قوعام قايراتكەرى، اكادەميك عالىم مۇحتار قۇل-مۇحاممەد ەگەمەن قازاقستان گازەتىنە جازعان «اتادان قالعان امانات» زەرتتەۋ ماقالاسىندا كەڭەس كەزەڭىندە ورىس تىلىندە اتالىپ كەتكەن قازاقستان وڭىرلەرىنىڭ اتىن قازاقشالايتىن ۋاقىت كەلگەنىن ايتادى. عالىم سولتۇستىك قازاقستاندى – قىزىلجار وبلىسى، پەتروپاۆلدى – ابىلاي حان دەپ اتاۋدى ۇسىندى.

«وتكەن جىلى حالقىمىزدىڭ وشكەنى جانىپ، بابالارىمىزبەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان كيەلى ۇلىتاۋ مەن جەتىسۋ اتاۋلارى قايتا جاڭعىرىپ، وبلىستىق مارتەبەگە يە بولدى. ءبىر كەزدەگى ەلىمىزدىڭ ءتورت تاراپى – باتىس، شىعىس، سولتۇستىك، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارى دەپ اتالعاندا، ولار تاپ وسىلاي تاپجىلماي تۇراتىنداي كورىنەتىن. قازىر وڭتۇستىك ءوڭىر تۇركىستان وبلىسى بولىپ قايتا تۇلەدى.

ەندى جاڭارعان ءداستۇردى جۇيەلى جالعاس­تىرا وتىرىپ، سولتۇستىك قازاقستاندى – قىزىلجار وبلىسى دەپ، ال پەتروپاۆل قالاسىنا ۇلى حانىمىز ابىلايدىڭ ەسىمىن بەرەتىن كەز دە كەلىپ جەتكەن سياقتى.

قىزىلجار – قالا عانا ەمەس، ۇلىتاۋ، اتىراۋ، جەتىسۋ سياقتى توپونيميكادا حورونيم دەپ اتالاتىن تۇتاس ءوڭىردىڭ اتاۋى. ەگەر ساتىمەن وبلىس اتىن وسىلاي وزگەرتسەك، حالىقتىڭ تالاي ءان-جىرىنا ارقاۋ بولعان قىزىلجارداي ادەمى اتاۋدى قالپىنا كەلتىرىپ، ابىلاي حانداي ارۋاقتى ەردىڭ رۋحى الدىنداعى تالاي بۋىنىنىڭ پەرزەنتتىك پارىزىن ورىندار ەدىك.

ءدال وسى قالادا وتارلىق زاماننىڭ وزىندە-اق ورداسىن تىككەن، ايبىنى اسقان ابىلاي حان مۇنداي قۇرمەتكە ابدەن لايىق. بۇل – حالقىمىزدىڭ ەكى جارىم عاسىر بويى كۇتكەن امانات-ارمانى.

وسى ماسەلەگە «ءالى دە بولسا ساقتىقپەن قارايىق» دەيتىندەر دە تابىلار. ىرگەدەگى رەسەي 1991 جىلدىڭ وزىندە-اق رەۆوليۋتسيا بەسىگى سانالىپ، ەشقاشان وزگەرمەستەي كورىنەتىن لەنينگرادتى – سانكت-پەتەربۋرگ، ال سۆەردلوۆسكىنى ەكاتەرينبۋرگ دەپ اتاپ، ەكى پاتشاسىن بىردەي قۇرمەتتەگەندە، بىزگە نەگە كەنەسارى مەن ابىلايداي قوس حانىمىزدى قاتارىنان ۇلىقتاماسقا؟! الدە عافۋ اقىن ايتقانداي: «باسقانىڭ پات­شاسىنىڭ ءبارى جاقسى، نەلىكتەن ءبىزدىڭ حان­دار جامان بولعان» دەپ جۇرە بەرمەكپىز بە؟»،-دەپ جازدى قوعام قايراتكەرى.

اكادەميك ماقالاسىندا الماتى قالاسى اتاۋىنىڭ ەتيمولوگيالىق، توپونيميكالىق ماعىناسىن اشىپ، سەمانتيكالىق، گرامماتيكالىق تۇرعىدان تالداۋ جاساعان. وسىلايشا وتانداستارىمىزدىڭ اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىلاتىن كەڭەستىڭ سارقىنشاعىنداي «الما-اتا» دەگەن اتاۋدىڭ قايدان شىققانىنا تۇسىنىك بەرگەن.

«اۋەلدە شاعىن بەكىنىس ۆەرنىيدا رەسەي وتارشىلدىعى ورتالىق ازياعا قاراي باعىتتالعان اسكەري-فورتيفيكاتسيالىق جۇمىستار جۇرگىزىپ، ستراتەگيالىق ماڭى­زىن كۇشەيتە ءتۇستى. سول كەزدەگى اسكەري قۇجاتتاردىڭ باسىم بولىگىندە ۆەرنىيدىڭ رەسمي اتاۋىمەن بىرگە ونىڭ الماتى نۇسقاسى دا انىقتاما رەتىندە قوسا قابات­تاسىپ ءجۇردى. ويتكەنى جەرگىلىكتى حالىق ۇزاق جىلدار بويى جات تىلدەن ەنگەن «ۆەر­نىي» دەگەن اتاۋعا كوندىگە الماي، ونى «الماتى» دەگەن ۇيرەنشىكتى اتىمەن اتايتىن. وسىنداي قوسارلى اتاۋدان ءاب­دەن ىعىر بولعاندىقتان 1867 جىلى وتارلىق بيلىك ۆەرنىي اتاۋىن الماتينسك («الما-اتا» ەمەس) دەپ وزگەرتەدى...

الماتى وبلىستىق مۇراعاتىندا جەتىسۋ وبلىستىق توڭكەرىس كوميتەتىنىڭ قىزمەتىنە ارنالعان 350-قوردىڭ 1920-1921 جىلدارداعى بۇيرىقتار تىزىمىندە «الماتى» اتاۋىنىڭ كەيىنگى تاريحىن كۇرت وزگەرتكەن جەتىسۋ وبلىستىق رەۆكومىنىڭ توراعاسى 1921 جىلدىڭ 5 اقپانىندا قول قويعان 18-«a» ءنومىرلى بۇيرىق ساقتالعان»،-دەلىنگەن ماقالادا.

بۇيرىقتا جەتىسۋ وبلىستىق رەۆكو­مى بۇدان كەيىنگى بارلىق رەسمي ءىس-قا­عازدا قالانىڭ اتىن «الما-اتا»، ال ۋەزدىڭ اتىن «الما-اتينسكي» دەپ جازۋدى جالپىعا بىردەي مىندەتتەيدى.

ونىڭ ايتۋىنشا، بۇيرىققا قازاقستاننىڭ 20-30 جىلدارداعى كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، كەيىن ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ 2-حاتشىسى دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلگەن ەلشىل ازامات وراز قيقىمۇلى جاندوسوۆ قول قويعان (سۋرەتتە). ەڭ باستىسى، قايراتكەر الماتىنىڭ ءدال ىرگەسىندە تۋعان، وسى قالاداعى ەرلەر گيمنازياسىن بىتىرگەن، ءوزى تۋىپ-ءوس­كەن ولكە تاريحىن بەس ساۋساعىنداي بىلگەن.

قالانىڭ اتىن وزگەرتكەنى ءۇشىن وراز اعامىزدى كىنالاۋعا بولا قويماس. ول وتارشىلدىق ەزگىنى بالا كۇنىنەن ءوز كوزىمەن كورىپ، «بۇراتانا، جابايى» دەگەن كەمسىتۋلەردى جاستايىنان-اق ەستىپ وسكەن. ءوزى تۋىپ-وسكەن قالانىڭ ەجەلدەن «الماتى» دەپ اتالاتىنىن دا جاقسى بىلگەن. ونىڭ قالا اتاۋىن جەدەلدەتە وزگەرتۋگە كىرىسكەن باستى ماقساتى – تاريحقا قيانات، ۇلت قابىلداۋىنا جات «ۆەرنىي» دەگەن اتتان تەزدەتىپ قۇتىلۋ ەدى. توراعانىڭ قالامى­نان شىققان ورىس تىلىندەگى ماقالالارىنىڭ ءتىل-ستيلىنە قاراپ، بۇيرىقتى دا ءوز قولىمەن جازعان بولۋى مۇمكىن دەپ شامالايمىز. بۇيرىقتان وتارشىلدىق ەزگى مەن قاناۋعا دەگەن ىزا-كەك ايقىن بايقالادى. ونىڭ ماتىنىندە كەزدەسەتىن «كولونيالنىي زاحۆات»، «كولونيالنىي پرويزۆول»، «كولونيزاتورسكوە پروشلوە» تىركەستەرى وسىنى كورسەتەدى. ارينە، و. جاندوسوۆ بۇيرىققا قول قويعاندا الماتى سول كەزدەگى ەل استاناسى ورىنبور دا، كەيىنگى باس قالاسى قىزىلوردا دا ەمەس، رەسپۋبليكاداعى كوپ ۋەزدىك ورتالىقتىڭ ءبىرى عانا ەدى. سوندىقتان رەۆكوم جاندوسوۆتىڭ بۇيرىعىمەن شاعىن قالا اتاۋىنىڭ وزگەرتىلۋىنە ەشكىم نازار اۋدارا قويماعان سىڭايلى. بىراق بۇيرىقتىڭ اتى – بۇيرىق. ءدال وسى قۇجاتتان كەيىن بارلىق رەسمي قاتىناستا قالانىڭ ورىسشا اتاۋى «الما-اتا» دەپ اتالا باستايدى، بىراق جەرگىلىكتى حالىق ونى ەسكى داستۇرمەن «الماتى» دەپ ايتۋدان جاڭىلعان جوق، –  دەيدى اۆتور.

Abai.kz