قاسىم-جومارت توقاەۆ تۋرالى شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرى قانداي؟
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ 2019 جىلدان باستاپ پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىلىگىن اتقارىپ كەلەدى. اتالعان ۋاقىتتان بەرى قازاقستاندا ماڭىزدى ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرىپ، مەملەكەت پەن حالىقارالىق ساياساتتا بولىپ جاتقان ىستەرگە قاتىستى ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدادى. 2023 جىلدىڭ جاز مەزگىلىندە مەملەكەت باسشىسى بىرنەشە ماڭىزدى ىستەردى اتقاردى، ۇلتتىق قۇرىلتاي مەن شىۇ سامميتىندە باياندامالار جاسادى، كورشىلەس رەسەيدە وتكەن جانجالعا جانە قازاقستانعا شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ كەلۋى مەن ەلىمىزدەن زاڭسىز جولمەن شىعارىلعان اكتيۆتەردى قايتارۋعا قاتىستى ىستەرگە پىكىرىن بىلدىرگەن بولاتىن. پرەزيدەنتتىڭ اتقارعان ءىسى ءاردايىم شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ نازارىندا. ولار تمد مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ رەيتىنگىن قوعامدىق پىكىر ارقىلى انىقتاپ تا وتىرادى. بۇل ماقالادا قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءاربىر ءىس-ارەكەتىنە، قابىلداعان شەشىمىنە باعا بەرىپ وتىراتىن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە شولۋ جاسايتىن بولامىن.
پرەزيدەنتتىڭ شىۇ سامميتىندە جاساعان بايانداماسى تۋرالى
شىۇ سامميتىندە قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جاساعان بايانداماسىنا رف ۇكىمەتى جانىنداعى قارجى ۋنيۆەرسيتەتى الەۋمەتتىك عىلىمدار جانە بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيالار فاكۋلتەتى دەكانىنىڭ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ورىنباسارى داريا وسينا پىكىرىن ءبىلدىردى:
«ەگەر شىۇ-نا مۇشە ەلدەردىڭ ءىرى جوبالارى بۇگىندە قالاي دامىپ جاتقانىن قاراستىراتىن بولساق، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ شىۇ باستاپقىدا ايماقتىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن قۇرۋدى ماقسات ەتكەنىن اتاپ ءوتىپ، پىكىرىنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن كورىپ وتىرمىز. ال بۇگىندە شىۇ ەلدەرىنىڭ اۋماعى ارقىلى «سولتۇستىك-وڭتۇستىك» جانە «شىعىس-باتىس» باعىتتارىندا نەگىزگى لوگيستيكالىق دالىزدەر وتەدى. سونداي-اق، بۇگىندە جاڭا قارجىلىق-ەكونوميكالىق مودەلدى قالىپتاستىرۋعا قاي ەلدەر جەتەكشىلىك ەتكەنىن كورەيىك. بۇل شىۇ ەلدەرى – قىتاي، رەسەي، يران، ءۇندىستان».
توقاەۆتىڭ سامميتتەگى بايانداماسىنا ايماقتىق ماسەلەلەر ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى دميتري جۋراۆلەۆ تە پىكىرىن بىلدىرگەن بولاتىن.
«قاسىم-جومارت توقاەۆ ازيانىڭ بارلىق ماسەلەلەرىن ءتىزىپ شىقتى جانە شىۇ -نى وسى ماسەلەلەردى شەشۋگە شاقىردى. ول توراعالىق ەتۋشى ەلدىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە الداعى ۋاقىتتا ۇيىمدى قايدا باعىتتايتىنىن ايتتى. ياعني، قازاقستان ۇيىمنىڭ الەۋەتىن نىعايتۋ ءۇشىن شىۇ-نا ناقتى نە ىستەۋدى ۇسىنىپ وتىر. ونىڭ جوسپارى – ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ جاھاندىق، سونىمەن قاتار ماكرووڭىرلىك، ۇلتتىق مىندەتتەرىن شەشۋ، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، ەكونوميكالىق دامۋ، ەكولوگيا مەن مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋ. بۇل وتە قيسىندى.
توقاەۆ «ايداھاردىڭ ءۇش باسى» – ترانسۇلتتىق ۇيىمداسقان قىلمىس، ەسىرتكى تاسىمالى جانە كيبەرقىلمىسپەن تەك جەكەلەگەن ەلدەر عانا كۇرەسە المايتىنىن تۇسىنەدى. سوندىقتان شىۇ بويىنشا بارلىق ارنالاردى بۇعاتتاۋ كەرەكتىگىن ايتتى. جالپى، بارلىعىن ورتاق ستراتەگياعا يە بولا وتىرىپ، بىرگە جاساۋ كەرەك.
مەن شىۇ-عا مۇشە ەلدەردىڭ تۋريستىك جانە مادەني الەۋەتى ىسكە اسىرىلماي جاتقانىمەن تولىق كەلىسەمىن. ال الماتى تۋريستەر باراتىن تاماشا ورىن بولاتىنىنا سەنىمدىمىن. جالپى، پرەزيدەنت ناقتى ستراتەگيالىق مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن بارلىق ەلدەردىڭ الەۋەتىن بىرىكتىرۋگە شاقىردى، مەنىڭ ويىمشا، بۇل وتە دۇرىس. توراعا رەتىندە قازاقستان كوپ ۇلەس قوسادى دەپ ويلايمىن. توقاەۆتىڭ مىقتى ساياساتكەر جانە ءوز ماقساتتارىنا جەتۋ جولىن جاقسى بىلەدى. بۇل بارىمىزگە ايان»،- دەدى ساراپشى.
ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ «ادىلەتتى قازاقستان – ادال ازامات» اتتى ەكىنشى وتىرىسىندا جاساعان بايانداماسىنا شەت ەلدىك ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرى
ەلباسىنىڭ ۇلتتىق قۇرىلتايدى قۇرۋ باستاماسىن بارلىق قازاقستاندىقتار قولداعان بولاتىن، سونداي-اق بۇل باستاماعا الەمدىك ساراپشىلار دا وڭ پىكىرىن بەردى.
ءوز كەزەگىندە تاريحشى، رەسەيلىك «ۆوستوك-پاتريوتيكا» قورىنىڭ تەڭ توراعاسى الەكساندر ماكۋشين «توقاەۆتىڭ ساۋاتتى مادەني ساياساتى - قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاۋدىڭ نەگىزى» دەپ سانايدى. سونداي-اق ول:
«قازاقستان پرەزيدەنتى بارلىعى دۇرىس ەكەنىن ايتتى. ۇلكەن ەۋرازيالىق كەڭىستىك ارقاشان مادەنيەتتەر سيمبيوزىنىڭ ارقاسىندا ءارتۇرلى حالىقتاردىڭ ءوزارا بايىپ، دامىپ كەلە جاتقان ءورىسى بولدى. مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ كۇردەلىلىگى مەن جان-جاقتىلىعىن تۇسىنە وتىرىپ، قازاقستاندا 130-عا جۋىق ۇلت پەن 46 ءدىني كونفەسسيا تۇراتىنىن ەسكە سالا كەتەيىن، ەل باسشىلىعى كوپۇلتتى مادەنيەتتى دامىتۋعا باسا نازار اۋدارادى، ويتكەنى، مەنىڭ ويىمشا، بۇل مۇمكىندىك بەرەدى. قازاق مەملەكەتى بولاشاقتا بۇدان دا وركەنيەتتىك تابىستارعا قول جەتكىزەدى».
ۇلتتىق قۇرىلتايداعى بايانداما شىن مانىسىندە قازاقستاندىقتاردى جالپى ۇلتتىق يدەالوگيا باعىتىندا دامۋعا باعىتتادى. بۇل تۋرالى ساراپشىلار پرەزيدەنتتىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋ جولىندا جاساپ جاتقان ماڭىزدى ستراتەگيالىق قادامدارىنىڭ تيىمدىلىگىن اتاپ ءوتتى.
رەسەيلىك دەرەكتى كينورەجيسسەر جانە جازۋشى لەونيد ملەچين:
«كوپتەگەن ساياساتكەرلەر مەملەكەتتىك اپپاراتتى حالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىندەي ەتىپ جاڭارتامىز دەپ وتىر. بىراق ولاردىڭ وتە ازى ونى ءىس جۇزىندە قولدانادى. ءدال سول كەزدە رەسپۋبليكادا ءورت بولىپ، ادامدار قازا تاپقان قايعىلى وقيعا كەزىندە قازاقستان پرەزيدەنتى ۆەتنامعا رەسمي ساپارمەن بارۋى كەرەك ەدى. بىراق توقاەۆ ساپارىن بىردەن توقتاتىپ، ءورت ايماعىنا بارىپ، ورتتەن جاپا شەككەندەردىڭ وتباسىلارمەن كەزدەسىپ، ولارعا قولداۋىن كورسەتىپ، سويلەستى. ءوز باسىم پرەزيدەنتتىڭ بۇل ارەكەتى ماعان قاتتى اسەر ەتتى. ونىڭ تاعى ءبىر تاڭعالارلىق قادامىن ەسكە الساق – توقاەۆ پرەزيدەنتتىڭ تۋىستارىنا باسشىلىق قىزمەتتەردى اتقارۋعا زاڭدى تۇردە تىيىم سالدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل زاڭ بويىنشا ونىڭ كەيبىر الىس تۋىستارى شىنىمەن دە قىزمەتتەرىنەن ايىرىلعانىن بىلەمىن. بۇل ءبىرىنشى.
ەكىنشىدەن، بۇگىندە كورشىلەس، باۋىرلاس رەسپۋبليكادا ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋ، ونىڭ تاريحىن زەردەلەۋ، ءتۇسىنۋدىڭ ماڭىزدى پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر. مۇنى ءبىز، رەسەيلىكتەر، ءجىتى قاداعالاۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. راسىندا دا، قازىر قازاقستاندا وتە قىزىقتى مەتامورفوزالار ءجۇرىپ جاتىر. مىسالى، قازىرگى الەمدە ءوزىنىڭ وتكەنىن جانە ءوزىن قايتا ويلاۋ پروتسەسى. ال بىزگە قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن، ول جاقتا نە بولىپ جاتقانىن وقيتىن، تالدايتىن ادامدار كەرەك...
ۇشىنشىدەن، قازىر الەمدەگى جاعدايدىڭ قيىندىعى سونشا، ەشكىم بولاشاق تۋرالى - ەڭ جاقسىسى، قازىرگى تۋرالى ايتپايدى. ال توقاەۆ شىنىمەن دە بولاشاقتىڭ بەينەسىن كورىپ، ەلدى قالاي كورەتىنىن جانە ونى قايدا الىپ بارا جاتقانىن، بۇل بولاشاق قازاقستاندىقتاردىڭ جارقىن ءارى گۇلدەنۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ايتادى. ءوز باسىم، رەسپۋبليكا باسشىسىنىڭ بارلىق رەفورمالارى قاجەتتى ناتيجە بەرەدى دەپ سەنەمىن. نەلىكتەن؟ ويتكەنى، مەن ونى بۇرىننان بىلەمىن، ونىڭ بىردەڭە ۋادە بەرىپ، بىردەڭەگە باعا بەرۋگە ماجبۇرلەمەگەنى جانە بۇل شىندىققا سايكەس كەلمەيتىنى ەسىمدە جوق. توقاەۆ ءسوزدىڭ دە، ءىستىڭ دە ادامى. مەن ەلدىڭ قايدا بارا جاتقانىن كورەمىن. سوندىقتان مەن پرەزيدەنتتىڭ تابىسقا جەتەتىنىنە ەش كۇمانىم جوق» دەپ ايتقان بولاتىن.
ملەچيننىڭ توقاەۆ تۋرالى ايتقان پىكىرىندە قازاقستاندا بولىپ جاتقان ساياسي پروتسەسستەر مەن ماسەلەلەردى پرەزيدەنتتىڭ قالاي شەشىپ جاتقاندىعى تۋرالى سانالى ويلار ايتىلعان. ءوز پىكىرىندە ساراپشى كوزىمەن كورىپ، ەستىپ وتىرعان جاڭالىقتارىنان توقاەۆتىڭ ىسىنەن ادامي قۇندىلىقتاردىڭ كەمەلدىگىن كورىپ، ونىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ جوعارى ەكەنىن ايتادى.
پۋشكين اتىنداعى مەملەكەتتىك ورىس ءتىلى ينستيتۋتىنىڭ ءتىل ساياساتى جانە حالىقارالىق ءبىلىم بەرۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى سۆەتلانا يۋرەۆنا كامىشەۆانىڭ پىكىرى:
«قازاقستان باسشىسى وتە ماڭىزدى نارسەلەردى ايتتى - ءبىز تەك ەكونوميكالىق بىرلىكتى عانا ەمەس، تىلدىك جانە مادەني بىرلىكتى دە ساقتاۋىمىز كەرەك. جالپى، ءتىل ساياساتى ورتالىعىنىڭ باسشىسى رەتىندە كەز كەلگەن ءتىل ساياساتى ەكى تۇعىرعا نەگىزدەلگەن: بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ جانە مادەنيەتارالىق بايلانىستارعا قاتىسۋ دەپ ەسەپتەيمىن. مۇنى بارشا دانا ساياساتكەرلەر ەسكەرۋى كەرەك، سولاردىڭ ءبىرى – قازاقستان پرەزيدەنتى. ياعني، رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى وسى مادەنيەتارالىق بايلانىستى ساقتاۋ وتە ماڭىزدى. جانە بۇل ءسوزسىز، ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىندا ءبىرتۇتاس لينگۆومادەني سالا بار. مەملەكەت باسشىسى جاڭا عانا ايتقان ورالداعى پۋشكين، سەمەيدەگى دوستوەۆسكي، شولوحوۆ (ورالدان 30 شاقىرىم) مۇراجايلارى سونىڭ جارقىن مىسالدارى. ولار مۇقيات ساقتالعان، كەلۋشىلەرگە ءاردايىم ەسىكتەرى اشىق، قازاقستاندا بۇل كورنەكتى جەر دەگەن تۇسىنىك بار، ءبىز، رەسەيلىكتەر، ارينە، بۇنداي كورىنىسكە ريزامىز. سونداي-اق ورىس ءتىلىنىڭ تمد كەڭىستىگىندە ەتنوسارالىق جانە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن ايقىن ساقتاپ قالۋى وتە ماڭىزدى، ول ەڭ ماڭىزدى قاجەتتىلىكتەردىڭ ءبىرى – ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، بۇل ءۇشىن جاعداي جاسايدى جانە بۇل دۇرىس جول» دەپ ەلىمىزدە بولىپ جاتقان پروتسەستەردى باعالاپ، پرەزيدەنتتىڭ اتقارعان جۇمىستارىن باعالاعان بولاتىن.
ۇلتتىق قۇرىلتايدا ەلىمىزدە بولىپ جاتقان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ شەشۋ جولدارى مەن مەملەكەتتىڭ بولاشاق دامۋىنىڭ باعدارى تالقىلانادى. توقاەۆ ءوزىنىڭ پرەزيدەنت رەتىندەگى وكىلەتتىلىگىن اتقارۋدى باستاعان ساتتەن، ەتنومادەني دوستىق قارىم-قاتىناسى مەن مادەنيەتىن جاقسارتۋ مەن ساقتاۋعا كوڭىل ءبولىپ كەلە جاتقاندىعى ايقىن.
قازاقستان شەكاراسىنان زاڭسىز شىعارىلعان اكتيۆتەردى قايتارۋعا قاتىستى پىكىرلەر
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحىندا ەكى پرەزيدەنت بولدى. قازاقستاننىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى بيلەۋشى ەليتاسى اراسىنداعى كۇرەستىڭ ورلەۋى مەن قۇلدىراۋى شەت ەلدىك ساراپشىلاردىڭ پىكىرتالاسىن تۋدىراتىن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. تومەندە حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى دانيالىق ساراپشى پول اندرەاسوننىڭ EUReporter سايتىندا جاريالانعان ماقالاسىندا وسى تاقىرىپ تۋرالى ايتىلادى.
اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، 2022 جىلدىڭ 3 اقپانىندا بريتاندىق دەپۋتات مارگارەت حودجەس ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆپەن بايلانىسى بار ادامدار وففشورلىق سحەمالار ارقىلى ۇلىبريتانياعا ميللياردتاعان دوللار اۋدارعانىن رەسمي تۇردە مالىمدەگەن.
«قازاقستانعا جاڭا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بيلىككە كەلۋىمەن «ەسكى قازاقستاننىڭ» ەليتاسى ولاردىڭ ستاتۋس-كۆوسىنا ناقتى قاۋىپ توندىرەتىن كۇردەلى ماسەلەگە تاپ بولدى»، - دەپ جازادى اندرەاسون. «قازاقستان حالقى ادىلدىكتى اڭسايدى جانە توقاەۆ وعان جەتۋگە بەل بايلاعانىن اشىق ايتتى. وسى تۇرعىدا پرەزيدەنتتىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرگەن تۇلعالاردى قۋدالاۋدى باستاۋى بۇرىن اكەتىلگەن اكتيۆتەردى قازاقستانعا قايتارۋ جانە رەپاترياتسيالاۋ الەۋەتىن ساقتاپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ۇلىبريتانيانىڭ استانامەن ادىلەتتىلىكتى ىزدەۋدە ىنتىماقتاسۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتەدى».
اۆتور 2019 جىلى بيلىككە كەلگەننەن كەيىن توقاەۆتىڭ نازارباەۆ رەجيمىن دايەكتى تۇردە ىدىراتۋعا كىرىسكەنىن، اتاپ ايتقاندا، بۇرىنعى پرەزيدەنتتىڭ جاقىن دوستارى مەن تۋىستارىنا تيەسىلى كومپانيالار وتكىزەتىن تەندەرلەردىڭ كۇشىن جويعانىن اتاپ ءوتتى. توقاەۆ ۇستانىمىنىڭ مىقتىلىعىن ونىڭ 2022 جىلدىڭ قاڭتارىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باسشىسى، بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ باستاعان توڭكەرىس ارەكەتىن اۋىزدىقتاۋعا قول جەتكىزگەنى دالەلدەيدى. ناتيجەسىندە ءماسىموۆ مەملەكەتكە قارسى قىلمىس جاسادى دەگەن ايىپپەن 18 جىلعا سوتتالىپ، ەلدە ءتارتىپ ورنادى.
پول اندرەاسون: «قازاقستانعا باقىلاۋ ورناتا الماعان ءماسىموۆتىڭ كومانداسى ءۇشىن ونىڭ جەتەكشىسىن قاماۋعا الۋ اۋىر ساتسىزدىك بولدى» دەپ جازادى. – نازارباەۆ اكىمشىلىگىنىڭ قورعاۋىنسىز «ەسكى قازاقستان» فراكتسياسى قازىر تەك حالىقارالىق لوببيستىك جانە ەلدەگى لەۆەرەدجدى قايتارۋدى ارمانداعان قازاقستاندىق ميللياردەر-وليگارحتار قارجىلاندىراتىن باق-تاعى ۇگىت-ناسيحات ناۋقاندارىنا عانا سۇيەنەدى. باسقا نارسەلەرمەن قاتار، ولاردىڭ ماقساتى باتىستا توقاەۆتى كارىم ءماسىموۆتى قاماۋدان بوساتۋعا ماجبۇرلەۋ ءۇشىن كۇشتەپ قىسىم جاساۋ بولىپ تابىلادى» دەپ پىكىرىن بىلدىرگەن.
اۆتور ودان ءارى ءماسىموۆتىڭ سىبايلاس جەمقورلىق ارەكەتتەرىنە قاتىستى بىرقاتار بەلگىلى فاكتىلەرگە توقتالىپ، نازارباەۆتار اۋلەتىنىڭ مۇلكىن شەتەلدىك يۋريسديكتسيالارعا وتكىزۋدە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى جەتەكشى ءرول اتقارعانىن ايتادى.
«ءماسىموۆ قازاقستانداعى جەمقورلىق پەن اۆتوكراتيالىق بيلىكتىڭ سالتانات قۇرۋىن بەينەلەدى»، - دەپ جازادى اندرەاسون. – توقاەۆ، كەرىسىنشە، اۆتوريتارلىق مەملەكەتتى جويۋعا باعىتتالعان رەفورمالار جۇرگىزۋدە. بۇعان نەپوتيزمگە تىيىم سالۋ، پرەزيدەنتتىك مەرزىمدەردى شەكتەۋ جانە ەلدەگى دەموكراتيانىڭ وسۋىنە نەگىز قالاۋ سياقتى شارالار كىرەدى».
قازىرگى گەوساياسي جاعداي، سونىڭ ىشىندە كورشىلەس رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ شيەلەنىسۋىنە قاتىستى قازاقستاننىڭ باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ پىكىرى بارلىق ساراپشىلار ءۇشىن قىزىقتى بولىپ وتىر. دەگەنمەن، مەملەكەت باسشىسى بۇل ماسەلەگە كەلگەن كەزدە «بەيتاراپتىق» ساقتايتىندىعىن ءاردايىم ايتىپ جۇرەدى. سوعان قاتىستى EU Reporter باسىلىمىنىڭ اۆتورى رەسەيدىڭ دە، باتىستىڭ دا ناقتى قىسىمىنا قاراماستان، توقاەۆ رەسەي-ۋكراينالىق قاقتىعىس كەزىندە قازاقستاننىڭ بەيتاراپتىعىن شەبەر ساقتايدى دەپ جازادى.
«سونىمەن قاتار، ەسكى قازاقستانمەن بايلانىستى مۇددەلى توپتار قازاقستانداعى رەفورمالار پروتسەسىن توقتاتۋ جانە جوعالعان جەرلەردى قايتارۋ ۇمىتىمەن باسشىلىقتى تۇراقسىزداندىرۋ ءۇشىن كەز كەلگەن، ءتىپتى ەڭ داۋلى دالەلدەردى جۇمىلدىرۋدا»، - دەپ تۇيىندەيدى اندرەاسون. «نازارباەۆ» وليگارحتارىنىڭ ءبىر فراكتسياسى رەسەيمەن ىسكەرلىك بايلانىستاردى تەرەڭدەتۋدى كوزدەسە، ەندى ءبىرى قازاقستان ۇكىمەتىن سول «نازارباەۆ» وليگارحتارىنىڭ قىزمەتىن مىسالعا الىپ، باتىستىڭ سانكتسيالارىنان جالتارىپ وتىر دەپ ايىپتايدى» دەپ پىكىرىن بىلدىرگەن.
قازاقستاننان زاڭسىز شىعارىلعان اكتيۆتەردى وتانعا قايتارۋ قيىن جانە ۇزاققا سوزىلاتىن ءۇردىس ەكەنى انىق. دەگەنىمەن، قازىرگى كەزدە بۇل ءىس بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلىپ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ نازارىندا تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.
توقاەۆتىڭ مەملەكەتكە شەت ەلدىك كومپانيالاردى تارتۋ ارەكەتىنە قاتىستى پىكىرلەر
رەسەيلىك ساياساتتانۋشى جانە ساياسي تەحنولوگ، پۋبليتسيست، «ساياسي ساراپشىلار توبىنىڭ» جەتەكشىسى كونستانتين كالاچەۆ ءوزىنىڭ تەلەگرام-كانالىندا كەلەسى جازباسىن جاريالادى:
«ءبىر جىل بۇرىن قازاقستان پرەزيدەنتى توقاەۆ ۇكىمەتكە رەسەيدەن كەتكەن شەتەلدىك كومپانيالاردى كوشىرۋ ءۇشىن ەلدە جاعداي جاساۋدى تاپسىرعان بولاتىن.
سودان كەيىن قاسىم-جومارت توقاەۆ بولىپ جاتقان جاعدايدى «ينۆەستيتسيالىق كاپيتال ءۇشىن جاھاندىق كۇرەس» دەپ اتاپ، قازاقستان ءۇشىن «جاقسى مۇمكىندىكتەردى» كوردى.
- قازاقستان ەكونوميكاسى ءبىرىنشى جارتى جىلدىقتا 5%-عا ءوستى
- نەگىزگى كاپيتالعا ينۆەستيتسيانىڭ ءوسۋ قارقىنى 13% قۇرادى. قاڭتار-مامىر ايلارىندا سىرتقى ساۋدا اينالىمى 8%-عا ءوسىپ، 55,8 ملرد دوللاردى قۇرادى.
- مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى تولتىرۋ جوسپارى 102,3%-عا ورىندالدى.
توقاەۆتىڭ جوسپارى – قازاقستاننىڭ دامۋى. ءبارى ويداعىداي» دەپ پىكىرىن بىلدىرگەن.
مەملەكەتتەگى ەكونوميكالىق دامۋ ايقىن كورىنىپ كەلەدى، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى تۇراقتالۋدا. توقاەۆ مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق دامۋى كەزىندە شەت ەلدىك كومپانيالاردىڭ، ينۆەستيتسيالاردىڭ ماڭىزىن اتاپ قانا قويماي، ءاردايىم مەملەكەت ازاماتتارىنىڭ كاسىپپەن اينالىسۋى مەن ۇلتتىق برەندتى دامىتۋىنا قولداۋ جاسايدى.
توقاەۆ پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر ليدەرلەرىنىڭ رەيتينگىندە 4-ورىندا تۇر
2023 جىلدىڭ 4 ناۋرىزنان 28 مامىرعا دەيىن «فوكۋس» ەۋرو-ازيا الەۋمەتتانۋشىلارىنىڭ ەركىن اليانسى (ەااەا فوكۋس), سوتسيولوگ-ۆولونتەرلەردىڭ حالىقارالىق جەلىلىك قاۋىمداستىعى ارمەنيا، گرۋزيا، ءازىربايجان، مولدوۆا، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، بەلارۋس، قازاقستاندا جەدەل تەلەفون ارقىلى ساۋالناما جۇرگىزگەن بولاتىن. ساۋالنامعا رەسپوندەنتتەردى تاڭداۋ كەزدەيسوق ءادىس ارقىلى جۇرگىزىلدى. قازاقستاننان ساۋالناماعا بارلىعى 1823 رەسپوندەنت قاتىستى.
رەسپوندەنتتەرگە ەكى سۇراق قويىلدى: «ءسىز بۇل باسشىعا سەنەسىز بە؟» (سەنىم رەيتينگى) جانە «ەگەر بۇل ادام ەرتەڭ قازىرگى قىزمەتىنە تاعى دا تاعايىندالۋعا ۇمىتكەر بولسا، ءسىز نە دەپ داۋىس بەرەر ەدىڭىز؟» (سايلاۋ رەيتينگى).
رەسپوندەنتتەردىڭ 74,8 پايىزى قاسىم-جومارت توقاەۆقا سەنسە، 14,5 پايىزى سەنبەيدى، 10,7 پايىزى جاۋاپ بەرۋگە قينالعان.
ەكىنشى سۇراق بويىنشا رەسپوندەنتتەر قاسىم-جومارت توقاەۆقا 71,6 پايىزى داۋىس بەرسە، 16 پايىزى قارسى بولىپ، 12,4 پايىزى جاۋاپ بەرۋگە قينالعان.
پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردىڭ كوشباسشىلارىنا سەنىم رەيتينگىسى كەلەسىدەي بولدى:
- ي.اليەۆ – 82,8% سەنەدى، 4,4% سەنبەيدى، 12,8% جاۋاپ بەرۋگە قينالادى;
- ە.راحمون – 81,6% سەنەدى، 4,2% سەنبەيدى، 14,2% جاۋاپ بەرۋگە قينالادى;
- س.جاپاروۆ – 75,8% سەنەدى، 13,4% سەنبەيدى، 10,8% جاۋاپ بەرۋگە قينالادى;
- ق-ج. توقاەۆ – 74,8% سەنەدى، 14,5% سەنبەيدى، 10,7% جاۋاپ بەرۋگە قينالادى;
- ا.لۋكاشەنكو – 68,5% سەنەدى، 22,3% سەنبەيدى، 9,2% جاۋاپ بەرۋگە قينالادى;
- ش.ميرزيوەۆ – 62,2% سەنەدى، 23,7% سەنبەيدى، 14,1% جاۋاپ بەرۋگە قينالادى;
- م.ساندۋ – 37,6% سەنەدى، 51,4% سەنبەيدى، 11% جاۋاپ بەرۋگە قينالادى;
- س.زۋرابيشۆيلي – 33,7% سەنەدى، 42,3% سەنبەيدى، 24% جاۋاپ بەرۋگە قينالادى;
- ن.پاشينيان – 23% سەنەدى، 48,6% سەنبەيدى، 28,4% جاۋاپ بەرۋگە قينالادى.
توقاەۆقا حالقىنىڭ سەنىم دەڭگەيى وتە جوعارى. ەگەر ول قازىرگى قىزمەتىنە تاعايىندالۋعا ۇمىتكەر بولاتىن بولسا، حالىقتىڭ قولدايتىنى ايقىن كورىنىپ تۇر.
ماقالانىڭ سوڭىندا، قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ رەسەيدەگى پريگوجيننىڭ ىسىنە قاتىستى ايتقان پىكىرىن الەم ساراپشىلارىنىڭ قالاي باعالاعانىن كورسەتتىك. توقاەۆ الەمدەگى بەيبىتشىلىك پەن ورتاق دامۋدى قالايتىن ساياساتكەر، ونىڭ پىكىرى الەمدىك ساياساتتا بولىپ جاتقان ماسەلەلەردىڭ وزەكتىلىگىن كورسەتەدى.
توقاەۆتىڭ "پريگوجين ارەكەتىنە" بايلانىستى پىكىرى. ساراپشىلار نە دەيدى؟
رەسەيدە پريگوجين بۇلىك شىعارعان كۇنى ءپۋتيننىڭ توقاەۆقا تەلەفون سوقتى. بەرليندەگى كارنەگي رەسەي جانە ەۋرازيالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرى تەمۋر ۋماروۆ وسى جايتقا قاتىستى پىكىرىن ءبىلدىردى.
«مەنىڭ ويىمشا، تەلەفون ارقىلى سويلەسۋ ەكى تاراپ ءۇشىن دە ماڭىزدى بولدى. توقاەۆقا رەسەيدىڭ ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلۋ كەرەك بولدى. قانداي دا ءبىر تۇراقتىلىق بار ەكەنىن جانە جاعدايدىڭ اپاتتى ستسەناريگە اينالمايتىنىن ءتۇسىنۋ ماڭىزدى بولدى. پۋتين ءۇشىن ونى تىڭداۋعا دايىن ادامنىڭ بار ەكەنىن ءتۇسىنۋ جانە قاجەت بولسا، كەيبىر شارالاردى قابىلداۋدى اقىلداسۋ كەرەك بولدى.
بىراق مەنىڭ ويىمشا، ماسەلە قولداۋ تۋرالى ەمەس. كوپشىلىگى پريگوجين بۇلىگىن قازاقستانداعى 2022 جىلعى جاعدايمەن سالىستىرادى. سول كەزدە پۋتين قازاقستانعا ۇقشۇ بىتىمگەرلەرىن جىبەردى، ەندى توقاەۆ تا سونى ىستەۋى كەرەك بولدى.
بىراق بۇل بىرنەشە سەبەپتەرگە بايلانىستى تالقىلانباعان سياقتى. بىرىنشىدەن، 2022 جىلدىڭ قاڭتارىندا توقاەۆ ءاۋ باستان-اق بولىپ جاتقان وقيعالاردى «سىرتقى قاۋىپ» رەتىندە، ونىڭ ۇكىمەتتى قۇلاتۋعا باعىتتالعان «تەررورلىق اكت» ەكەنىن ايتتى. بۇل ماسەلەدە زاڭدى تۇردە جاعداي ۇقشۇ-نىڭ ارالاسۋعا قۇقىعى بار، ال رەسەي نەگىزگى ەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە بەلگىلى ارەكەتتەرگە باردى.
ەندى بۇل رەسەيدىڭ وداقتاستارى دەپ اتايتىن ەلدەردىڭ ەشقايسىسى ارالاسپايتىن ىشكى ساياسات ەكەنى بىردەن بەلگىلى بولدى».
پرەزيدەنت توقاەۆ باق قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىبي مەرەكەسى كەزىندە بولعان تىلشىلەرمەن كەزدەسۋى كەزىندە دە، سول ۋاقىتتاردا رەسەيدە بولعان ارەكەتتەرگە قاتىستى پىكىرىن ءبىلدىردى.
«ءاۋ باستان رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن كەزدە مەن ونىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىس پەن زاڭدىلىقتى ساقتاۋعا جانە نىعايتۋعا باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتەرىن تولىق قولدايتىنىمدى مالىمدەدىم. رەسەي مەملەكەتىنىڭ الەۋەتىن جانە ونىڭ ۇلتتىق كوشباسشىسىنىڭ تۇلعاسىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇعان ەشقانداي كۇمان بولعان جوق. ءبىز ءتىپتى رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ بيىل كۇزدەگى قازاقستانعا ساپارى تۋرالى دا تالقىلادىق»، - دەپ ءبولىستى مەملەكەت باسشىسى.
جوعارىدا توقاەۆتىڭ رەسەي مەن ۋراينا، رەسەيدىڭ ىشىندە بولىپ جاتقان قاقتىعىستارعا قاتىستى «بەيتاراپتىقتى» ۇستايتىنىن اتاپ وتتىك. وسى كەزدە دە، پرەزيدەنت ءوزىنىڭ ۇستانىمىن جانە قازاقستاننىڭ «بەيتاراپتىق» ۇستانىمى تۋرالى قايتا اتاپ وتكەن بولاتىن:
«بۇگىن وسى مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، مەن قازاقستاننىڭ رەسەيمەن ۇزاق مەرزىمدى جانە تۇراقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك فورماتىنداعى كوپجاقتى ىنتىماقتاستىعىن ودان ءارى نىعايتۋعا قاتىستى ۇستانىمىمدى راستايمىن. مۇنداي ۇستانىم حالقىمىزدىڭ مۇددەسىنە تولىق سايكەس كەلەتىنىنە سەنىمدىمىن» دەپ ايتقان بولاتىن.
كەشەندى ەۋروپالىق جانە حالىقارالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ساراپشىسى داريا چيجوۆا قازاقستانداعى باق-تىڭ دامۋىنا، ولاردىڭ وراسان زور ىشكى جانە گەوساياسي رولىنە نازار اۋداردى.
«بۇگىنگى تاڭدا ءبىز رەسەيلىك-قازاقستاندىق قارىم-قاتىناستىڭ بۇزىلۋىنا اسەر ەتەتىن قانشاما ارەكەت جاسالىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. بۇل ءۇشىن جەكە بوت-فەرمالار، شەتەلدىك باق، اقىلى بلوگەرلەر جۇمىس ىستەيدى، ولاردىڭ مىندەتى ەكى ەلدىڭ جۇيەلى، قارقىندى دامۋى ەمەس، كەرىسىنشە ءدال وسى قاتىناستاردى تۇراقسىزداندىرۋ. بۇل ءۇشىن قوماقتى سومالار ءبولىنىپ وتىر، ول جاسىرىن ەمەس. بۇلاردىڭ الدىندا رەسەيدى ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن ىدىراتۋ مىندەتى تۇر. وسى جولدا قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگى دە شەت قالمايدى. باق تۇراقسىزداندىرۋ قۇرالى ەمەس، دامۋ مەن تۇراقتاندىرۋدىڭ ينستيتۋتسيونالدىق كوزى رەتىندە ارەكەت ەتۋى كەرەك. سوندىقتان قازاقستاندا باق-قا مۇنداي كوڭىل ءبولىنۋى وتە ماڭىزدى»، - دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن داريا چيجوۆا.
رەسەيلىك ساراپشىلار توقاەۆتىڭ اتالعان ىسكە قاتىستى پىكىرى مەن ارەكەتتەرىن جوعارى باعالاۋدا، سونداي-اق مەملەكەت باسشىسىنىڭ جوعارى كاسىبيلىگى مەن زاماناۋي كوزقاراسىن اتاپ وتكەن.
رەسەيلىك ساراپشى، ايماقتىق ماسەلەلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى دميتري جۋراۆلەۆ: «پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ باق قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسۋىندە قازاقستاننىڭ رەسەيمەن ودان ءارى ىنتىماقتاسۋعا قاتىستى ۇستانىمىن راستاۋى وتە ماڭىزدى. ويتكەنى كەز كەلگەن وتكىر جاعدايدا ەلدەر اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ شىنايى دەڭگەيى ۇنەمى تەكسەرىلىپ وتىرادى، – دەيدى – بۇل رەتتە كەلىسىمدەردى ۇستانۋ قازاقستاننىڭ رەسەيمەن ىنتىماقتاستىعىن جالعاستىرۋعا، ءتىپتى قيىن جاعدايدا دا قولداۋ كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن بىلدىرەدى. بۇل وتە ماڭىزدى جاعداي. پرەزيدەنت توقاەۆ تەك جۋرناليستەر عانا ەمەس، بۇكىل الەم قازاقستاننىڭ ۇستانىمىن ەستۋى ءۇشىن بۇل تاقىرىپتى ايتۋدى قاجەت دەپ سانادى دەپ ويلايمىن» دەپ پىكىرىمەن بولىسكەن.
جوعارىدا قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2023 جىلى رەسپۋبليكادا، رەسەيدە بولىپ جاتقان ىستەرگە قاتىستى پىكىرى مەن باياندامالارىنا شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرى جازىلدى. سونداي-اق الەۋمەتتىك ساۋالناما نەگىزىندە قازاقستان حالقىنىڭ پرەزيدەنتىن قالاي باعالايتىنى ايتىلعان. قورىتىندىلاي كەلە، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ الەمدىك ساياساتتا، حالىقارالىق قارىم-قاتىناستا، مەملەكەت ساياساتىن جۇرگىزۋدە ابىرويلى ەكەنىن جوعارىدا كورسەتىلگەن پىكىرلەرگە ساي اڭعاردىق. توقاەۆقا قاتىستى ساراپشىلاردىڭ پىكىرى وتە جاقسى. قازاقستان حالقىنىڭ ازاماتى رەتىندە دە، پرەزيدەنت توقاەۆ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دامۋى ءۇشىن ەرەڭ ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ول ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ازاماتتارىن تاربيەلەپ كەلە جاتقان كوشباسشى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
اينۇر باقىتجانوۆا
Abai.kz
