن. 1921 جىلى جازىلعان مەنىڭ «ەڭلىك-كەبەك» اتتى تاريحي پەسام وسى كۇنگە دەيىن بارلىق قازاق تەاترلارىندا (اكادەميالىق جانە وبلىستىق تەاترلاردا) قويىلىپ كەلەدى. مەنىڭ بۇرىنعى ادەبي شىعارمالارىمدى بىلاي قويعاندا، سوڭعى توعىز جىلداعى مەن اتقارعان ىستەر پارتيا-كەڭەس جۇرتشىلىعىنا جاقسى ءمالىم.

1926 جىلى قازاق مەملەكەتتىك دراما (قازىر اكادەميالىق) تەاترى مەنىڭ «ەڭلىك-كەبەك» پەساممەن ءوزىنىڭ شىمىلدىعىن اشتى، ال 1934 جىلى قازىرگى مەملەكەتتىك وپەرا تەاترى ءوزىنىڭ شىمىلدىعىن مەنىڭ «ايمان-شولپان» اتتى پەساممەن اشتى. وزدەرى جۇمىس ىستەگەننەن بەرى وسى تەاترلار جانە وبلىستىق تەاترلار مەنىڭ تاريحي جانە قازىرگى تاقىرىپتارعا جازىلعان كوپتەگەن پەسالارىمدى قويىپ كەلەدى. وتكەن 1940 جىلى رەسپۋبليكانىڭ جيىرما جىلدىق مەرەكەسىن اكادەميالىق دراما تەاترى ل.سوبولەۆپەن بىرىگىپ جازعان مەنىڭ «اباي» اتتى پەساممەن اتاپ ءوتتى. وسى توعىز جىلدىڭ ىشىندە مەن كوپتەگەن اڭگىمەلەر مەن پوۆەستەر، وقۋ قۇرالدارىن جازدىم. قازىر قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى تۋرالى «اباي» اتتى كولەمدى رومان جازىپ ءبىتىرىپ، باسپاعا ۇسىنباقشىمىن. سونىمەن قاتار مەن اۋدارعان باتىس ەۋروپا مەن ورىس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى شەكسپيردىڭ «وتەللو»، گوگولدىڭ «رەۆيزور»، قازىرگى كەڭەس جازۋشىلارى پوگوديننىڭ «اقسۇيەكتەر»، ترەنەۆتىڭ «ليۋبوۆ ياروۆايا» ت.ب. پەسالارى قازاق تەاترلارىنىڭ رەپەرتۋارىنان ورىن العان.

وسىلارعا قوسا مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى تۋرالى تۇراقتى تۇردە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەمىن.

جوعارىدا كورسەتىلگەن ءوزىمنىڭ قوعامعا پايدالى يگى ىستەرىمدى اتاپ وتە كەلە، قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمىنان – مەنىڭ ازاماتتىق ارىما تۇسكەن قارا داق بولعان «سوتتالعان» دەگەن ايىپتى الىپ تاستاۋلارىڭىزدى وتىنەمىن.

م.اۋەزوۆ. 1941 ج.، 21 قاڭتار.

ەسكەرتۋ: مەنەن سوتتالعانىم تۋرالى ايىپتى الىپ تاستاۋ تۋرالى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى ۇسىنىسى مەن مىنەزدەمەسى جانە 1932 جىلى شارتتى تۇردە كەسىلگەن ۇكىمنىڭ انىقتاماسى قسسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ «كەشىرىم جاساۋ» بولىمىندە جاتىر».

العاشقى وتىنىشتەي ەمەس، بۇل جولعى ارىزدىڭ استارىندا سالماق بار. سويلەمدەرى دە، دالەلدەرى دە نىق. جوعارعى كەڭەستىڭ سۇراتۋىمەن 1941 جىلى 19-اقپان كۇنى جازۋشىلار وداعى پرەزيديۋمىنىڭ اتىنان ءا.تاجىباەۆ، ءا.ابىشەۆ، ا.توقماعامبەتوۆ، ە.حاسانوۆ قول قويعان مىنەزدەمە جولدانادى. مۇندا م.اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانى سىني تۇرعىدان جيناقتالا باعالانعاندىقتان دا قىسقاشا ءۇزىندى كەلتىرەمىز. وندا:

«جولد. مۇحتار اۋەزوۆ – جازۋشى دراماتۋرگ، 1933 جىلدان قازاقستان كەڭەستىك جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. وسى ۋاقىتقا دەيىن جولد. اۋەزوۆ قالامىنان كوپتەگەن شىعارمالار جازىلىپ شىقتى، سونىڭ ىشىندە ەرەكشە كورىنەتىندەرى مىنالار:

1. 1916 جىلعى كوتەرىلىس تۋرالى جازىلعان «تۇنگى سارىن» پەساسى. مۇنداي تاريحي وقيعانى اۆتور كەڭەس جازۋشىسىنىڭ كوزقاراسىمەن بەينەلەيدى جانە ونى كەمەلدەنگەن سۋرەتكەر رەتىندە ۇلكەن شەبەرلىكپەن سۋرەتتەگەن.

2. «شەكارادا»، پەسا، 1937 جىلى شەكارالىق اۋدانداردىڭ كولحوزدارىنداعى قاستاندىق ارەكەتتەردى اشكەرەلەۋ تاقىرىبىنا ارنالعان. ول اكادەميالىق تەاتردا قويىلدى، كەزىندە ۇلكەن تابىسقا يە بولدى.

3. «اباي»، پەسا، جولد. سوبولەۆپەن بىرىگىپ جازىلعان. پەسا تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار موسكۆانىڭ كامەرلىك تەاترىندا قويىلۋعا دايىندالىپ جاتىر. بۇل شىعارمانىڭ كوركەمدىك قۇندىلىعى تۋرالى ورتالىق گازەتتەردە تاماشا پىكىرلەر ءبىلدىرىلدى («يزۆەستيا» جانە «ليت.گازەتا»).

4. «اباي»، رومان. بۇل روماننىڭ ءبىرىنشى كىتابى (25 باسپا تاباق) اياقتالىپ، باسپا قابىلداپ الدى. رومان، ءسوزسىز قازاق ادەبيەتىندەگى، تەك قانا قازاق ادەبيەتىنىڭ ەمەس، (كەڭەس ادەبيەتىندەگى) كورنەكتى قۇبىلىس بولىپ تابىلادى. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي ءومىر ءسۇرىپ، شىعارمالارىن جازعان ءحىح عاسىردىڭ كۇردەلى وقيعالارى روماندا بارلىق قايشىلىعىمەن تەرەڭ اشىلعان. اۆتور اسا مول تاريحي ماتەريالداردى ەركىن مەڭگەرگەن جانە وقىرمانداردىڭ نازارىن اۋدارارلىقتاي كوكەيكەستى شىعارما بوپ شىققان...»,– دەپ«اباي» رومانىنا تۇڭعىش رەت رەسمي باعا بەرىلگەن.

بۇدان كەيىن جازۋشىنىڭ اۋدارما، دراماتۋرگيا، تەاتر، عىلىمي زەرتتەۋ، فولكلور، ابايتانۋ سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىنە باعا بەرىلە كەلىپ:

«جازۋشىلار وداعىنىڭ تاپسىرماسىمەن ءار ءتۇرلى تاقىرىپتا بايانداما جاسايدى، جاس اۆتورلارعا، اسىرەسە، دراماتۋرگتارعا كەڭەس بەرەدى. قازىر جولد. اۋەزوۆ كەڭەس ينتەلليگەنتسياسى تۋرالى وپەرا تەاترىنا ارناپ ليبرەتتو جازۋ ۇستىندە، قازىرگى تاقىرىپقا ارناپ پەسا جازۋ ءۇشىن 6 ايعا بالقاشقا ءىسساپار سۇراپ ءجۇر»,–دەپ قورىتىندىلايدى.

ءبارى دە دۇرىس پايىمدالعان. بىراق كەشىرىم تاعى دا جاسالمادى. بۇل كەزدە تۇلعالاردىڭ ءوز ارالارىنا دا جارىقشاق ءتۇستى. تەك عابيت مۇسىرەپوۆ قاشانعى ادەتىنشە ەكى جاققا كەزەك بۇرىلىپ قويىپ، ەكەۋىنە دە ءىشىن بەرمەدى. ءا.تاجىباەۆ پەن س.مۇقانوۆتىڭ اراسىنان «قارا مىسىق وتكەلى» دە ءبىر نەشە جىل بولعان. اسىرەسە، جاس اقىننىڭ وتىز سەگىزىنشى جىلى «كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ» ءوزىن وداقتان دا، پارتيادان دا شىعارىپ، جاريا تۇردە «ورىنىن باسىپ قالۋى» ءسابيتتى قاتتى تۇڭىلدىرگەن ەدى. ەندى ول مۇحتار اۋەزوۆكە ىقتاپ، جازۋشىلار اراسىندا كادىمگىدەي قاقپاقىل توپ قۇردى. جوعارىدا ايتىلعان «ۇشتىك» ىسكە قوسىلدى.

ويتكەنى تىنىشتىق – يدەولوگيالىق تىنىشتىق كەڭەس وكىمەتىنە جات بولاتىن. مۇنى ەكى يدەولوگيانى ۇستاعان تۇلعالاردىڭ اراسىنداعى «پالەنشە مەن تۇگەنشەلەر» ارالاسقان:

وزىڭدە بارمەن كوزگە ۇرىپ،

ارتىلام دەمە وزگەدەن.

كۇندەستىگىن قوزدىرىپ،

اۋرەگە قالما ەزبەدەن، –

دەپ اباي ايتقان كادىمگى «ەزبە اۋرەشىلىك» ارەكەت ەدى.

جايىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن بۇل ماسەلەگە كەلەسى تاراۋدا توقتالامىز.

(جالعاسى بار)

Abai.kz