– مارات زيادۇلى، مۇراعاتتار كەز كەلگەن ەلدىڭ وتكەنىن زەرتتەپ، ەلەكتەن وتكىزۋگە قاجەتتى قۇندى دەرەككوز ەكەنى بەلگىلى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇقك ارنايى مەملەكەتتىك مۇراعاتى – ەلى­مىزدەگى ءداستۇرلى تۇردە ەڭ جابىق بو­لىپ سانالاتىن قۇجاتتاردىڭ وتە قۇندى جي­ناعى بولىپ ەسەپتەلەدى. ولار اسىرەسە، توتاليتارلىق جانە كونسەرۆا­تيۆتى رەجيمدەر كەزىندە وزەكتى بولدى، ويتكەنى سول ۋاقىتتا ارناۋلى قىزمەتتەر مەم­لەكەتتەگى جاعداي جانە قوعامدىق كوز­قاراستار تۋرالى جالعىز جانە تولىق سەنىم تۋعىزاتىن جالعىز اقپارات كوزى ەدى. مۇندا نەگىزىنەن، قانداي قۇجاتتار جيناقتالعان؟

– مارات زيادۇلى، مۇراعاتتار كەز كەلگەن ەلدىڭ وتكەنىن زەرتتەپ، ەلەكتەن وتكىزۋگە قاجەتتى قۇندى دەرەككوز ەكەنى بەلگىلى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇقك ارنايى مەملەكەتتىك مۇراعاتى – ەلى­مىزدەگى ءداستۇرلى تۇردە ەڭ جابىق بو­لىپ سانالاتىن قۇجاتتاردىڭ وتە قۇندى جي­ناعى بولىپ ەسەپتەلەدى. ولار اسىرەسە، توتاليتارلىق جانە كونسەرۆا­تيۆتى رەجيمدەر كەزىندە وزەكتى بولدى، ويتكەنى سول ۋاقىتتا ارناۋلى قىزمەتتەر مەم­لەكەتتەگى جاعداي جانە قوعامدىق كوز­قاراستار تۋرالى جالعىز جانە تولىق سەنىم تۋعىزاتىن جالعىز اقپارات كوزى ەدى. مۇندا نەگىزىنەن، قانداي قۇجاتتار جيناقتالعان؟
– ۆەدومستۆولىق مۇراعاتتا ساق­تا­لۋعا جاتاتىن ماتەريالدار ءتىزىمى قا­زاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭنا­ماسىمەن جانە ۇقك نورماتيۆتىك قۇ­­قىقتىق اكتىلەرىمەن بەلگىلەنگەن. قور­لار ۆەدومستۆونىڭ نەگىزگى قىز­مەت باعىتىن ايقىندايتىن اسا ماڭىز­دى قۇجاتتاردان: نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردەن، جەكە قۇرام بويىنشا بۇي­رىق ماتەريالدارىنان، ت.ب. قۇ­جات­­­تاردان جيناقتالادى. سونداي-اق جە­دەل-ىز­دەستىرۋ قىزمەتى تاجىريبەسىن جي­ناق­­تايتىن ماڭىزدى قۇجاتتار، تا­ريحي، عىلىمي، جەدەل قۇندىلىعى بار ما­تەريالدار تۇراقتى ساقتالۋعا جاتا­دى. ءبىرىنشى كەزەكتە مۇراعات ءوزىنىڭ ىشكى ۆەدومستۆولىق مىندەتتەرىن ورىن­داۋ­مەن اينالىسادى، بىراق سونىمەن قا­تار جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربان­دارى قۇقىقتارىن ادىلەتتى قالپىنا كەلتىرۋگە دە بەلسەندى تۇردە ات سا­لىسادى. كەڭەستىك كەزەڭگە تيەسىلى مۇ­را­عات قۇجاتتارىنىڭ مازمۇنىندا نەگىزى­نەن، كونتررەۆوليۋتسيالىق كوتە­رىلىستەر­دى جانە باندالىق جاساق­تار­دى، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى بارلاۋشى-ديۆەر­سانتتاردىڭ توپتارىن جانە شەتەل بارلاۋ قىزمەتتەرىنىڭ اگەنتۋ­راسىن جويۋ، سونىمەن قاتار كەڭەس وكى­مەتىنە قارسى جانە سەكتالىق ۇيىم­دار مەن باسقا دا قاستاندىق ارەكەت­تەردىڭ ال­دىن الۋ، جولىن كەسۋ بويىن­شا رەس­پۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپ­سىز­دىك ورگاندارىنىڭ اتقارعان جەدەل قىز­مەتى كورسەتىلگەن.
 – اڭگىمەنى ارىدەن باستايىق، كەڭەس وكىمەتى ەندى قۇرىلىپ جاتقان كەزەڭدەر­دە جاسالعان، ءبىزدىڭ ەلگە قاتىستى قان­داي قۇجاتتار ساقتالعان؟
– مۇراعاتتاعى قۇجاتتاردى زەرتتەپ قاراساڭىز، قازاقستاندا كەڭەستىك بيلىكتىڭ ۇستەمدىك ورناتۋ ءۇردىسى قا­سى­رەتكە تولى بولعانىن كورۋگە بولادى. كە­ڭەس وكىمەتى بيلىككە كەلگەننەن كە­يىن كوپ ۇزاماي حالىقتىڭ بۇقارا توپتا­رى اراسىندا جاڭا بيلىكتىڭ بەدەلىن كو­تەرە تۇسەتىن «رەسەي حالىقتارى قۇقىق­تارىنىڭ دەكلاراتسياسى» دەپ اتالاتىن ماڭىزدى قۇجات قابىلداعان. وسى قۇ­جاتتا ۇلتتىق ساياساتتىڭ رەسەي حا­لىق­تارىنا ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا نەگىزدەلىپ، قاجەت بولعان جاعدايدا ءتىپتى دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى دەپ جاريا ەتىلگەنىن كورەمىز.
وسىنداي جاعدايدا 1917 جىلى جەل­توقسان ايىندا ورىنبوردا ەكىنشى بۇكىلقازاقتىق سەزد وتكىزىلگەن. سەزد ناتيجەسىندە قازاق وبلىستارىنىڭ اۆتونومياسىن قۇرىپ، ونى «بارلىق قازاقتاردىڭ ارعى اتاسى الاش» دەپ اتاۋ تۋرالى ءبىراۋىزدان شەشىم قا­بىلدانعان. ءسويتىپ، بيلىك ورگانى «الاش-وردا» بولىپ ۋاقىتشا حالىق كەڭەسى قۇرىلعان. الايدا رەسەيدە تۇ­راقتالعان جاڭا بيلىكتە قازاقستانعا قاتىستى ءوز ەسەبى بولدى، اۆتونوميانى مويىنداعىسى كەلمەدى. سول كەزدەگى قازاقتىڭ ەڭ كورنەكتى مەملەكەت قاي­راتكەرلەرىنىڭ كوپ جىلعى قاناۋدان قۇتىلىپ، ناعىز بوستاندىققا يە بولۋ ارمانى ورىندالمادى، كەيىن «ۇلتشىل» جانە «سەپاراتيست» دەگەن نەگىزسىز ايىپ­تارعا سىلتاۋ بولدى. كەڭەس وكى­مەتىن مويىنداعانى ءۇشىن بارلىق ساياسي قارسىلاستارعا 1919 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ۋادە ەتىلگەن راقىم­شىلدىققا قاراماستان، جاڭا بيلىك قازاقستان اۋماعىندا تياناقتى بە­كىپ العاننان كەيىن، كەزىندە اۆتونوميا­لىق دەربەستىككە ۇمتىلعانداردى جۇ­يەلى تۇردە جازالاۋعا كىرىستى. مۇنىڭ ءبارى قۇجاتتاردا ايتىلادى.
– وسىدان كەيىن دە ازامات سوعىسى، جەر-جەرلەردەگى كوتەرىلىستەر، بۇكىل­حا­لىقتىق ۇجىمداستىرۋ، جاپپاي قۋ­عىن-سۇر­گىن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كە­زىن­دەگى جەر اۋدارۋلار سياقتى حا­لىققا قا­سىرەت اكەلگەن ساياسي ناۋقان­دار، الا­سا­پىراندار بولدى. كەڭەس­تىك بيلىك دا­ۋى­رىندەگى قازاق حالقىنىڭ ورنى تولماس وكى­نىشىنە اينالعان، قايعى-قاسىرەتتەر اكەل­گەن وقيعالار تاريح بەت­تەرىندە جا­زىل­­دى، ول قۇجاتتار دا مۇراعاتتا بار شى­عار؟
– قۋعىنعا ۇشىراتۋ سوت ورگان­دارىمەن ەمەس، «ساياسي جەلەۋلەرمەن» «گپۋ-نكۆد-نكگب» ورگاندارىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعان. سوندىق­تان زەرتتەۋشىلەردىڭ وسى قالىڭ قىر­عىننىڭ سەبەپتەرى، اۋقىمى جانە زار­داپتارى بويىنشا ماسەلەلەرىمەن ۇقك ورگاندارىنىڭ مۇراعاتتارىنا جۇگىنەتىنى تۇسىنىكتى. ازامات سوعىسى كەزىندە شىعىس، وڭتۇستىك، تۇركىستان، ورال، اقتوبە، جەتىسۋ سياقتى وڭىرلەر سياقتى قازاقستان اۋماقتارى جال­پىرەسەيلىك ءىرى مايداندارعا اينال­عا­نى تاريحتان بەلگىلى. 1919 جىلدىڭ جا­­زىندا ادميرال كولچاكتىڭ نەگىز­گى كۇشتەرى شىعىس مايداندا كۇيرەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە باتىس، شىعىس، سولتۇس­تىك قازاقستاننىڭ جانە جەتىسۋدىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ بۇعاۋىنان ازات بو­لۋىنا جاعداي تۋعىزدى. وسى جىل­دىڭ اياعىنا قاراي نەگىزگى اۋماقتار اق­گۆاردياشىلاردان بوساتىلعان بو­لات­ىن. 1920 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قا­­زاقستان جەرىندە ەڭ اقىرعى بولىپ سولتۇستىك جەتىسۋ مايدانى جويىلدى.
مۇراعاتتا قازاقستانداعى ازامات سوعىسى كەزەڭى – دۋتوۆ، ۋشاكوۆ جانە كولچاك اسكەرلەرىندە قىزمەت ەتكەن بۇرىنعى اق وفيتسەرلەرگە قاتىستى ماتەريالدارمەن قامتىلعان. كەڭەستىك بيلىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باس­تاپ جيناقتالعان قىلمىستىق ىستەر ساق­تالعان. اتالعان ىستەردە «وتانعا وپا­سىز­دىق جاساۋ»، «تىڭشىلىق»، «تەر­رور­لىق ديۆەرسيا»، «زيانكەستىك»، «سا­بوتاج»، «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇگىت-ناسيحات»، «ۇلتشىلدىق»، «ۇلتشىل ۇيىمدارعا قاتىستىلىق»، «بانديتتىك كوتەرىلىستەر» جانە «جاپپاي تارتىپ­سىزدىك»، «سەكتالىق جانە كەڭەس وكىمە­تىنە قارسى ۇيىمدارعا قاتىستىلى­عى»، «مەملەكەتتىك شەكارانى جانە ۆاليۋ­تالىق وپەراتسيالاردى بۇزۋ»، «جالعان اقشا جاساۋ»، «كونتراباندا»، «مەم­لەكەتتىك قۇپيانى جاريالاۋ»، «قۇ­جاتتاردى جوعالتۋ»، «پارا الۋ»، «ورىن العان قىلمىس جايلى بىلە تۇرا حا­بار­لاماۋ»، سونىمەن قاتار «نكۆد» قىز­مەت­كەرلەرىنىڭ وزدەرىنىڭ دە «سو­تسيا­ليستىك زاڭنامانى بۇزۋى» سياقتى قىلمىستاردى جاساعانى ءۇشىن جازا­لانعان تۇلعالار جونىندە ماتەريال­دار جيناقتالعان.
– مارات زيادۇلى، وتكەن عاسىر­دىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنداعى جاپ-­پاي «كولحوزداستىرۋعا» بايلانىستى قازاقستاندا كوتەرىلىستەر كوپ بولعان. وسى تۇستاعى تاريحي وقيعالار بۇر­ما­لانعان دەگەن پىكىرلەر بار. بۇل جايىن­دا نە ايتار ەدىڭىز؟
– 1920-1930 جىلدارداعى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شارۋالار كوتەرى­لىستەرىنىڭ، تولقۋلارىنىڭ، باس كوتە­رۋلەرىنىڭ تاريحى بىرجاقتى بايان­دال­عانى بەلگىلى. كوتەرىلىستەردىڭ سە­بەپتەرى – كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، تاركىلەۋ، عا­سىرلار بويى ورنىققان ءومىر سالتىن بۇزۋ بولدى. كورسەتىلگەن كەزەڭدە رەس­پۋبليكا اۋماعىندا 372-گە جۋىق جاپ­پاي باسكوتەرۋلەر بولدى دەپ سانا­لا­دى. ولاردىڭ ءبارى دە قاتال باسىلىپ، جان­شىلدى. كوممۋنيستىك يدەولوگيا تۇر­عى­سىنان وسى تولقۋلار شەكتەن تىس رەاك­تسياشىل رەتىندە قاراستىرىلدى. ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن باس كوتەرگەن شا­رۋا­لاردى «باي، كۋلاك» دەپ اتاپ، «ۇلتشىل» دەپ ايىپتادى، بى­راق مۇراعات ما­تە­ريالدارى كورسە­تىپ وتىر­عانداي، ولارعا تەك قازاقتار عانا ەمەس، ورىس شا­رۋا­لارىنىڭ كوپ بو­لىگى، كا­زاچەستۆو، سو­نىمەن قاتار قارا­قال­پاق­تار دا قا­تىس­قان. بارلىق قا­رۋلى كو­تەرى­لىستەر قاتال جازالان­دى، ولارعا قاتى­سۋشى­لار وگپۋ «ۇشتىگى­نىڭ» شە­شى­مى­مەن اتۋ جازاسىنا كەسىل­دى نەمەسە ءارتۇرلى جازالاۋ مەر­زىمدەرى­نە سوتتالدى.
30-جىلداردىڭ سوڭعى كەزى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ جاڭا تولقىنى­مەن ايقىندالىپ، جالپى سيپاتقا يە بول­دى. ەركىن ويلاۋدىڭ قانداي دا بول­­سىن تۇرلەرىن تۇبىرىمەن جويۋ، مەملە­كەت دامۋىنىڭ بارلىق قيىنشىلىقتا­­رىن «حالىق جاۋلارى ارەكەتتەرىنىڭ نا­تيجەسى» دەپ ساناۋ، باسقارۋشى رە­جيم­گە وپپوزيتسيا قۇرۋعا مۇمكىندىگى بول­عان كوپتەگەن كوشباسشىلاردى، پارتيا مەن كەڭەستىك بەدەلدى باسقارۋشىلار­دىڭ ءومىرىن قيۋعا اكەلدى.
بۇرىنعى كسرو-نىڭ بارلىق اۋ­ماعىن، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندى دا قامتىعان قۋعىن-سۇرگىن تولقىنى قا­زاقستان رەسپۋبليكاسى ۇقك جەدەل مۇراعاتتارىنداعى قىلمىستىق ىستەردە ايقىن كورىنىس تاپقان. ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇما­باەۆ، م.تىنىشباەۆ ت.ب. «الاش وردا» كوشباسشىلارىنا، مەملەكەت، عىلىم جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىنە قا­تىستى مۇراعاتتىق قىلمىستىق ىستەر تاريح ءۇشىن قۇندى دەرەكتەر بولىپ تا­بىلادى. تاۋەلسىزدىك الۋمەن قاتار ءبىز ءوزىمىزدىڭ وتكەنىمىزگە جاڭاشا قاراۋ­عا بەت بۇردىق. ءبىزدىڭ مەكەمە قۇرىلعان كۇنىنەن باستاپ كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ بويىنشا ۇلكەن جۇمىسقا كىرىستى. بۇل باعىتقا ءبىز ۇلكەن ءمان بەرەمىز جانە بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى ادامگەر­شىلىك بورىشىمىز دەپ سانايمىز.
– بۇل باعىتتا مۇراعات قىزمەتكەر­لەرى قانداي جۇمىستاردى اتقارىپ جاتىر؟
– مۇراعات قىزمەتكەرلەرى مىڭدا­عان مۇراعاتتىق قىلمىستىق ىستەرگە تالداۋ جاساپ، ەل ىشىندەگى جانە الىس-جاقىن شەتەل ازاماتتارىنىڭ وتى­نىشتەرى بويىنشا جۇمىستاردى ات­قارادى. مۇندا كوپتەگەن ساۋالدار بويىنشا جەكە قۇجاتتاردى، فوتو­سۋرەتتەردى، انىقتامالاردى، ەڭبەك ءوتىلى، وتباسى قۇرامى جانە ومىربايان­دىق دەرەكتەردى ۇسىنۋ جۇزەگە اسى­رىلادى. جازىقسىز زارداپ شەككەن­دەردىڭ جەرلەنگەن ورىندارىن ىزدەۋ، تىركەۋ، قايتا تىركەۋ جانە تۋىستارىنا ءتيىستى كۋالىكتەردى جىبەرۋ، ولاردىڭ اتى-جوندەرىن ماڭگى ەستە ساقتاۋ بو­يىنشا شارالار جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.
ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىن­دا 1989 جىلدان باستاپ پروكۋراتۋرا
جانە سوت ورگاندارىمەن بىرلەسە وتى­رىپ، «توتاليتاريزم» جازىقسىز قۇر­بان­دارىنىڭ قىلمىستىق ىستەرىن قاي­تا قاراۋ بويىنشا جۇمىستار جۇر­گى­زى­­لۋدە. جوعارىدا اتالعان ورگان­داردىڭ بى­لىكتى وكىلدەرىنەن توپتىق كوميسسيالار قۇرىلىپ، ولار قىل­مىستىق ىستەردى قاراستىرۋ ناتيجە­لەرى بويىنشا اقتاۋ تۋرالى شەشىم­دەر شىعارۋمەن اينالىستى. 1993 جىل­دىڭ 14 ساۋىرىندەگى «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جارىققا شىعۋىنان كەيىن جازىقسىز ايىپتالعانداردى اقتاۋدىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. دەگەنمەن ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە «فاشيستەرگە ساتىلعان جازالاۋشىلارعا»، «ناتسيستىك قىل­مىسكەرلەرگە»، «بانديتتىك ۇيىمدار جانە ولاردىڭ كومەكشىلەرىنە» قا­تىستى قىلمىس جاساعاندارعا (بان­ديتيزم، توناۋ، ۇرلىق، قاراقشىلىق جانە ت.ب.) سونىمەن قاتار سوت پروتسەسى كەزىندەگى ىستەردەگى قۇجاتتار مەن ما­لىمەتتەردى بۇرمالاۋمەن اينالىسقان «نكۆد» قىزمەتكەرلەرىنە قاتىستى ىستەر قايتا قاراۋعا جاتپايتىنىن ەستە ساقتاۋ قاجەت.
– ۇلى وتان سوعىسى تۇسىندا فا­شيستەردىڭ تىڭشىلارىنا قارسى «سمەرش» (سمەرت شپيونام) مەكەمەسى قۇرىلدى. بۇل مەكەمە تۋرالى بۇرىن دا، قازىر دە كوپ ايتىلا بەرمەيدى. وسى مەكەمەنىڭ قۇجاتتارى دا ساقتالعان بولار؟
– حح عاسىردىڭ ادامزات تاري­حىن­داعى قايعىلى پاراعى – ەكىنشى دۇ­نيەجۇزىلىك سوعىس جانە ونىڭ ماڭىز­دى بولىگى ۇلى وتان سوعىسى كەزەڭىنە توق­تالساق، وسى ۋاقىت ارالىعىنا جات­قىزىلعان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ مۇراعات قۇجاتتارى ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. سوعىس كەزىندە «سمەرش» ايرىقشا بولىمدەرى كەيىننەن قارسى بارلاۋ (كونتررازۆەدكا) ورگاندارى بولىپ وزگەرتىلدى. بۇل وزگەرىستەردى ەنگىزۋدىڭ وزىندىك ماڭىزدى سەبەپتەرى بولدى. ويتكەنى كەڭەستىك جاۋىنگەرلەردىڭ فورماسىن كيگەن ديۆەرسانتتار مەن اگەنتتەر تىلعا تاستالىپ، كەيىن گوس­پيتالدان كەلە جاتقان «ءوز بولىمشە­لەرىنەن قالىپ قويعان» وفيتسەرلەر رەتىندە اسكەرگە ەندىرىلگەن. سولاردى ۇستاۋمەن وسى قارسى بارلاۋ قىزمەت­كەرلەرى اينالىسقان. سونىمەن قاتار «سمەرش» ورگاندارى ساتقىنداردى، شايقاسقا قاتىسپاۋ ءۇشىن وزدەرىن وزدەرى اتىپ، دەنە مۇشەسىن زاقىمداۋ­شىلاردى، دۇرلىكتىرگىشتەردى، مورودەر-توناۋشىلاردى ايقىنداپ، باستاپقى تەرگەۋ جۇرگىزگەن.
– سمەرش-ءتىڭ قۇرامىندا قانشا قازاقستاندىق قىزمەت ەتكەنى تۋرالى مالىمەتتى ايتا الاسىز با؟
– ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ءتورت ءجۇز ەلۋ قازاقستاندىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرى پارتي­زاندار مەن سمەرش قۇرىلىمى­نىڭ قاتارىندا جاۋمەن شايقاسقان.
– ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ءاربىر پولك، باتالوندا قاۋىپسىزدىك قىزمەتى­نىڭ «وسوبيستەرى» وتىردى. وسىلار كەيبىر كەزدەردە اسىرا سىلتەۋشىلىكتەرگە بارعان دەگەن پىكىر قالىپتاسقان...
– جالپى، مۇراعات قۇجاتتارى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە «نكۆد» قىزمەت­كەرلەرىنىڭ ءرولى دەربەس كاسىبي فۋنك­تسيالاردى ورىنداۋمەن عانا شەك­تەلمەگەنىن دالەلدەيدى. كەيبىر جاع­داي­لاردا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن كينوفيلمدەردە ولار حالىققا تەرىس جاعىنان كورسەتىلەدى. ماسەلەن، «وسوبيستەر» تىلداردا تى­عىلىپ، تەك جاۋىنگەرلەردى جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋمەن اينا­لىسقان» دەگەن سيپاتتا كورسەتىلەدى. مۇنداي بۇرمالاۋشىلىق مايداندا وزدەرىنىڭ بورىشىن ادال ورىنداپ ءجۇرىپ قازا تاپقان مىڭداعان «وسو­بيستەردىڭ» رۋحىنا ءتىل تيگىزۋ بولىپ سانالادى. قاۋىپسىزدىك ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوبى فاشيستىك رەيحستاگتى شابۋىلداۋعا قاتىسىپ، قا­ھارمان رەتىندە قازا تاپقان. قا­زاقستاندىق فەدور وزميتەل، سادىق ابدۋجابباروۆ جانە گريگوري كراۆ­تسوۆتار كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن يەلەنگەن.
كسرو بويىنشا بارلىعى نكۆد اسكەرلەرىنىڭ ىشىنەن ءجۇز مىڭعا جۋىق اسكەري قىزمەتكەر وردەندەرمەن، مە­دالدارمەن ماراپاتتالعان. ەكى جۇزدەن استامى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتا­عىن العان. ءجۇز مىڭعا جۋىعى جە­ڭىسكە جەتۋ جولىندا ءوز ومىرلەرىن قيعان. برەست قامالى قورعاۋشىسىنىڭ «مەن ءولىپ بارا جاتىرمىن، بىراق جاۋعا بەرىلىپ جاتقان جوقپىن! قوش بول، وتانىم! 20/VII-1941 ج.» دەگەن جا­زۋى مەكتەپ قابىرعاسىنان بىزگە تانىس.
بۇل سوزدەر قامال گارنيزونىن­دا ەر­لىكپەن شايقاسقان «نكۆد» اس­كەر­لەرىنىڭ 132-جەكە باتالون جاۋىن­گەرلەرى مەن كومانديرلەرى قور­عا­عان كازارمانىڭ قابىرعاسىنا جازىل­عان. 1945 جىلعى جەڭىس كۇنىنە قاتال سىن­داردان جاۋجۇرەكتىلىكپەن ءوتىپ، ماسكەۋ مەن بەرلين اراسىنداعى قيىن جول­داردى كەشىپ، سوعىس اياق­تالعاننان كەيىن دە ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپتەردەن قورعاۋ جانە ۇلتتىق مۇددەلەردى ساقتاۋ سالاسىندا قىزمەت­تىك اسكەري مىن­دەت­تەرىن جوعارى ساپادا، لايىقتى ات­قارعان مايدانگەرلەر، قا­زاقستاندىق ارداگەر-چەكيستەر جەتەر­لىك.
– «تۇركىستان لەگيونى» تۋرالى مۇ­راعاتتا قانداي مالىمەتتەر بار؟
– بۇل كەزەڭ بويىنشا فاشيستىك ۆەرماحت ۇيىمداستىرعان اسكەري ۇيىمدار قۇرامىندا قىزمەت ەتكەن تۇل­عالار بويىنشا جۇرگىزىلگەن قىل­مىستىق ىستەردىڭ ءبىر توبى دا ەرەكشە نازار اۋدارتادى. فاشيستەردىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قويۋ نەگىزىندە تۇت­قىندار اراسىنان ۇلتتىق لەگيوندار­دى قۇرۋعا شەشىم قابىلداعانى تاريح­تان بەلگىلى. سونىڭ ىشىندە تەك «تۇركىستان لەگيونى» عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە كاۆكاز، تاتار-باشقۇرت «يدەل-ۋرال»، ۋكراين جانە ورىس (روا) بولىمشە­لەرى بولعان. وسى ۇيىمداردىڭ جوبالا­رىن ناتسيستەر 1933 جىلدىڭ وزىندە وي­لاستىرىپ قويعان ەكەن. كسرو-عا قار­سى قويۋداعى ورتالىق ازيا تۇركىلەرىن بىرىكتىرۋدىڭ قوزعاۋشى يدەياسى، كەڭەس وكىمەتىنەن تۇركىستاندى بوساتىپ بەرۋ بولدى. تۇركىستان لەگيونىنىڭ جا­ۋىنگەرلەرىنە گەرمانيا باقىلاۋىن­داعى تۇركىلەر مەملەكەتىن – «ۇلكەن تۇركىستاندى» قۇرۋ تۋرالى ۋادە ەتىلدى. بۇل قۇرىلىم ورتا ازيا مەن قازاق­ستاننان باسقا باشكيريا، پوۆولجە، ءازىربايجان، سولتۇستىك كاۆكاز جانە ءسينتسزياندى بىرىكتىرۋى ءتيىس بولاتىن. مۇراعات قۇجاتتارىندا تۇركىستان لە­گيونىنىڭ پايدا بولۋ تاريحى جانە ونىڭ باسشىلارى كورسەتىلگەن.
ۇلى وتان سوعىسى ماتەريالدا­رىنا قازىرگى ۋاقىتتا مۇراعاتتا ساقتاۋلى تەكسەرۋ جانە فيلتراتسيا قۇجاتتارىن، نەمىستەردە تۇتقىندا بولىپ، كەيىن كەڭەس اسكەرلەرى جانە وداقتاستار بوساتقان رەپاتريانتتاردىڭ ەسەپ كارتوچكالارىن قوسۋعا دا بولادى.

– مارات زيادۇلى، كسرو تۇسىندا مەم­لەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ار­نايى مەملەكەتتىك مۇراعاتى كەز كەل­گەن ادام كىرە بەرمەيتىن جابىق مەكەمە بولدى. قازىرگى كەزدە مۇراعاتتان تاريحي قۇ­جاتتاردى الۋ وڭايلاتىلعان شى­عار؟
– ارينە، قاۋىپسىزدىك ورگاندارى ارقاشان ءوز زامانىندا مەملەكەتتىك قۇ­رىلىمدارعا قىزمەت ەتكەن. بۇگىندە ءبىز دەموكراتيالىق قۇقىقتىق مەملە­كەت قۇرۋدامىز. تاريحقا دەگەن كوزقا­راسىمىز وزگەردى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارى قىزمەت­­كەرلەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربان­دارىنىڭ شەكتەلگەن قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋدى، جا­ريا­لىلىقتى جانە قوعاممەن اراداعى باي­لانىستى كەڭەيتۋدى وزدەرىنىڭ بو­رىشى دەپ سانايدى. قوعام ءومىرىن ۇيىم­داستىرۋدىڭ توتاليتارلىق فور­ماسى كەزىندە اشىق ويلاۋعا، عىلىمي تالداۋ جاساۋعا، اسىرەسە، گۋمانيتارلىق سالادا تىيىم سالىنىپ، قۋدالاۋ جۇر­گىزىلگەندىكتەن، باسقا كوزدەردەن الىن­عان دەرەكتەر ساناتقا الىنباعان.
مۇراعاتتاعى كوپتەگەن قۇجات­تار قۇپيا گريفىمەن ساقتالدى. كەيىن­نەن، ۋاقىت وتە كەلە ازاماتتىق قوعام قۇرۋ جولىن كەڭەيتۋدە ارنايى قىزمەتتىڭ جابىق مۇراعات قورلارىندا ساقتال­عان قۇجاتتىق ماتەريالداردى بىرتىن­دەپ قۇپياسىزداندىرىلدى. سوندىقتان كوپتەگەن ارحيۆ قۇجاتتارى قولجەتىمدى بولدى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى باستاماسىمەن جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى جازىقسىز ايىپتال­عان الىس جانە جاقىن شەتەل ازامات­تارى تۋرالى تىزىمدەر ازىرلەنىپ، قازاق­ستان رەسپۋبليكاسى سىرتقى ىستەر مي­نيس­ترلىگى ارنالارى ارقىلى ەلشى­لىكتەرگە، ەلىمىزگە كەلىپ جاتقان شەتەل رەسمي دەلەگاتسيالارىنىڭ مۇشەلەرىنە ار­نايى تاپسىرىلىپ وتىرادى.
باسقاشا ايتقاندا، ۇقك قۇرىلعان 1992 جىلدان بەرى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ تاريحى قايتا باستالىپ، ونىڭ نەگىزگى قۇندى­لىق­تارى ادام، قوعام جانە مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلاتىنىن ماقتانىشپەن ايتا­مىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭ­دارى، ۆەدومستۆولىق قۇقىقتىق اكتى­لەر جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى­نىڭ باسشىلىعىنىڭ رۇقساتى نەگىزىندە مۇراعاتتىق قۇجاتتار، دەرەكتى-تاريحي ادەبي شىعارمالاردا، كينوفيلم­دەردە، تەلەديدار جانە راديوحابار­لار­دا پايدالانىلۋعا بولاتىندىعىن اتاپ وتكەن ءجون. ياعني شەكتەۋلى ورتاعا عانا قولجەتىمدى بولعان مۇراعاتتىق قۇجات­تار نەگىزىندە تاريحتىڭ «اقتانداق بەت­تەرىن» وشىرۋگە، تاريحي اقيقاتتى قال­پىنا كەلتىرۋگە كەڭ مۇمكىندىكتەر تۋىپ وتىر. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – بولاشاق ۇرپاققا تاريح ساباقتارى ەسكەرۋسىز قالماعانىن كورسەتۋ ءۇشىن عىلىمي-زەرت­تەۋ جانە وقۋ ورىندارىمەن، باس­پالار­مەن، شىعارماشىلىق ۇجىمدار­مەن جانە قوعامدىق ۇيىمدارمەن جەكەلە­گەن شىعارماشىل تۇلعالارمەن بىرىگە وتىرىپ، قولدانىستاعى زاڭناما شەڭ­بەرىندە وتاندىق تاريحىمىزدىڭ ءالى دە تولىعىمەن انىقتالماعان، زەرت­تەل­مەگەن قىرلارىن مۇراعات قۇجات­تارى ارقىلى زەرتتەۋ.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

Abai.kz