قر پرەزيدەنتى ق-ج.توقاەۆقا!

ادىلەتتىڭ اۋىلى الىس ءالى...

«اشۋلانبا، ەي، پاتشام، ايتامىن دات!»
اباي، «ەسكەندىر».

«الەم كۇيرەسە كۇيرەسىن، تەك
ادىلەت سالتانات  قۇراتىن بولسىن»
كونەريمدىكتەر ماقالى

پرەزيدەنت مىرزا!

«وتكەن كۇنگە – سالاۋات» دەپ، بيىلعى جىلدىڭ ءوزىن عانا الايىق. جىلدىڭ ەڭ باسىنداعى، ماجىلىستەگى جيىندا،  «بىلتىر قاڭتاردىڭ 6-سى كۇنى كەشكە الماتىنىڭ ورتالىق الاڭىندا ء"بىز قاراپايىم حالىقپىز، ءبىز تەرروريست ەمەسپىز" دەپ ۇزىننان-ۇزاق پلاكات ۇستاپ تۇرعان (1-سۋرەت) جۇزگە جۋىق ادامدى كىم اتتى؟» دەگەن، بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ كۇيىپ تۇرعان سۇراعى قالايشا قويىلماي قالدى؟ ەرمۇرات باپي باستاعان قازاق جۋرناليستەرىنىڭ وتىز جىل بويى ارمانداعان، جان اياماي كۇرەسكەن، سونىڭ ناتيجەسىندە قولى «ولگەندە جەتكەن ءبىر توبەلەسى» ەمەس پە ەدى ول جيىن؟ قانداي كۇش ولاردى ءۇن شىعارماۋعا ءماجبۇر ەتكەن؟..

مىنە، سودان بەرى بيلىكتىڭ تۇسىنۋگە قيىن ءىسى كۇن ساناپ كوبەيىپ بارادى.

ال، شىن مانىنە كەلگەندە بۇل – «بۇيرىقتى اسىرا ورىنداۋ» عانا ەمەس، ناعىز شەكتەن شىعۋ، ەلدىڭ پرەزيدەنتىن، ول كىم بولعاندا دا، ايارلىقپەن ورعا يتەرۋ، ورىسشا ايتقاندا «پودستاۆيت ەتۋ»  عوي! سولاي بولا تۇرا نەگە تەكسەرىلمەيدى؟ «...وسى سەكىلدى قاڭتار كوتەرىلىسىنە جانە وتىز جىلدىق توناۋعا قاتىستى سۇراقتارعا اشىق ءارى شىنايى جاۋاپ بەرىلمەيىنشە حالىق پەن بيلىك اراسىندا ەشقاشان سەنىم ورنامايدى. ال سەنىم جوق جەردە دامۋ دا، تۇراقتىلىق تا بولمايدى. قانشا ۋاقىت وتسە دە، وسى سۇراق بيلىكتىڭ الدىنان شىعاتىن دا تۇراتىن بولادى. ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ىرگەتاسى قاڭتار كوتەرىلىسىنىڭ ءادىل تەرگەلۋىندە جاتىر».

قايرات جولدىبايۇلى باۋىرىمىز كوپتىڭ كوكەيىندەگى سۇراقتى قويىپ وتىر.

بىراق، بۇل سالماعى قانشاما اۋىر بولعانىمەن، بار بولعانى ءبىر عانا سۇراق. ال، سىزگە بۇرىنعى بيلىكتەن قالعان «مۇرانىڭ» كوپتىگى مەن اۋىرلىعىندا شەك جوق، ويتكەنى، ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى 30 جىلدا مەملەكەت الدىندا تۇرعان ءبىر دە ءبىر (!) ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشكەن ەمەس ء(الى كۇنگە دەيىن الماتى باستاعان كۇنگەيدەگى بەس وبلىس ورتالىعىنان ارقاعا، استاناعا اپاراتىن ءجوندى جول جوق ەكەنىن نەمەسە بەنزيننىڭ تورتتەن ءبىرىن رەسەيدەن ساتىپ الاتىنىمىزدى ايتساق تا جەتەر), تەك كەيىنگە ىسىرۋمەن بولدى ء(سىرا، شىڭعىس حاننىڭ ءوز ۇلدارىنا: «ەشبىر ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋشى بولماڭدار، حالىق اينالىپ الدارىڭا كەلە بەرەتىن ەتىڭدەر» دەگەن وسيەتىن ۇستانعان بولسا كەرەك). ەسەسىنە ءدىن مەن ءتىل سەكىلدى «جاڭا» بىرنەشەۋىن قولدان جاساپ، قازاقتىڭ موينىنا ءىلىپ كەتتى...

سوزىمىزگە دالەل – سەنىم-نانىمنىڭ ساناعا ەمەس، وعان بۇيرىق بەرۋشى تۇپساناعا، سەزىمگە بايلاناتىنىن، سوندىقتان ونىڭ سالدارى سويقان بولاتىنىن ءبارى كورە، بىلە تۇرا 1992 جىلدىڭ 15-قاڭتارىندا (؟) اسقان اسىعىستىقپەن سان-الۋان اعىمدارعا ەسىگىمىزدى ايقارا اشىپ تاستاعان «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە دىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭدى قابىلداۋدا قانداي كۇيىپ بارا جاتقان قاجەتتىك بار ەدى؟ «ازۋلى پارلامەنت» اتانعان جوعارعى كەڭەس نەگە قابىلداۋعا جول بەردى؟ ال، زاڭدى قابىلداتقان ادامنىڭ تۇپكى ويى – بيلىكتە بارىنشا ۇزاق وتىرۋ ءۇشىن - قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرمەۋ بولاتىن. ول پروتسەسس ءدال سول 1992-جىلعى 15-قاڭتاردا-اق باستالدى...

اسفالتتى تەسىپ شىعاتىن تىكەنەكتەي، ۋلى دانەكتەن قازاقتى قاق جارار قاھارلى كۇشتىڭ ءونىپ شىقپاۋى مۇمكىن ەمەس ەدى – «قاندى قاڭتاردا» قازاق مىڭ ءبىرىنشى رەت اجال قۇشا جازداپ، اۋپىرىممەن امان قالدى. ايتسە دە قاتەر جويىلعان جوق، جويۋدى قولعا الىپ جاتقان دا ەشكىم جوق، ەسەسىنە ءححى-عاسىردا «ءبىلىم، عىلىمنىڭ ءبارى – دىندە» دەيتىن دالەلسىز جالاڭ دوگماتيزمنىڭ قاراڭعىلىعىنا باتىپ بارا جاتقانىمىز سونداي، بۇل بەتىمىزبەن اۋعانستاندى جولدا قالدىرار ءتۇرىمىز بار...

«اسىعۋعا بولمايدى» دەگەن «سارابدال» ساياساتتىڭ سالدارى ات توبەلىندەي از عانا قازاقتى دىننەن عانا ەمەس، تىلدەن دە قاق ءبولىپ تىندى –1994 جىلى «ورىس ءتىلى دە مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن» دەپ تالاپ قويعان ايگىلى ب.ءابىلوۆ، ر.باتالوۆ، ن.سماعۇلوۆ سەكىلدى 150 كوزقامان باستاعان «جاڭا قازاقتار» بۇگىن تۇتاس ءبىر ەتنوسقا اينالدى جانە وزدەرىنە وتە جايلى (كومفورتابەلنو) وزگە تىلدىك ءومىر-تۇرمىسىن وزگەرتپەس ءۇشىن عانا قازاق ءتىلىنىڭ، دەمەك، قازاقتىڭ دا تاعدىرىن قۇرباندىققا شالىپ وتىرعان ورىس تا ەمەس، ماڭگۇرتتەر دە ەمەس –  ماحاتما گانديدىڭ ايتقانى ايداي كەلدى – «ىشتەن شىققان ەڭ جامان جاۋدىڭ» ەكىنشىسى، ءىسىنىڭ ءبارىن سانالى تۇردە  ىستەيتىن  وزىمىزدىڭ «كوزقاماندار»...  ولاردىڭ «ۇلگىسىن» كورىپ وتىرعان، «وسىلار ءبىر نارسەنى بىلەدى» دەپ ويلايتىن قاراپايىم قازاق اقىماق بولىپ قالعىسى كەلمەيدى – بالالارىن ورىس مەكتەپكە بەرەدى; استاناداعى، الماتىداعى كەز-كەلگەن كوپقاباتتى ءۇيدىڭ اۋلاسىنا كىرىڭىز، نەمەسە اۆتوبۋس ايالداماسىنا بارىڭىز، قازاقتىڭ تەك ورىسشا سويلەيتىن ۇلكەن-كىشىسىن، بالا-شاعاسىن كورەسىز.

2018 جىلعى مالىمەتكە سايكەس، ەلىمىزدە بارلىعى 7393 جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ بار. ونىڭ ىشىندە 3797 (2008 جىلى – 3836 ەدى)  قازاق مەكتەبىندە 1 ملن 394 مىڭ 192 وقۋشى، 1312 ورىس مەكتەبىندە 395 مىڭ 562 وقۋشى، 2255 ارالاس مەكتەپتە 1 ملن 380 مىڭ 44 وقۋشى بار. ونداعى 691 مىڭ 727 وقۋشى قازاق تىلىندە، 599 مىڭ 775 وقۋشى ورىس تىلىندە ءبىلىم الادى دەپ ەسەپتەلگەنىمەن، ءىس جۇزىندە ءبارى ورىسشا ەكەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. سوندا تازا ورىس تىلىندە ءبىلىم الاتىن بالا سانى 995 337, بۇل - قازاق مەكتەپتەرىنىڭ 71 پايىزى. ەلدەگى ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى 19 پايىز، ورىسشا وقيتىن بالا ۇلەسى 71پايىز! ساناعا سىيمايتىن پارادوكس! ارالاس مەكتەپتىڭ قازاقشا وقيتىنىن قوسساق  تىپتى 1 ملن 687 064 بولىپ شىعادى. 10 جىلدا قازاق مەكتەبىنە بارعان بالا سانى 155 مىڭ بالاعا ازايعان! الەمنىڭ ءبىر دە ءبىر ەلىندە بۇنداي جاعداي جوق!

«وڭىپ جاتقان وسپان جوق. تۋىپ جاتقان گۇلجان جوق»

ەڭ نازىك، ەڭ جاندى، ەڭ ماڭىزدى ەكى سالاداعى جاعداي سونداي بولعاندا، باسقا جاعىمىز دا وڭىپ تۇرعان جوق. مىسالى، كەز كەلگەن ەلدىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ ء(جىو) عىلىمعا بولىنەتىن ۇلەسى 3 %-دان كەم بولسا ول ەل دامي المايدى، ال، بىزدە 1991 جىلدان بەرى ول كورسەتكىش 0,3 %-ع جەتكەن ەمەس! بىراق، ءبىزدىڭ ۇكىمەت ەشقاشان «دامىماي قالدىق!» دەپ دابىل قاقپايدى. نەگە؟ ويتكەنى، بىزدە  عىلىمنىڭ تابىسىن پايدالاناتىن، ءتىپتى عىلىمعا تاپسىرىس بەرەتىن ونەركاسىپتىڭ ءوزى جوق! دەمەك، بولاشاعىمىز جوق! جوق بولعاندىقتان دا گاز بەن مۇنايدىڭ ەكسپورتتاعى ۇلەسى 1991-جىلعى 5%-دان بۇگىن 70 %-عا جەتىپ وتىر. سوندىقتان عالىمدار عىلىمنىڭ ناتيجەسىن ەمەس، عىلىمنىڭ ءوزىن بيزنەسكە اينالدىرۋدا. سولاي ەتۋگە ءماجبۇر...

ەكونوميستەر «كازىر «جۇمىستىق كەدەيشىلىك» دەگەن ۇعىم پايدا بولدى، ايلىقتان ايلىققا جەتە الماي، «كاسپي-رەدتەن» قارىز الۋشى كوبەيىپ بارادى; حالىقتىڭ 41 پايىزى كۇنىنە 10 دوللارعا (4500 تەڭگە، ايىنا 135000 تەڭگە) كۇن كورىپ وتىر، بۇنىڭ اياعى جاقسىلىققا اپارمايدى» دەيدى. ولار بىلتىر قاڭتاردان كەيىن «جاعداي تۇزەلمەسە، كەلەسى «قاڭتار» ءۇش جىلعا جەتپەي قايتالانۋى مۇمكىن» دەگەن ەدى. ودان بەرى ءبىر جىلدان اسا ۋاقىت ءوتىپ تە كەتتى...

بۇل جاعدايعا ءبىز ءبىر كۇندە كەلگەن جوقپىز. قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرمەيتىن، ونى سيىردىڭ بۇيرەگىندەي بولشەكتەپ جىبەرگەن، ءبىر كىسىنىڭ بۇكىل مەملەكەتتىڭ بايلىعىن سىبايلاستارىمەن بىرىگىپ ءدۇمىنىڭ استىنا باسىپ الۋى ءۇشىن عانا جاسالعان ادامزات تاريحىنداعى تەڭدەسسىز سويقان سوققى – مەملەكەتتىك مەنشىكتىڭ  جويىلۋى بولدى. «مەملەكەتسىزدەندىرۋ (اتىنىڭ ءوزى قانداي سۇرقيا ەدى!) جانە جەكەشەلەندىرۋ» مينيسترلىگى قۇرىلدى. سوزحوزدار مەن كولحوزدار تاراتىلدى. بايلىقتىڭ شامامەن 90 پايىزىن حالىقتىڭ ارى بارسا 10 پايىزىن قۇرايتىن اتقامىنەرلەر يەلەنىپ الدى. اۋىلداعى الەۋمەتتىك نىساندار مەن مادەنيەت وشاقتارى «جاڭا بايشىكەشتەرگە» سۋ تەگىنگە ساتىلدى. قازاق جەرگە 1917 جىلعا دەيىن ۇجىمدىق تۇردە يەلىك ەتىپ كەلدى، بۇل نارىقتىق جۇيەنىڭ تازا قازاقي ەرەكشە ءتۇر ەدى. ۇلت جاناشىرلارى «كولحوز-سوۆحوزداردى اكتسيونەرلىك قوعام ەتەيىك،ءسويتىپ، نارىقتىڭ كازىرگى الەمدىك جۇيەسىنە اۋىرماي-سىرقاماي وتەيىك» دەپ قانشا جەردەن شىرىلداعانمەن، بيلىك وعان قۇلاق اسقان جوق. ەسەسىنە ونىڭ بۇلبۇلدارى: «نارىق – ءبارىن ءوزى اۆتوماتتى تۇردە رەتتەپ وتىراتىن عاجاپ دۇنيە. ارقايسىڭ جەكە مەنشىككە يە بولساڭدار عانا قارىق بولاسىڭدار!» دەپ كۇنى-ءتۇنى سايراۋمەن بولدى. بيلىكتىڭ سول كەزدەگى ەڭ جاقسى كورەتىن ءسوزى: «ءبىز سەندەرگە بوستاندىق بەردىك. نەمەن اينالىسامىن دەسەڭدەر وزدەرىڭ بىلىڭدەر!» دەگەن ءسوز بولاتىن.

ال، باسىم بولىگى اۋىلدا تۇراتىن، ەگىن سالايىن دەسە تەحنيكاسى جوق، مال باعايىن دەسە جايىلىمى جوق قازاق ناتيجەدە جەردەن دە، جۇمىستان دا، تۇپتەپ كەلگەندە اۋىلدان دا ايرىلدى. ەكى مىڭنان اسا اۋىل جويىلدى. بەيبىت زاماندا ەل بوسقىنعا اينالدى، ءماجبۇرلى، جوسپارسىز ۋربانيزاتسيا باستالدى. (بيلىك ءالى دە «جەتى جۇزدەن اسا بولاشاعى جوق اۋىلدى جويامىز» دەپ وتىر...) قازاق ەندى «باي» جانە «كەدەي» بولىپ، دۇنيە-مال جاعىنان تاعى قاق ءبولىندى...

ەلىن قورعاۋ – ەر-ازامات ءۇشىن ەڭ ابىرويلى ءىس. بىراق، ول ءۇشىن الدىمەن وكىمەت حالىققا قورعاۋعا تۇراتىنداي ءومىر جاساۋى قاجەت.  بۇرىن سولاي ەدى.  بالا اسكەردەن ءومىر كورىپ، ەسەيىپ، قولىندا «قۇلاپ» قالماسا بولدى، وقۋعا جەڭىلدىكپەن  تۇسىرەتىن جولداماسى بار، تەگىن  وقيتىن وقۋى دايىن، بىتىرگەن سوڭ باراتىن جۇمىسى دايىن، ول جەردە تۇراتىن تەگىن ءۇيى دايىن، قىسقاسى، ۋايىمسىز-قايعىسىز ءومىر سۇرەتىن بولاشاعى دايىن ەدى. بىزدە بۇگىن سونىڭ ءبىرى دە جوق. ەسەسىنە تەمىردەي ءتارتىپتىڭ سيمۆولى بولىپ سانالاتىن اسكەردە قازاق تابيعاتىنا جات «دەدوۆششينا» دامىدى. بۇرىن اسكەرگە باراتىن بالانى اۋىل-ەل بولىپ تويلاپ، باتاسىن بەرىپ شىعارىپ سالاتىن. كازىر «دەدوۆششيناعا» ەشكىمنىڭ بارعىسى كەلمەيدى. ونى جويۋدىڭ ورنىنا بيلىك ەندى جاسوسپىرىمدەردى كوشەدە تارپا باس سالىپ ۇستاپ، ەسىن جيعىزباعان كۇيدە اسكەرگە اتتاندىراتىن «ءادىس» تاۋىپتى...

ەلىمىزدى جايلاعان جۇمىسسىزدىقتىڭ سالدارىنان جاستار اراسىنداعى اجىراسۋ 40%-دان اسىپ، ءبىز بۇگىن ازيانىڭ الدىنا شىقتىق. اجىراسقان ايەلگە دە ەركەك كەرەك، ول ءومىردىڭ زاڭى، كوپكە توپىراق شاشپايىق، دەگەنمەن، سولاردىڭ كوبى بولماسا دا ازى كۇن كورۋ ءۇشىن قالتالىلاردىڭ ويناسى بولۋعا ءماجبۇر. ونى كورىپ جۇرگەن ۇل-قىز نامىسسىز، جىگەرسىز، جاسىق بولىپ وسپەگەندە قايتەدى؟ «ەركەك بۇزىلسا ءۇي بۇزىلادى، ايەل بۇزىلسا ەل بۇزىلادى». ەۆروپا مەن ازيانىڭ «ەڭ جاقسى ۇيلەرىن» جاۋلاپ العان «ەسكورتشى» قىزدارىمىز بۇگىنگى «قازاق قىزى» قانداي ەكەنىن الەمگە پاش ەتىپ ءجۇر...

ءجۇز مىڭ ادامعا جيىرما سۋيتسيد ورىن السا،  پسيحولوگيا عىلىمىندا بۇل ۇلتقا تونگەن قاتەرلى جاعداي بولىپ ەسەپتەلەدى. ول كورسەتكىش بىزدە قىرىقتان استى، الەمنىڭ الدىنا شىقتىق، بىراق، بۇل بيلىكتىڭ قىرتىنا دا كىرمەيدى. ەسەسىنە ەجەلگى ريمدەگىدەي كۇنى-ءتۇنى بىتپەيتىن ويىن-ساۋىق، شوۋ، كونتسەرت، تەلەارنالاردان كورەتىنىڭىز اتىس-شابىسقا، ساتقىندىققا تولى تاۋسىلمايتىن تۇرىك سەريالدارى. ءبىلىم، عىلىم، تەحنيكا جايلى ءبىر حابار تاپپايسىز.

كەزىندە جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ تۇڭعىش پرەزيدەنتتەن: «300 مىڭ قىتاي دەگەن نە بۇل؟ وسىعان مەنىڭ قابىرعام قايىسىپ ءجۇر» دەپ سۇراعاندا: «مەن ءاربىر ادامدى ەسەپپەن الىپ وتىرمىن. وعان قابىرعاڭ قايىسپاي-اق قويسىن» دەگەن ەكەن. («ەۆرازيا-KZ»، 29.04.2005)

جەتكەن ناتيجەمىز مىناۋ – قازاق مۇنايىنىڭ 45 پايىزى قىتايلىقتاردىڭ قولىندا!.. ەندى بۇگىن قىتايلاردى ەلىمىزگە ۆيزاسىز كىرگىزەتىن بولدىق. «سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى: «بۇعان دەيىن دە 14 كۇنگە ۆيزاسىز كىرۋگە رۇقسات بەرگەنبىز. قاپتاپ كەلگەن قىتاي جوق» دەيدى. بۇرىن كەلمەسە، بولاشاقتا دا كەلمەيدى دەگەن ءسوز ەمەس قوي ول! قىتايدىڭ ەشقاشان اسىقپايتىنىن، قازاقتىڭ ەركەگى ءۇش جىلدىعىن ويلاسا، قىتايدىڭ ەركەگى كەمى ءۇش ءجۇز جىلدىعىن ويلايتىن ۇلت ەكەنىن مينيسترلىكتەگىلەر بىلمەسە دە ءسىز جاقسى بىلەسىز عوي، قاسەكە! مىسالى، قىتاي 1949 جىلدان بەرى ەلىندەگى قازاقتىڭ بارلىق جاعدايىن جاساپ كەلدى-داعى، سول ساياسات ءبىر-اق كۇندە وزگەرگەن جوق پا؟...

تۇيىقتان شىعاتىن جول  - توڭكەرىس

قۇرمەتتى پرەزيدەنت مىرزا! ءبىر سوزبەن ايتقاندا بىزدە ءدال كازىر لەنين ايتقان «جوعارىداعىلار جاڭاشا باسقارا المايتىن، تومەندەگىلەر ەسكىشە ءومىر سۇرگىسى كەلمەيتىن توڭكەرىس الدىنداعى جاعدايدا تۇرمىز». وكىمەتتىڭ  بىلتىرعى اسكەردەن قاشقان ءبىر ميلليوننان استام رەسەيلىك جاستى ەلىمىزگە كىرگىزىپ جىبەرىپ، ولاردىڭ ءۇش ءجۇز مىڭدايىنىڭ ەلىمىزدە قالىپ قويۋى; حالىقتىڭ رۇقساتىنسىز اەس سالۋ; قازاقتىڭ ۋرانعا ەڭ باي كەن ورنىن ءبىر جەكە كاسىپكەر ورىستىڭ رەسەيگە 1,2 ملرد.دوللارعا ساتىپ جىبەرۋى، بىراق، قازاقتىڭ قازىناسىنا ودان ءبىر تەڭگە تۇسپەۋى سەكىلدى كەز-كەلگەن ولاق قادامى بىلتىرعىداي وتتىقتىڭ ءرولىن ويناپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان توڭكەرىستى جوعارى جاق ءوزى ىستەگەنى ءجون جانە ول رۋحاني-مادەني جانە عىلىمي-تەحنيكالىق توڭكەرىستى جۇزەگە اسىرار ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ تۇرىندە بولۋى ءتيىس.

«ۇلتتىق مەملەكەت» دەگەنىمىز نە؟ رۋحى، مادەنيەتى، ادەبيەتى، ءدىنى، سالت-ءداستۇرى قاتاڭ، اينىماس ۇلتتىق نەگىزدە; ءبىلىمى، عىلىمى، تەحنيكاسى دامىعان حالىقارالىق نەگىزدە قۇرىلعان مەملەكەت. «جاپوندىق ۇلگى» ءبىر سوزبەن ايتقاندا.  «ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ قۇقىعى» دەگەن ەكى جەلەۋ، ءبىر سىلتاۋمەن ەشقانداي لگبت-نىڭ ەلگە كىرۋىنە جول جوق! ازعىندىقتىڭ اتى – ازعىندىق، ادام تۇگىلى ايۋان بارمايدى وعان. مۇحاممەد پايعامبار: «ادام تازالىقتا پەرىشتەدەن ارتىق، ازعىندىقتا ايۋاننان جامان» دەپ بەكەر ايتپاعان. «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق – ازدىرار ادام بالاسىن!»(اباي). ابدەن دامىعان، جەتىلگەن، شەشەتىن ماسەلەسى قالماعان، ەندى سول سەمىزدىكتى كوتەرە الماي ءوز ەركىمەن جىندانعاندار ءوز ەلىندە بىلگەنىن ىستەي بەرسىن، تەك بىزدە شارۋاسى بولماسىن!

ۇلتتىق مەملەكەت بىزگە نە بەرەدى؟ ءبارىن بەرەدى

1. ەڭ الدىمەن, سەنات، قازاقستان حالقىنىڭ اسسامبلەياسى ، قاپتاعان «سامۇرىق-قازىنا» ءال-اۋقات قورى سەكىلدى حالىققا تۇك پايداسى جوق، ىشكى ەسەپپەن جاسالعان، زاڭسىز نەكەدەن دۇنيەگە كەلگەن قۇرىلىمدار مەن ساياسي پارتيانىڭ ءبارى تاراتىلىپ، جاڭادان ءبىر مانداتتى وكرۋگتاردان ماجىلىسكە دەپۋتاتتار سايلاۋى وتكىزىلەدى. ۇكىمەتتىڭ ورنىنا توراعاسى مەن مۇشەلەرى ءۇش جىلعا تاعايىندالىپ، باعدارلاماسى مەن قۇرامى ماجىلىستە بەكىتىلەتىن «كاميكادزەلەر» ۇكىمەتى كەلەدى. پارتيالار شىنايى قالىپتا جاڭادان، تومەننەن جوعارى قاراي قايتا قۇرىلادى.

2. كونستيتۋتسيا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قايتا جازىلادى، وندا ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇراتىنىمىز تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتىلەدى.

3. كوپ كودەكس پەن زاڭ دا جاڭا كونستيتۋتسيا نەگىزىندە وزگەرىسكە ۇشىرايدى. مىسالى، جەر تۋرالى كودەكستە: «جەر – قازاق حالقىنىڭ قۇداي بەرگەن نەسىبەسى. ول ەشكىمگە، قازاققا دا، باسقاعا دا ەشقاشان ساتىلمايدى، جالعا دا بەرىلمەيدى. جىل سايىن قايتا قارالا وتىرىپ، ۋاقىتشا پايدالانۋعا عانا بەرىلەدى» دەپ جازىلادى. سوندا عانا قازاقتىڭ كوڭىلى جايلانىپ، ول تىنىش ۇيىقتاي الاتىن بولادى.

4. ءبىر-ەكى جىلدىق ناقتى دايىندىقتان سوڭ ەلدەگى بارلىق ارالاس جانە ورىس مەكتەپتەردى قىتايدىڭ ۇلگىسىمەن 1-سىنىپتان باستاپ قازاق تىلىنە كوشىرۋ باستالادى. تۇركىتىلدەس مەكتەپتەردى بەس جىلدا-اق كوشىرۋگە بولادى.

ءدال وسىلايشا دايىندىقپەن مەملەكەتتىك قىزمەتتەن باستاپ، بارلىق سالادا كەزەڭ-كەزەڭىمەن قازاق تىلىنە كوشۋ جۇرگىزىلىپ، ول مەكتەپپەن قاتار ون جىلدا تولىق اياقتالادى.

ءسويتىپ، ون جىلدا بۇكىل قازاقستان ءبىر ءتىلدى مەملەكەتكە اينالادى. بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇقىعىمىز، بۇل – بۇكىل الەمدىك ءتارتىپ، سول سەبەپتى تالداۋعا جاتپايتىن ماسەلە.

5. مۇناي وندىرەتىن قىتاي كومپانيالارىمەن جانە ەلىمىزدەگى مۇنايدىڭ 60 پايىزىن ءوندىرىپ وتىرعان تەڭىز، قاراشىعاناق جانە قاشاعان كەن ورىندارىندا «ءونىمدى ءبولۋ تۋرالى كەلىسىمگە» (وبك) سايكەس وزدەرى عانا ەمەس، مەردىگەر كومپانيالارى دا قوسىمشا قۇن سالىعى مەن كەدەندىك باجدى تولەمەۋ (بۇدان باسقاسى دا تولىپ جاتىر) سەكىلدى اقىلعا سىيمايتىن، ناعىز قاراقشىلىق شارتتارمەن جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان ءۇش كومپانيامەن كەلىسىم قايتا جاسالادى. راس، بۇل وتە قيىن شارۋا، بىراق، بۇدان ارمەن تۇتاس ۇلتتىڭ مۇددەسىن ءبىر ادامنىڭ مۇددەسىنە قۇربان ەتىپ قويۋعا بولمايدى. ىقىلاس-نيەت بولسا، شەشىلمەيتىن شارۋا جوق. انىق كەلىسىمگە كەلمەسە، مەملەكەتكە قايتارىلادى.

6. شەتەلگە زاڭسىز شىعارىلعان قارجى قازاققا قايتارىپ الىنادى. ول ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ، ونىڭ توراعالىعىنا ءا.قاجىگەلديندى قويۋعا بولادى.

7. الداعى بەس جىلدا شەتتەگى وتانىنا كوشىپ كەلۋگە ىنتالى قازاقتىڭ ءبارى، بۇل شامامەن 4-5 ملن.ادام، شىعىس جانە سولتۇستىكتەگى شەكارانىڭ بويىنا ورنالاستىرىپ، جارتىسى ونەركاسىپكە، جارتىسى اۋىل شارۋاشىلىعىنا تارتىلىپ، باسپانامەن جانە جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلەدى. بۇل ءۇردىس، اتاتۇرىكتىڭ ۇلگىسىمەن، تاريحي وتانىنا ورالام دەگەن وزبەك جانە ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىمەن باسپانا ايىرباستاۋ جولىمەن دە ىسكە اسۋى مۇمكىن.

اتاپ ايتار جايت – مەملەكەتىمىز موڭعولياداعى 200 مىڭ قازاقتى قولىنداعى سۋىققا ءتوزىمدى 2,5 ملن. قازاقتىڭ قىزىل قويىمەن بىرگە كوشىرىپ اكەلۋى، ولار ءۇشىن ارنايى مال شارۋاشىلىعى ۇيىمداستىرۋى شارت.

سوندا ءبىز ءبىر ماسەلەنى شەشۋ ارقىلى قاۋىپسىزدىك، ءتىل، مادەنيەت، ونەر سەكىلدى بىرنەشە ماسەلەنى دە جول-جونەكەي شەشىپ الامىز. ءبىزدىڭ بيىلعى جىلعا 15 مىڭ وتانداسىمىزعا كۆوتا بەرۋ – قازاقستانعا قاراي ۇشارعا قاناتى بولماي وتىرعان ميلليونداعان قانداسىمىزدى مازاق ەتۋ ەمەس پە؟ ارەكەتسىزدىكتىڭ سوڭى ادەتتە قىلمىسقا پاراتىنىن ويلاۋىمىز كەرەك. ەندى 30 جىلدان كەيىن شەتەلدەردە توبەسىنەن التىن قۇيساق تا كەلەتىن قازاق قالمايدى. بۇل – ءبىزدىڭ سوڭعى مۇمكىندىگىمىز. ولاردى بۇگىن اكەلىپ الماساق ورىسقا، وزبەككە، قىتايعا اينالىپ كەتكەن قازاقتىڭ ءبارىنىڭ كوزىنىڭ جاسىنىڭ، وشكەن ارمانىنىڭ، ولگەن جاستىق شاعىنىڭ وبالى كەشەگى عانا ەمەس، بۇگىنگى بيلىكتىڭ دە موينىندا قالادى. 

8. بۇكىل ەلىمىزدە ەكونوميكاعا دا، رۋحاني جانە مادەني دۇنيەگە دە تولىق ينۆەنتاريزاتسيا جاسالىپ، قولىمىزدا نە بار ەكەنى ناقتىلانادى.

جوسپارلى ەكونوميكا، رۋزۆەلتتىڭ ۇلگىسىمەن، بۇگىنگى كۇنگە وڭتايلانعان تۇردە ەكى بەسجىلدىققا قايتا ورالادى.

جانە ەكونوميكا عىلىم مەن تەحنيكاعا، يننوۆاتسياعا تۇبەگەيلى بەت بۇرىپ، تۇبىرىمەن جانە جەدەلدەتە قايتا قۇرىلادى. باستى باسىمدىق – عىلىمعا بەرىلەدى. ءانشى مەن ءارتىس ەمەس، ناعىز، شىنايى جۇلدىز دەپ عالىمدار مەن ونەرتاپقىشتاردى، ينجەنەرلەردى اتايتىن بولامىز. پرەزيدەنت شەتەلدىك قوناقتاردى قابىلداعاندا ءوزىنىڭ قاسىنا اقىندى، ءانشىنى ەمەس، جاپون يمپەراتورى سەكىلدى عالىم مەن ونەرتاپقىشتى شاقىراتىن بولادى...

9. ءبىرىنشى بەسجىلدىقتا بارلىق وبلىستار مەن اۋدان ورتالىقتارى اراسىن ساپالى اۆتوموبيل جولى جالعاستىرادى.

10. ەكونوميكالىق سەكىرىس جاساۋ ءۇشىن شىعىس قازاقستان وبلىسىندا جوعارى تەحنولوگيالىق ونىمدەر شىعاراتىن، تۇرعىنىنىڭ جارتىسى قازاق بولاتىن بىرنەشە جاپون-قازاق قالاشىقتارىن سالۋ، ول ءۇشىن 1 ميلليوننان 5 ميلليونعا دەيىن جاپون ماماندارىن ۇزاق مەرزىمدىك كەلىسىم-شارتپەن اكەلۋ جايلى جوبانى ىسكە اسىرۋ. بۇل شىنىندا دا الەمدە تەڭدەسى جوق مەگا-جوبا بولعاندىقتان، ول جايلى مەنىڭ «جاۋعاشتى نابيەۆ – ءىستىڭ ادامى» دەگەن ەڭبەگىمدە كەڭىرەك تانىسۋعا بولادى (https://kitap/kz/author/1987, 415-424بەت)...

11. ءدال وسىنداي جوبامەن 1 ميلليونعا تارتا نەمىستەردى اكەلىپ، قوستاناي مەن پاۆلوداردىڭ اراسىندا بىرنەشە اۆتوموبيل، ۇشاتىن اپپاراتتار، روبوتتىق تەحنيكا، جاساندى ينتەللەكت جاساپ شىعاراتىن وزىق تەحنيكا مەن تەحنولوگيالى زاۋىتتار سالۋ – اۋاداي قاجەتتىلىك. بۇل قالاشىقتاردا دا تۇرعىننىڭ كەم جارتىسى قازاق بولۋى شارت. ولار ەرتەڭ جاپوندار مەن نەمىستەردىڭ ورنىن باسۋى ءتيىس. وسى جوبا اياسىندا اتالعان ەكى ەلمەن شىنايى دوستىق جانە تۋىستىق تۋرالى ەرەكشە مارتەبەسى بار كەلىسىم-شارت جاسالعانى ءجون.

وسى جەردە شەتەلدەردە ىستەپ جۇرگەن وزىق ويلى مامان، عالىم قازاقتىڭ ءبارىن اكەلىپ، كەزىندە لانداۋدى لابوراتورياسىمەن قوسا ساتىپ العان ستالين سەكىلدى، ولارعا قاجەتتى بارلىق جاعداي جاسالاتىنىن ايتا كەتەلىك.

12. قاراعاندىلىق پروفەسسور سانتاي جەتەسوۆتىڭ ويلاپ تاپقان، سىناقتاردان ءوتىپ قويعان بىرنەشە تەحنيكالىق تەڭدەسسىز جاڭالىعىنىڭ نەگىزىندە ۇلتتىق قارۋ-جاراق شىعاراتىن ارنايى زاۋىت جەدەلدەتە سالىنادى.

13. ەلىمىزدەگى تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ كەمى 70 پايىزى قوساق اراسىندا كەتكەن جازىقسىزدار مەن بولماشى قىلمىس ءۇشىن بوستاندىعىنان ايرىلعاندار ەكەنىن ەسكەرىپ، ساياسي جانە تۇرمىستىق قىلمىس جاساعانداردىڭ (رەتسيديۆيستتەردەن باسقا) بارىنەن «تاعى دا قىلمىستىق جولعا تۇسەتىن بولسام، جانىمدى قۇدايعا قايتارۋعا دايىنمىن» دەگەن جالعىز اۋىز قولحات الىنادى دا، راحىمشىلىق جاسالادى. جانە بارلىعى مەملەكەت تاراپىنان ءۇش ايدىڭ ىشىندە، قايتا دايارلاۋ كۋرسى، ت.ب. ارقىلى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلەدى.

14. «باستى بايلىق – حالقىمىز!» دەگەن ۇران استىندا ءاربىر ايەلدىڭ «باتىر انا» اتانۋىنا بارلىق جاعداي جاسالادى! ءاربىر سابيگە بەرىلەر جاردەماقى الدىنداعىنان ەسەلەپ ءوسىپ وتىرادى. سونىڭ ارقاسىندا الداعى ون جىلدا قازاقتىڭ سانى ەكى ەسە كوبەيەدى.

مىنە، وسىنىڭ ءبارىن جانە ودان باسقاسىن دا بىزگە بەرەتىن – ۇلتتىق مەملەكەت.

ۇلتتىق مەملەكەتكە ءبىزدىڭ قولىمىز قايتسەك جەتەدى؟

وعان ءبىز تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن ەكىنشى سورت بولسا، العاننان كەيىن، ءوز ەلى، ءوز جەرىندە ءۇشىنشى، ءتىپتى ءتورتىنشى سورتقا اينالعان، وتىز جىل بويى ەرەكشە ەزىلىپ-جانشىلعان قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ ارقىلى عانا جەتەمىز! سەبەبى، رۋحى بيىك حالىق قانا ماقساتىنا جەتە الادى. ال، قازاقتىڭ رۋحى – ونىڭ ءتىلونىڭ بارى دا، نارى دا – سول ەل امان قالۋ ءۇشىن دە ول «ءبىر مەملەكەت - ءبىر ۇلت – ءبىر ءتىل» دەگەن دارەجەگە جەتۋگە ءتيىس ەكەندىگىن بۇگىنگى ۋكراينانىڭ مىسالى ايدان انىق كورسەتىپ وتىر. ال، ءبىز ەلىمىزدىڭ حالقى قازاقتىڭ اينالاسىندا ۇيىسۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىمىز، بۇكىل قازاق ءبىرتىلدى بولىپ الۋعا ءتيىسپىز.

بۇل – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ ءبىرىنشى شارتى بولسا، بۇدان باسقا تعى ءبىر شارتى بار. ول – ەلىمىزدىڭ بارلىق سالاسىن شىرماۋىقتاي شىرماپ العان سىبايلاس جەمقورلىق. تاريح تراگەديا تۇرىندە قايتالانعاندى جاقسى كورەدى: ءىرىلى-ۋاقتى كوممۋنيست باسشىلار ءسوتسياليزمنىڭ وزدەرى شەتىنەن كەرتىپ جەپ وتىرعان يگىلىگىنەن ايرىلماۋ ءۇشىن عانا گورباچەۆتىڭ ىزگى نيەتتى «پەرەسترويكاسىن» «كاتاسترويكاعا» اينالدىرىپ جىبەرگەنى بەلگىلى. ءدال سول سەكىلدى تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ شاپانىنان شىققان 162 وليگارح باستاعان، ونىڭ ءوزى «كەز-كەلگەنىڭدى قولىڭنان جەتەكتەپ سوتقا اپارا الامىن» دەگەن بيزنەسمەندەرى مەن اكىم-مينيسترلەرى قوستاعان قالىڭ ارميا سىزگە  «جەمقورلىق» اتتى جالماۋىزدىڭ جەتى باسىن جەتى جىلدا بىرتىندەپ شابۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى – بىرەۋىنىڭ ورنىنا ەكى باس ءوسىپ شىعادى دا وتىرادى.

جانە ءسىز ءبىلىمىڭىز بەن بىلىگىڭىز جەتپەگەننەن جەڭىلىس تاپپايسىز – سىزدەگى ول ەكى يگىلىك بەس ادامعا جەتەدى – وعان ءسىزدىڭ جۇمساق جاراتىلىسىڭىز بەن زيالى بولمىس-ءبىتىمىڭىز جىبەرمەيدى. سىزدەن باسقا كەز-كەلگەن ادام «قاڭتاردا» ەلدە «توتەنشە جاعداي» جاريالاپ، 162 وليگارحقا تاعى سونشا اكىم-قارا مەن «تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ» ءوزىن قوسىپ، وعان ۇلى عالىمنىڭ ىزىمەن: «ۇستازىم ماعان قىمبات، بىراق ۇلتىمنىڭ تاعدىرى ودان دا قىمبات» دەپ، ولاردىڭ  ءبارىن تەمىر توردىڭ ارجاعىنا توعىتار ەدى. جانە سىبايلاس جەمقورلىق  قاراقشىلاردان ءجۇز ەسە قاتەرلى دەيتىن كارىستەردىڭ ۇلگىسىمەن ولار مەن پەدوفيلدەر ءۇشىن ءولىم جازاسىن جەدەل قايتا قالپىنا كەلتىرەر ەدى. سودان كەيىن ولاردىڭ شەتەلگە شىعارعان قارجىسىن قايتارۋدى قولعا الار ەدى. بىراق، ءسىز ونى ىستەمەدىڭىز، قايتالانباس كەرەمەت قولايلى ءسات قولدان شىعىپ كەتتى...

ءدال سول سياقتى ءسىزدىڭ قازاقتىڭ ءتىلىن شىن مانىندە مەملەكەتتىك ءتىل ەتپەيتىنىڭىزگە دە جۇرتتتىڭ كوزى جەتىپ بولدى.  «قازاق تىلىنە سۇرانىس ارتقاندا عانا ول كوپشىلىك كەڭ قولداناتىن ءتىل بولادى» دەيسىز. كەشىرىڭىز، كەرىسىنشە، قازاق تىلىنە قاجەتتىلىلىك بولعاندا عانا سۇرانىس تۋادى! باسقا ءسوزدىڭ ءبارى – ورىسشا ايتقاندا، وت لۋكاۆوگو. كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ «قر مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى» دەگەن 1-تارماعىن عانا قالدىرىپ، 2-تارماعىن الىپ تاستاۋ ارقىلى  قاجەتتىلىكتى تۋدىرۋ – مەملەكەتتىڭ، ياعني، ءسىزدىڭ تىكەلەي مىندەتىز. بىراق، قانشا ايتىلىپ، جازىلىپ جاتسا دا، ءسىزدىڭ ونى وزگەرتەر نيەتىڭىز بايقالمايدى.

ونىڭ ورنىنا «مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىماعان جانە ءتيىستى دەڭگەيدە مەڭگەرمەگەن ازاماتتار ءتىل بىلمەگەنى ءۇشىن قىسىم كورمەۋگە ءتيىس» دەيسىز. مەن بۇنى ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدىڭ ءسوزىڭىز دەۋگە قيماي وتىرمىن. بۇنى كىرگىزىپ وتىرعان، ءسىزدى قازاققا جاماناتتى كورسەتۋ ارقىلى بولسا دا وزدەرىنە قالقان جاساپ الىپ وتىرعان، ءسىرا، سول اكىم-مينيسترلەر مەن اپپاراتتاعى «جاڭا قازاقتار» بولسا كەرەك. ولاردىڭ ويى – «قايتسەك تە تاعى 30 جىل وسىلاي شىداي تۇرايىق، سوندا ءبىر كۇنى ۋدمۋرتيا، چۋۆاشيا، بۋرياتيا سەكىلدى ءورىستىلدى مەملەكەتكە اينالىپ شىعا كەلەمىز!»

قازاق بۇعان دەيىن ەشكىمگە قىسىم جاساماعان حالىق، ونداي ارەكەت ونىڭ جاراتىلىسىنا جات. امەريكاعا بارعان اعىلشىشا، فرانتسياعا بارعان فرانتسۋزشا، گەرمانياعا بارعان نەمىسشە، ءتىپتى رەسەيدىڭ وزىنە بارعان ادام ورىسشا بىلمەسە نانىن تاۋىپ جەي الماي قالادى. ونىڭ اتى «قىسىم» ەمەس، ونىڭ اتى «ناقتى ءومىر».  نەگە بىزگە كەلگەندە ول باسقاشا بولۋى ءتيىس؟»

تاڭداۋ ءوز قولىڭىزدا، قاسەكە!..

پرەزيدەنت مىرزا! دوس كوشىم «توقاەۆ بىزگە دەموكراتيالىق زاڭداردى قابىلداپ بەرىپ، ءوزى وتتاۆكاعا كەتسە، ءبىز وعان التىننان ەسكەرتكىش قويار ەدىك» دەپتى. پرەزيدەنتتىك مەرزىمدى 7 جىلعا كەتۋ ءۇشىن سوزدىرمايتىنىن قالاي ەستەن شىعارىپ الدى ەكەن؟..

ءسىز كەتپەڭىز، كەتپەگەنىڭىز جاقسى. ءسىز تەك اتقارۋشى بيلىكتى پرەمەر-مينيسترگە تاپسىرىپ، ءوزىڭىز ءۇش بيلىكتىڭ ۇيلەستىرۋشىسى رەتىندە، دامىعان ەلدەردەگىدەي ەكونوميكانىڭ كۇرەتامىرى – ۇلتتىق بانك پەن قاۋىپسىزدىك كەپىلى – قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ بيلىگىن ءوز قولىندا ۇستايتىن پرەزيدەنت بولىپ وتىرىڭىز، ەلدى پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاعا اينالدىرىڭىز. الەمدەگى ەڭ مىقتى دامىعان 7 ەلدىڭ بىرەۋى عانا تازا پرەزيدەنتتىك ەكەنى بەكەر ەمەس قوي.

قاسەكە، ءسىز ءىستىڭ ادامى ەمەسسىز، ءسىز ويدىڭ ادامىسىز. ويشىلسىز. كۇن سايىن ءدال سول جەردە، ءدال سول ساتتە ناقتى شەشىلۋى ءتيىس جۇمىس كوبەيگەن سايىن گۇل-گۇل جايناپ، ءوزىن سۋداعى جايىننان ەركىن سەزىنەتىن، «پروبلەما بار ما، اكەل بەرى! ءبىز سونى شەشۋ ءۇشىن ءجۇرمىز» دەيتىن مەنىڭ ۇستازىم، ءوزىڭىز قاتتى سىيلايتىن زامانداسىڭىز قۋانىش ايتاحانوۆتاي، ارتىندا ارقا سۇيەر ساياسي جەتەكشى تۇرسا تاۋدى قوپارىپ، تەڭىزدى قوتاراتىن جاۋعاشتى نابيەۆتەي ازاماتتار كوپ قازاقتا. پرەمەر-مينيسترلىك بيلىكتى سونداي «ىشىندە جاي تاسى بار» ادامنىڭ بىرەۋىنە - يسلام ابىشەۆكە بەرىڭىز. ەكى جارىم جىلدا ءوزىن كىرپىدەي جيىرىلىپ قارسى العان وسكەمەننىڭ ورىسىن قازاققا اينالدىرعان (ابىشەۆ استاناعا اۋىسقاندا قالالىقتار بىرىنەن-ءبىرى ەستىپ، جەتى جۇزدەي (!) ماشينامەن اەروپورتقا كەلىپ شىعارىپ سالعان), 5 جىل سۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولعاندا بيۋدجەتتىڭ 1 ترلن. 300 ملرد. تەڭگەسىن جەمقورلاردىڭ جەمساۋىنا تۇسىرتپەي، قازىناعا قايتارعان ول سىزگە باستى ەكى ماسەلەنى – قازاقستاندى قازاق ءتىلدى مەملەكەت ەتۋ مەن جەمقورلاردان كەمى 200 ملرد.دوللاردى قايتارۋ ماسەلەسىن قامىردان قىل سۋىرعانداي ەتىپ شەشىپ بەرەدى. سىزگە دە، بىزگە دە، بارىمىزگە دە كەرەگى سول ەمەس پە؟..

دەن سياوپين ون جىل بويى ءتورتىنشى ورىنداعى مانساپتا وتىرىپ-اق قىتايدى الەمنىڭ الدىنا شىعارىپ جىبەردى عوي. ءسىز پرەزيدەنت رەتىندە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋشىلارعا ساياسي «كرىشا» بولىپ وتىرساڭىز، قازاقستان قىتايدىڭ 40 جىلدا وتكەنىن 10-اق جىلدا وتەدى! ونى باسىڭىزداعى شاشىڭىزداي كورە بەرىڭىز! تەك قاسىنا سەنىمدى سەرىك رەتىندە كوشى-قون مينيسترلىگىن يبادۋللا قالىبەكوۆكە، ورتا جانە شاعىن بيزنەستى دامىتاتىن جەرگىلىكتى ونەركاسىپ مينيسترلىگىن جاۋعاشى نابيەۆكە جۇكتەسەڭىز بولدى. ەكەۋى دە شارل دە گوللدىڭ الجيردەگى 6 ملن.فرانتسۋزدى ءۇش جىلدا كوشىرىپ اكەلىپ، باسپانامەن، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەت دەگەن تاپسىرماسىن ەكى جىلدا ورىنداپ بەرگەن مينيسترىندەي (اتىن ۇمىتىپ وتىرمىن) مىندەتىن مەرزىمىنەن بۇرىن، ارتىعىمەن ورىندايتىن جاندار.

ماناستىڭ 40 شوراسىنداي 20 مينيستر مەن 20 اكىمنىڭ قالعان 37-ءىن دە «ەلىم، ۇلتىم!» دەگەن، بارلىق نارسەگە تەك ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان: «وسى نارسە قازاققا كەرەك پە، جوق پا؟ قازاققا پايدالى ما، زيان با؟» دەگەن تۇرعىدان قارايتىن» (گ.بەلگەر) جىگىتتەردەن تاعايىنداساڭىز، ەسىمىڭىز قازاق تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىلدى دەي بەرىڭىز.

ويتكەنى قازاقتاي دارىندى، تالانتتى، العىر، قابىلەتتى، ەلىكتەگىش، يكەمدەلگىش، ءتوزىمدى، كونبىس ۇلت الەمدە جوق! تەك ونىڭ باعى اشىلماي، باسشىعا جارىماي كەلدى. قىتايدىڭ باسشىلارى حالىقتىڭ ىشتەگى الەۋەتىن سىرتقا شىعاراتىن، ىستەگەن يگىلىگىن يت-قۇسقا جەگىزبەيتىن جاعداي جاساپ ەدى، 5 مىڭ جىلدىق تاريحىندا تەڭدەسى جوق دامۋعا قولى جەتتى. ءشول دالاعا ورنالاسىپ، 20-اق جىلدا (1947-جىلدان 1967-جىلعا دەيىن), بار-جوعى 6 ملن.حالقىمەن بۇكىل اراب الەمىنىڭ توبەسىنە اڭگىرتاياق ويناتاتىن مەملەكەتكە اينالعان يزرايل سەكىلدى ءبىز دە 20 جىلدا باتىس تۇرىك قاعاناتىن قايتا تىرىلتە الامىز.

تەك ۇرانىمىز، ۇلتتىق يدەيامىز – قازاقتىڭ قايتا ورلەۋى بولۋى ءتيىس.

اپاراتىن جولىمىز – ۇلتتىق مەملەكەت; اداستىرماس اي مەن جۇلدىزىمىز – تازالىق پەن ءتارتىپ بولۋى ءتيىس. بۇكىل قازاق ءبىر ءتىلدى، ءبىر ءدىندى بولىپ بىرىككەندە عانا ول ۇلتتىق مەملەكەت قۇرا الادى. ۇلتتىق مەملەكەت قانا ونى ءبىز كازىر قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتقان قۇزعا بارىپ قۇلاۋدان ساقتاپ قالا الادى! ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەلىمىز كازىر ءوزىنىڭ 5 مىڭ جىلدىق تاريحىنداعى ەڭ شەشۋشى كەزەڭدە تۇر. بۇنىڭ قاسىندا جوڭعار شاپقىنشىلىعى دا، اشارشىلىق تا ويىنشىق. سەبەبى، ول كەزدە جاۋ كىم بولعاندا دا سىرتتان كەلگەن، كوزبەن كورۋگە بولاتىن، ايقاسىپ كۇرەسۋگە بولاتىن جاۋ ەدى. بۇگىنگى جاۋ جەل سياقتى كوزگە كورىنبەيدى، ۇيىق سەكىلدى ءبىر اياعىڭدى سۋىرساڭ ەكىنشى اياعىڭنان تارتادى. ويتكەنى، ول – ىشتە! تىلدەن، دىننەن، مەنشىكتەن، ەڭ اقىرى شىڭعىس حاننان دا ەكىگە ءبولىنىپ بىتكەنبىز. ءبىزدىڭ وزىمىزگە ءتان ۇلتتىق دامۋ جولىنان بارىنشا باس تارتىپ، مەيلىنشە ەۆروپالىق دامۋ جولىنا ءتۇسۋىمىز تۇبىرىمەن قاتە! بۇرالقى يتتەردى اتۋعا تىيىم سالدىق. ال، بىلتىر اقتوبەدە قاڭعىباس يتتەر ءبىر جاس بالانى تالاپ ءولتىرىپ قويدى. مۇمكىن، ودان كەيىن دە تالايىن ءولتىرىپ جاتقان شىعار، تەك ءبىز بىلمەيتىن بولارمىز. مىنە، ءبىز بارا جاتقان تۇيىق جول... 

«ەڭ جامان ديكتاتۋرا ەڭ جاقسى انارحيادان ارتىق» دەگەن ءسوزدى بىلەسىز. بىزدە بۇگىن بارلىق سالادا انارحيا! قازاقتىڭ باسى بىرىگىپ كەتپەس ءۇشىن قولدان، قاساقانا جاسالعان انارحيا... بىزدە ءتارتىپ پەن تازالىق ديكتاتۋراسى بولۋى ءتيىس. جانە بارلىق سالادا جەمقورلىق. وسى ەكى جاۋدى دا، باسقاسىن دا ءبىز ورىس يمپەرياسى مەن قوقان حاندىعىنىڭ، 50 جىلعا عانا بولسا دا، قولاستىنا قاراعانعا دەيىنگى بۇرىنعى، «بۇزىلماعان»، شىنايى قازاقى بولمىس-بىتىمىمىزگە قايتا ورالۋ ارقىلى جەڭە الامىز.

ءبىزدىڭ ب.ابىلەۆ سەكىلدى باۋىرلارىمىز دۋۆانوۆتاردىڭ ىزىمەن دامىعان ەلدەردەگىدەي «ازاماتتىق قوعام» قۇرعاندى جاقسى كورەدى. بىراق، ىشتەرىنە كىشكەنتاي قۋلىق ساقتاپ، ول ەلدىڭ بارىندە ۇلتتىق مەملەكەت سوناۋ 1648-جىلى 30-جىلدىق سوعىستان كەيىنگى ۆەستفال بەيبىت كەلىسىمىنە سايكەس قۇرىلا باستاپ، باياعىدا-اق قۇرىلىپ قويعانىن، سول سەبەپتى ولاردا «مەملەكەت» پەن «ۇلت» دەگەن ۇعىمنىڭ تەڭدەس ەكەنىن ايتپايدى. ال، بىزگە دامۋدىڭ ونداي ساتىسىنان وتپەۋ، «ءبىر-اق  سەكىرىم شىعام دەپ، جىعىلادى، جاتادى» دەپ اباي اتامىز ايتقانداي جاقسىلىق اكەلمەيدى.

مەن، ارينە، مەسسينگ تە، موڭكە بي دە ەمەسپىن. بىراق، گورباچەۆتى اەروپورتتا العاش رەت كۇتىپ العاندا: «مىناۋ بىزگە ءبارىن ساتاتىن بولادى» دەگەن رونالد رەيگان سەكىلدى، مەن دە تۇڭعىش پرەزيدەنت بيلىككە كەلگەن كۇننەن باستاپ: «مىنا ادام ءبىزدى ورعا جىعادى!» دەۋمەن بولدىم. 30 جىلدا ۇلكەندەردەن ەسىتپەگەن ءسوزىم قالمادى. ەشكىممەن ايتىسقان جوقپىن، «ۋاقىت كورسەتەدى» دەۋمەن بولدىم. ۋاقىت كورسەتتى...

قاسەكە! قازاق سوڭعى 30 جىلدا وڭباي ەكى رەت الداندى. الدىمەن ونى حالىقتىڭ ءوزى «باعىمىزعا بىتكەن ادام» دەپ، قۇدايداي سەنگەن باسشىسى الدادى. ەكىنشى رەتتەگى الاياقتىڭ اتىن اۋىزعا دا العىم كەلمەيدى. ءدال بۇگىن ءسىز دە قايتىپ اينالىپ كەلمەيتىن، تاريحا ءبىر-اق رەت بولاتىن مۇمكىندىكتىڭ الدىندا تۇرسىز. ءيا، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرعان، ونىڭ قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ باسىندا تۇرعان ادام رەتىندە اتىڭىز تاريحقا التىن ارىپپەن جازىلاتىن بولادى، ءيا، قولىنا كەلىپ تۇرعان مۇمكىندىكتى پايدالانباعان ء(لايىم، مەن-اق جاڭىلىسقان بولايىن), سونىڭ سالدارىنان حالقىن اۋىر كەزەڭگە تاپ قىلعان باسشى رەتىندە كىرەسىز.

تاڭداۋ ءوز قولىڭىزدا...

قۇرمەتپەن، ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz