«ۇرانىم –الاش!»
(وسى تاقىرىپپەن سەمەي قالاسىنداعى شىعىس قازاقستان وبلىستىق اباي اتىنداعى كىتاپحانادا «كىتاپحانا ءتۇنى» مادەني شاراسى وتكىزىلدى)
«الاش» ءسوزى بۇگىندە «قازاق» دەگەن ۇعىمعا بالاما رەتىندە پايدالانىلىپ جۇرگەنمەن، تۇپكى ماعىناسى الدە قايدا كەڭ ەكەنى بارشامىزعا ءمالىم. كەشەگى دەپ ايتايىق، «التى الاشتىڭ زامانىندا» دەپ ايتىلاتىن ءسوز تىركەسىندەگى التى الاشتىڭ قۇرامىندا نەگىزگى تاريحي دەرەكتەردە كەزدەسەتىن قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى مەن قىرعىز، قاراقالپاق، قۇراما جۇرتى كىرەدى. ال، ودان ارعى «ون الاشقا» وزبەك، باشقۇر، نوعاي، تاتار كىرسە كەرەك.
اڭگىمەمىز «الاش» ءسوزىنىڭ تاريحى تۋرالى ەمەس، بۇگىنىمىز تۋرالى بولىپ تۇر. «الاش» دەسە ساۋاتتى جۇرتشىلىق، اسىرەسە بيلىك توڭىرەگىندەگىلەر، ميىعىنان كۇلىپ، ونى «ۇلتشىلدىق» رەتىندە قابىلدايدى جانە وزدەرىن ۇلتشىلدىقتان جوعارى تۇرعان تۇلعا سەزىنىپ، ساعان ۇلتشىلدىقتىڭ بالالىق اۋىرۋىمەن اۋىرعان دىمكاس رەتىندە قارايتىنىن قايتەرسىڭ! مەن كەشە عانا سول بيلىكتىڭ قۇرامىندا بولعان، ازعانا جىلدار ەمەس، زەينەتكە شىققانشا بار قىزمەتتىك عۇمىرىمدى وتكىزگەن اداممىن. بۇكىل سەمەيدىڭ شەنەۋلىكتەرى مەنى سىرتىمنان «الاش!» دەپ قىجىرتىپ، مازاقتايتىنىن دا بىلەمىن.
(وسى تاقىرىپپەن سەمەي قالاسىنداعى شىعىس قازاقستان وبلىستىق اباي اتىنداعى كىتاپحانادا «كىتاپحانا ءتۇنى» مادەني شاراسى وتكىزىلدى)
«الاش» ءسوزى بۇگىندە «قازاق» دەگەن ۇعىمعا بالاما رەتىندە پايدالانىلىپ جۇرگەنمەن، تۇپكى ماعىناسى الدە قايدا كەڭ ەكەنى بارشامىزعا ءمالىم. كەشەگى دەپ ايتايىق، «التى الاشتىڭ زامانىندا» دەپ ايتىلاتىن ءسوز تىركەسىندەگى التى الاشتىڭ قۇرامىندا نەگىزگى تاريحي دەرەكتەردە كەزدەسەتىن قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى مەن قىرعىز، قاراقالپاق، قۇراما جۇرتى كىرەدى. ال، ودان ارعى «ون الاشقا» وزبەك، باشقۇر، نوعاي، تاتار كىرسە كەرەك.
اڭگىمەمىز «الاش» ءسوزىنىڭ تاريحى تۋرالى ەمەس، بۇگىنىمىز تۋرالى بولىپ تۇر. «الاش» دەسە ساۋاتتى جۇرتشىلىق، اسىرەسە بيلىك توڭىرەگىندەگىلەر، ميىعىنان كۇلىپ، ونى «ۇلتشىلدىق» رەتىندە قابىلدايدى جانە وزدەرىن ۇلتشىلدىقتان جوعارى تۇرعان تۇلعا سەزىنىپ، ساعان ۇلتشىلدىقتىڭ بالالىق اۋىرۋىمەن اۋىرعان دىمكاس رەتىندە قارايتىنىن قايتەرسىڭ! مەن كەشە عانا سول بيلىكتىڭ قۇرامىندا بولعان، ازعانا جىلدار ەمەس، زەينەتكە شىققانشا بار قىزمەتتىك عۇمىرىمدى وتكىزگەن اداممىن. بۇكىل سەمەيدىڭ شەنەۋلىكتەرى مەنى سىرتىمنان «الاش!» دەپ قىجىرتىپ، مازاقتايتىنىن دا بىلەمىن.
امال قانشا، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جيىرما جىل عۇمىرىمىز ۇلتسىزدانۋ جولى بولدى دەسەم، ارتىق ايتپاعانىم. وتكەنىمە توپىراق شاشايىن دەپ وتىرعان جوقپىن، كوپ جىلدار سول ورتادا ءجۇرىپ، كوزىمنىڭ انىق جەتكەنىن ايتايىن دەپ وتىرمىن. ءبىزدىڭ قازىرگى بيلىك ۇشار باسىنان تومەنگى ەتەگىنە دەيىن قازاقى ۇلتتىق مىنەزدەن جۇرداي، وزىندىك ۇلتتىق بەت بەينەسى جوق، ءدۇبارا، جالعان جالپاقشەشەي، جالتاق، مارگينالداردان تۇراتىن بيلىك. اسىرەسە، بۇنىڭ ورتا بۋىنى – اۋداندىق، قالالىق دەڭگەيىن وسى ىندەت جايلاعان. جالپى، ۇلتسىزدانۋ باسشىلىقتان، اكىمشىلىكتەن باستاۋ الىپ، ولاردىڭ وتباسىلارى، تۋعان-تۋىس، قۇدا-جەكجات، كورشى – قولاڭ، دوس-جاران، اتقوسشىلارى ارقىلى جالپاق جۇرتقا جۇقپالى اۋرۋداي تارايتىندىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ولاردىڭ بىرەۋىنىڭ بالاسى قازاقشا وقىمايدى، قازاق مەكتەبىنە بەرۋگە ارلانادى. سودان سوڭ، ۇرپاق الماسقان سايىن جات بولمىس، بوتەن ءتىل، بوگدە مادەنيەت كۇشەيىپ، ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلى مەن ءدىلى، سالت ءداستۇرى السىرەپ، جويىلا بەرمەك.
ولار داستارحان باسىنداعى باسقوسۋلاردا «قايران ءتىلىم-اي، قازاعىم-اي!» دەپ كۇڭىرەنىپ، ەت باۋىرلارى ەزىلگەندە، راس ەكەن دەپ ويلاپ قالۋىڭىز مۇمكىن.
وكىنىشكە وراي، بىزدەگى ۇلتسىزدانۋ ۇدەرىسىنىڭ اسا تەز قارقىنمەن جايىلىپ بارا جاتقاندىعى دا، وعان بيلىكتەگىلەردىڭ، ولاردىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ، بيزنەس جانە ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەردىڭ مۇرىندىق بولىپ وتىرعانى دا راس. بۇل سۇمدىق ۇدەرىس، قازاقتى قازاق ەتىپ وتىرعان ەڭ سوڭعى تىرەك – ۇلتتىق رۋحتىڭ السىرەپ، جويىلا باستارىنا الىپ كەلەرى انىق.
ينتەرناتسيوناليزمنىڭ استارىن اينالدىرىپ «حالىقتار دوسىعى» دەيتىن كۇماندى ساياسي سايقالعا كويلەك قىپ كيگىزگەن بۇگىنگى تىرلىگىمىزگە نە شارا!
كەشەگى سوۆەتتەر وداعى جۇرگىزگەن «ينتەرناتسيوناليزمنىڭ» بىراق ماقساتى بار بولاتىن، ول – جەر شارىن ورىستاندىرۋ بولدى. قازاقستاندا وسى ءۇردىس ءالى توقتالماۋدا.
سەبەبى، ءبىز جيىرما جىلدا ءدىندى قالاي بەتىمەن جىبەرسەك، ۇلتتىق يدەولوگيانى دا سولاي بەتىمەن جىبەردىك. يدەولوگيادا بوس كەڭىستىك دەگەن بولمايدى. بولسا ونى باسقالار تولتىرادى. ۇلت ءوزىنىڭ رۋحاني قازىناسى – مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرىنە، ءتىلى مەن دىلىنە نەمقۇرايدى قاراسا، وندا جاڭاعى بوس قالعان كەڭىستىكتى باسقالاردىڭ جاۋلاپ العانى.
مىنە، يدەولوگيادا مەملەكەتتىك تۇعىر مەن قوعامدىق كوزقاراستىڭ وزەگى وسى بولۋ كەرەك. كۇنى كەشەگىدەي حالىق يدەولوگياعا ەمەس، كەرىسىنشە، يدەولوگيا حالىققا، ونىڭ ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك مۇددەسىنە، تاۋەلسىزدىك ماقساتقا قىزمەت ەتۋى كەرەك.
كەرەك دەسەڭىز، بۇل – ەڭ باستى فاكتور. كەز كەلگەن ەل، كەز كەلگەن ۇلت ءوز مادەنيەتىن، ءوز ءتىلىن، ءوز رۋحىن قولدايدى، ونى جات ارەكەت پەن اسەردەن قورعايدى. مۇنىڭ ماڭىزى، بىلە بىلسەك، قولعا قارۋ الىپ، ءوز وتانىن قورعاۋدان ءبىر دە كەم ەمەس.
بىزگە ۇلتتىق يدەولوگيانى ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى جوق. بىزدە ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بەرىك قالانعان ىرگە تاسى دا، دايىن قابىرعا ۇستىنى دا، كەرەك دەسەڭىز، بۇگىنگى كۇن تالابى تۇرعىسىنان جاسالعان ءارتۇرلى جوبالارى دا جەتكىلىكتى.
ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ىرگە تاسىن قالاعان – ۇلى اباي، تۋى دا سول اباي بولماق. ال قابىرعاسىن تۇرعىزعان – الاش ارداگەرلەرى. الاش يدەياسى جالعىز قازاقتىڭ يدەياسى ەمەس، قازاقستان حالقىنىڭ يدەياسىنا اينالعاندا عانا ماڭگىلىك ەل بولامىز. سوندىقتان، الدىمەن بيلىك الاشقا بەتىن بۇرماققا كەرەك.
وسى ماقساتتا قالامىزداعى اباي اتىنداعى كىتاپحانا ءوزىنىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا «كىتاپحانا ءتۇنى» كەشىنىڭ تاقىرىبىن «ۇرانىم – الاش!» دەپ العان ەدى.
بۇل كەشتىڭ بەتاشارىن امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى فيلورمونيانىڭ «بيبىگۇل» ۇلت اسپاپتار وركەسترى ءوزىنىڭ دۇبىرلەتكەن كۇيلەرىمەن باستاپ، رەسپۋبليكاعا تانىمال انشىلەر بايان ساعىمباەۆا، مافرۋزا وتەۋلەنوۆا، سالتانات سىبانباەۆا، نۇرلان كوشەروۆ، ءاليا بوجەنوۆالار سەمەي اسپانىنا قالىقتاتا ءان سامعاتتى.
وسى كەشتىڭ التىن ارقاۋى – «داريعا-اي» جاستار تەاترى قويعان «اباي مەن ميحاەليستىڭ كىتاپحاناداعى كەزدەسۋى» اتتى قويىلىمى بولدى. قويىلىمنىڭ رەجيسسەرى وسى تەاتردىڭ ديرەكتورى امانگەلدى باحتينوۆ. قىرىق جاستاعى اباي ءرولىن ارتيست ەركەبۇلان نۇعىمانوۆ اسا ءساتتى شىعاردى دەپ ويلايمىز. ءوزى دە كەمەل شاعىنا كەلىپ قالعان ەركەبۇلان اباي بەينەسىندەگى پاراساتتىلىق پەن كەڭدىكتى، ءوز قادىرىن بىلەتىن نىق سەنىمدىلىكتى، ورتاسىنان، ءتىپتى سول ورىس زيالىلارىنىڭ وزدەرى قولى جەتپەس بيىكتىكتى ءبىر كورىنىستە-اق سەزدىرگەندەي ەدى.
وسى كەزەكتە قويىلىمداعى شەنەۋنىك بەينەسىن كەلىستىرە شىعارعان راۋان بەيسەنۇلىنىڭ شەبەرلىگىن ايتا كەتپەسەك بولماس. كىشكەنتاي ءرولدىڭ سونشاما سەنىمدى شىققانى سونداي، وتكەن عاسىردىڭ شەنەۋنىگىنەن بۇگىنگى زامانىمىزدىڭ شەنەۋنىگىن جازباي تانىدىق.
ال داۋرەن تولەۋباەۆتىڭ ميحاەليسى ءبىز ۇنەمى سۋرەتىنەن كورىپ جۇرەتىن كوزاينەگى شاقىرايعان قاباساقال ەمەس، جانارىنا مۇڭ ۇيالاعان، ورىس حالقىنىڭ قاسىرەتىن ارقالاعان، مۇڭدى دا قوڭىر ناعىز ورىس ينتەلليگەنتىن تانىدىق.
سول سياقتى عالىم تاسبولاتوۆتىڭ بايماعامبەتى، ەرتۋعان قۇرماشەۆتىڭ كىتاپحاناشىسى شاعىن دا بولسا ەشكىمگە ۇقسامايتىن كەيىپكەرلەر بولعانى قۋانتادى.
قويىلىم سوڭىندا ولكەمىزدىڭ ارداقتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى توكەن يبراگيموۆ جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اباي تۋرالى مونولوگىن وقىدى.
وسىدان سوڭ كەش تىزگىنىن ءداستۇرلى انشىلەر الىپ، تولۋ سەمباەۆ، باقىت ۇدەرباەۆا، قايرات حابيمولدين، گۇلشات ەرۋوۆا، گۇلدانا نوعايباەۆا، التىن سماسەيىتوۆا، اينۇر ابىلقاسىموۆا، باقىتجان تۇگەلباەۆتار اننەن مارجان شاشقانداي اسەر قالدىردى.
وسى كەشتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – الاشوردا وكىمەتىنىڭ الاش گيمنىنىڭ سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 18-20 جىلدارىندا بۇكىل الاش ايتقاننان كەيىنگى عاسىرعا جۋىق ۇنسىزدىكتەن سوڭ، تۇڭعىش رەت رەسمي تۇردە وسى كەشتە حورمەن شىرقالۋى بولدى. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا بۇل گيمندى ۇلكەن ونەر تانۋشى-سازگەر ءىليا جاقانوۆ اعامىز ۇزاق زەرتتەگەن ەكەن. نوتاعا تۇسىرگەن كومپوزيتور باۋىرجان جاقانوۆ; ءاندى تۇپنۇسقامەن سالىستىرىپ، رەداكتسيالاعان قازاق سسر-ءىنىڭ حالىق ءارتيسى، ديريجەر، پروفەسسور الدابەرگەن مىرزابەكوۆ ەكەن. حورعا دايىندىقتى باستاعان مارقۇم ساعىناي تەزەكباەۆ ەدى. ول دا ۇلتتىق رۋح دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن الاشتىڭ ارداقتىسى ەدى. كەنەت باستالعان حور كەنەت ءۇزىلدى. ياپىرماي، مىناۋ ءان الاشتىڭ ءوز تاعدىرىنداي بولدى-اۋ دەپ جۇرگەندە، الماتىدان اكەسىنىڭ جەرلەۋىنە كەلگەن ساعىنايدىڭ ۇلى ولجاس اكەسىنىڭ ءىسىن جالعاپ، الاش گيمنىن جۇرتشىلىق الدىنا جارقىراتا الىپ شىقتى!
كەشتىڭ ەندى ءبىر بولىگى «قايىم-الاش» ەسكەرتكىشىنىڭ الدىندا جالعاسىن تاپتى. وندا قالامىزدا تۇراتىن اقىندار الەكساندر كۋزنەتسوۆ، نيكولاي نيكيتين، ءساتجان قاسىمجانۇلى، ميراس قۇسايىنوۆ، مۇراتبەك سۇلتانبەكوۆ،كەنجەبەك بايگۋجينوۆ، دامەش ومارباەۆا، نۇرجان ومىرباەۆتار كوكتۇرىك، الاش، وتان; قازاقستان تۋرالى ولەڭدەرىن وقىدى.
كەش سوڭىندا «ەۋراز-شوۋ» ءان-بي تەاترى ۇلتتىق-الاشتىق-كوكتۇرىكتىك داستۇردە ورىلگەن قيىز ءۇي الدىنداعى كەڭفورماتتى كونتسەرتتىك ونەرىمەن جۇرتشىلىقتى ءتانتى ەتتى.
سەمەي، تۋىڭ – اباي، ۇرانىڭ – الاش!
قۇسمىليا نۇرقاسىم، Abai.kz
