قازاقستانداعى كوپتەگەن ەلدى مەكەندەر كەڭەستىك داۋىردەن قالعان ەسكىلىكتى اتاۋلاردان ارىلا الار ەمەس. ال سول اۋىل-ايماقتىڭ كوشەلەرىنە كوز جۇگىرتسەڭىز، ودان دا سوراقىسىن كورەسىز. قىزىلجار وڭىرىندە پرولەتاريات كوسەمى – لەنيننىڭ اتىندا 83 كوشە بار ەكەن. كيروۆ، كارل ماركس، پۋگاچەۆ، كالينيندەر دە ءالى تۇعىرىنان تۇسە قويعان جوق، ارقايسىسىنىڭ اتىمەن كەمىندە 20-دان 40-قا دەيىن كوشە اتالىپتى. ال قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باسىن قوسقان ابىلاي حانعا تىم قۇرىعاندا ءبىر قيىلىس تا بۇيىرمادى، 350 جىلدىعىن تويلاعالى وتىرعان قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ەسىمى دە ءبىر داڭعىلعا سۇرانىپ-اق تۇر.

كوشە – ءاربىر ەلدى مەكەننىڭ كەل­بەتى. ال سول كۇندەلىكتى ارى-بەرى جۇ­رە­تىن كوشەلەرىمىز كىم كورىنگەننىڭ اتىمەن اتالىپ ءجۇر. تاريحي اتاۋىن قايتارا الماي جۇرگەن قىزىلجار قالاسىنىڭ ىشكى جاعدايى مۇلدەم مۇشكىل. 300-دەن استام ۇزىندى-قىس­قالى كوشەلەردىڭ تەك 16 پايىزى عانا قازاقشا اتالعان ەكەن. ال قال­عاندارى كەڭەستىك ساياساتتىڭ سار­قىن­شاق­تارى دەسە دە بولادى. قىزىل­جار­لىقتار تاۋەلسىزدىكتىڭ نىشانى تۇگىل، ءيىسى دە سەزىلمەيتىن پرولەتار، ترۋد، كوشەۆوي، بەزىمياننىي، ەرماك دەگەن كوشە­لەردە ءالى تۇرىپ جاتىر.

التىناي سىزدىقوۆا، پەتروپاۆل قالالىق مادەنيەت جانە تىلدەردى دا­مىتۋ ءبولىمىنىڭ باس مامانى:

قازاقستانداعى كوپتەگەن ەلدى مەكەندەر كەڭەستىك داۋىردەن قالعان ەسكىلىكتى اتاۋلاردان ارىلا الار ەمەس. ال سول اۋىل-ايماقتىڭ كوشەلەرىنە كوز جۇگىرتسەڭىز، ودان دا سوراقىسىن كورەسىز. قىزىلجار وڭىرىندە پرولەتاريات كوسەمى – لەنيننىڭ اتىندا 83 كوشە بار ەكەن. كيروۆ، كارل ماركس، پۋگاچەۆ، كالينيندەر دە ءالى تۇعىرىنان تۇسە قويعان جوق، ارقايسىسىنىڭ اتىمەن كەمىندە 20-دان 40-قا دەيىن كوشە اتالىپتى. ال قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باسىن قوسقان ابىلاي حانعا تىم قۇرىعاندا ءبىر قيىلىس تا بۇيىرمادى، 350 جىلدىعىن تويلاعالى وتىرعان قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ەسىمى دە ءبىر داڭعىلعا سۇرانىپ-اق تۇر.

كوشە – ءاربىر ەلدى مەكەننىڭ كەل­بەتى. ال سول كۇندەلىكتى ارى-بەرى جۇ­رە­تىن كوشەلەرىمىز كىم كورىنگەننىڭ اتىمەن اتالىپ ءجۇر. تاريحي اتاۋىن قايتارا الماي جۇرگەن قىزىلجار قالاسىنىڭ ىشكى جاعدايى مۇلدەم مۇشكىل. 300-دەن استام ۇزىندى-قىس­قالى كوشەلەردىڭ تەك 16 پايىزى عانا قازاقشا اتالعان ەكەن. ال قال­عاندارى كەڭەستىك ساياساتتىڭ سار­قىن­شاق­تارى دەسە دە بولادى. قىزىل­جار­لىقتار تاۋەلسىزدىكتىڭ نىشانى تۇگىل، ءيىسى دە سەزىلمەيتىن پرولەتار، ترۋد، كوشەۆوي، بەزىمياننىي، ەرماك دەگەن كوشە­لەردە ءالى تۇرىپ جاتىر.

التىناي سىزدىقوۆا، پەتروپاۆل قالالىق مادەنيەت جانە تىلدەردى دا­مىتۋ ءبولىمىنىڭ باس مامانى:

 – ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قالادا 47 كوشەنىڭ اتاۋى اۋىس­­تى­رىل­دى. ولاردىڭ 72 پايى­­زىنا قازاق­­شا، 21 پايى­زى­نا ورىسشا اتاۋ بەرىلدى، ال 7 پايى­زى – بەيتاراپ اتاۋ. سونداي-اق جاڭادان سالىنعان شى­عىس، ورمان، بوركي شاعىناۋدان­دارىندا پايدا بولعان كوشە­لەرگە شا­پاعات، كوكجيەك، نۇرلى جول سىن­دى قازاقى اتاۋلار قويىل­دى. تاۋەل­سىز ەلدىڭ بۇگىنگى ساياسي ۇس­تانىمىنا ساي كەلمەيتىن اتاۋ­لار­دى اۋىستىرۋ جۇ­مىستارى ارى قاراي دا جالعاسا بەر­مەكشى.

سوڭعى ءۇش جىلدا ونوماستيكالىق كوميسسياعا شاھارداعى كوشەلەرگە ەلىمىزگە بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ەسىم­دەرىن بەرۋ تۋرالى 20-دان استام ءوتى­نىش ءتۇسىپتى. حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى ءۇش ءجۇزدىڭ حانى ابى­لايدىڭ اتىنا كوشە بەرۋدى ۇسىنىپ حات جولداعان ەكەن. وسىدان بەس جىل بۇرىن قىزىلجاردا ابىلاي حانعا ارنالىپ سالىنعان ءۇي قالپىنا كەل­تى­رىلىپ، بۇگىندە مۇراجاي قىزمەتىن اتقارىپ تۇرعانى بەلگىلى. قالاعا كەل­­گەن ءاربىر قوناق باس سۇقپاي كەت­پەيتىن، سول مادەني وشاق رە­ۆو­ليۋ­تسيو­­نەر سۇتىشەۆ دەگەن تاتاردىڭ اتىن­­داعى كوشەدە تۇرعانى قىن­جىل­تادى. قالا بيلىگى سول كوشەنى ابىلاي­ حانعا الىپ بەرە الماي وتىر.

350 جىلدىعى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە تويلانىپ جاتقان قوجا­بەر­گەن جىراۋعا دا ءبىر كوشە بۇيىر­ماي، «اسىل مۇرا» ورتالىعىنىڭ ۇسى­نىسى دا اياقسىز قالايىن دەپ تۇر.

تاڭات سۇگىرباەۆ، وبلىستىق ونوماس­تي­كا­لىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى، «اسىل مۇرا» قو­عامدىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى:

– قوجابەرگەن – ابىلاي حان تۇسىن­دا­عى قول باستاعان ۇلكەن تۇلعا. ءارى جىراۋ، ءارى باتىر بولعان ادام. سونداي تۇلعانىڭ اتىمەن قالامىزداعى اسكەري ينستيتۋتتى اتاۋ تۋرالى ءماجىلىس دەپۋ­تا­تى اباي تاسبولاتوۆ دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان. بىراق سول ۇسىنىس ەسكەرۋسىز قالدى، زاڭ بويىنشا ءبىر ەلدى مەكەندە ءبىر ادامنىڭ اتىمەن ەكى نىساندى اتاۋعا بولمايدى-مىس. قوجابەرگەن اتىندا مەك­تەپ بار دەپ بەرمەي تاستاعان سىڭاي­لى. ءبىز كوشە سۇرادىق، ول دا جاۋاپسىز قالدى. ەندى باتىردىڭ تۋعان اۋىلىنا قاراي باراتىن اۆتوجولدى اتاۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساۋدامىز.

ءبىزدىڭ ەلدىڭ زاڭى قىزىق. ايتەۋىر، قازاق­تىڭ تۇلعالارىنا كەلگەندە ءتۇرلى سىل­تاۋ­لار كوبەيەدى. كوبىنە «ءتىل تۋرالى» زاڭ­نىڭ 25-بابىنداعى «ءبىر اكىمشىلىك-اۋ­ماق­تىق بىرلىكتىڭ شەگىندەگى ەلدى مەكەندەرگە، ەلدى مەكەندەردىڭ قۇرامداس بولىكتەرىنە ءبىر اتاۋدى ءبىر مارتە عانا بەرۋ» دەگەندى العا تارتادى. ال ەگەر بۇل باپ بويىنشا ارەكەت ەتەتىن بولساق، وبلىس، ءتىپتى ءبىر اۋداننىڭ قۇرامداس بولىكتەرى بولىپ تابىلاتىن اۋىل­داردىڭ قوس-قوستان لەنين، كالينين، ماركس اتاۋلارىن ارقالاپ جۇرگەنىن قالاي تۇسىندىرەمىز؟ زاڭعا قايشى دەپ نەگە اۋىس­تىرماسقا؟

بىرەۋگە وتىرىك، بىرەۋگە شىن، قىزىلجار وڭىرىندەگى ەلدى مەكەندەردە لەنيننىڭ اتىندا 83 كوشە بار ەكەن. بۇل اقپاراتتى وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى بەرىپ وتىر. ابىلاي مەن قوجابەرگەن سىن­دى باتىر بابالارىمىزعا قيماعان كو­شە­لەر كىمنىڭ ەسىمىمەن اتالىپ جۇرگەنىن ەندى اڭعارعان بولارسىز. جالپى، قىزىلجاردى لەنيننىڭ ەلەسى ءالى دە كەزىپ جۇرگەندەي اسەر­دە قالاسىز، اۋىلداردىڭ كوبىندە پرولەتاريات كوسەمىنىڭ تاس مۇسىندەرى ءالى تاپجىلماي تۇر. جىلدا كوكتەمدە مەكتەپ وقۋشىلارى سىرلاپ قويادى. ال وبلىس ورتا­لىعىندا ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي ءمۇسىنى مەنمۇندالايدى. بىرەۋى ورتالىق ساياباق ىشىن­دە ورنالاسقان، ەكىنشىسى شاھار شەتىندەگى كوشەدە تۇرۋشى ەدى، ونى نامىس كورگەندەي قالا اكىمى ورتالىققا الدىرتىپ، جۇمىسپەن قامتۋ ءبولىمى عيماراتىنىڭ الدىنا ورنات­تىرىپ قويدى.

وزگەرتۋدى قاجەت ەتەتىن اتاۋلاردىڭ ءتىزىمى لەنينمەن عانا شەكتەلمەيدى. وبلىستا كومسومول دەپ اتالاتىن 72 كوشە بار ەكەن. الدە­قاشان قۇردىمعا كەتكەن بۇل ۇيىمدى ۇمىتا الماي جۇرگەندەر تىم كوپ-اۋ، ءسىرا. وكتيابر دەپ اتالاتىن كوشەلەر دە از ەمەس – 45. بۇل اتاۋدى الىپ تاستاۋ ءۇشىن ءدال سول قازان توڭكەرىسىندەي ءبىر توڭكەرىس قاجەت سياقتى. ايتپەسە جاقىن بولاشاقتا اۋىسا قويۋى نەعايبىل. كيروۆ، كارل ماركس، پۋگا­چەۆ، كالينين دەگەندەردىڭ دە جاعدايلارى جا­مان ەمەس. ەڭ ناشارىنىڭ اتىندا – 22, ال ەڭ مىقتىسىندا 40 كوشە بار.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، وزىندىك ساراب­دال ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقانىنا بيىل 22 جىل بولادى. بىراق سول ساياساتتى تۇسىنبەي، كوممۋنيزم ەلەسىمەن جۇرگەندەر دە ارامىزدا بار سياقتى. ەگەر كەلمەسكە كەتكەن يمپەريانى، قيالي ساياساتتى اڭسا­ما­عاندا، 27 كوشەنىڭ كوممۋنيستىك دەگەن اتاۋىن الدەقاشان الىپ تاستاۋعا بولار ەدى عوي. وكىنىشكە قاراي، جوعارىدا كوشەلەرىن ءتىزىپ شىققان ەلدى مەكەندەردىڭ تۇرعىندارى دا، سول اۋىل-ايماقتى باسقارىپ وتىرعان اكىمدەر دە ەشبىر ارەكەت ەتكىسى جوق.

    مامان پىكىرى

    ەرنياز سۇلتانوۆ، وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى ونوماستيكا ءبولىمىنىڭ باستىعى:

    – 2010 جىلعا دەيىن بىرنەشە اۋىل­دىڭ تاريحي اتاۋىن قايتارىپ، كەي­بى­رىنىڭ ترانسكريپتسياسىن تۇزەتكەن بو­لا­تىنبىز. الايدا اتاۋلاردى اۋىس­تى­رۋعا موراتوري تۇساۋ بولدى. تەك وسى كوك­تەمدە عانا كەيبىر زاڭدارعا ونو­ماس­تي­كا ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، موراتوري كۇشىن جويدى. ءۇش جىل بويى بىردە-ءبىر اتاۋ اۋىستىرا ال­مادىق، بىراق سونشاما ۋاقىت بويى قاراپ جاتپادىق. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇ­مىستارى جۇرگىزىلدى، ايماق­تىڭ اتاۋ­لا­رى كىتابىن شىعاردىق، بالا­لار ارا­سىن­دا ءوزى تۇرىپ جاتقان ەلدى مەكەنىنىڭ اتاۋىن زەرتتەۋگە بايلانىستى بايقاۋ ۇيىمداستىرىلدى. ءبىراز ۇسىنىستار دا قوردالانىپ قال­دى، مىسالى قىزىل­جار قالاسىنداعى كوشەلەرگە جاڭا اتاۋ­لار بەرۋ تۋرالى 20-دان استام ءوتىنىش ءتۇستى. وبلىستىق ونوماستيكالىق كوميسسيا قايتا قۇرىلدى. ەندى بىلەك سى­بانا ىسكە كىرىسەمىز.

اۆتور: ەرباقىت امانتايۇلى، قىزىلجار

"الاش ايناسى" گازەتى