(ايدىن بايىس تۋرالى وقشاۋ وي)

بالقاشتا قالىپ قويعان بالا بەينەسىمەن پوەزيا الەمىنە وزىندىك قولتاڭباسىن اكەلگەن ايدىن بايىس تۋرالى جازۋدىڭ ءساتى بۇگىن ءتۇستى. ءاسىلى كەيدە ءبىز اعا بۋىن قازىرگى ادەبيەتكە كەلىپ، قازاق ءسوز ونەرىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ، باعىن اسىرىپ جاتقان جاڭا تولقىننىڭ شىعارماشىلىق قادىر-قاسيەتىنە جەتپەي جاتقانداي كورىنەمىز. سول سەبەپتى دە، اعالاعىش، جاعالاعىش شاتپاقشىلار بىردەن ەل اۋزىنا ىلىگىپ، دۇردەي قالامگەر اتانا الادى. وسى ءبىر دوپتاي ۇرلەنگەن دۇرلەر ادەبي ورتا قالىپتاستىرىپ، شىعارماشىلىق داڭعازا توپ قۇرىپ، وزدەرىنەن باسقانى كوزگە ىلمەي، ايتقاندارىنا قازىرگى ادەبي پروتسەستەگىلەردى يمانداي ۇيىتىپ، جازعان-سىزعاندارى ادەبي-تەوريالىق زاڭدىلىق سانالىپ، قازاق ءتىلدى اۋديو-بەينە كونتەنتتىڭ جارىق جۇلدىزدارىنا اينالىپ شىعا كەلەدى. ولاردىڭ شىعارماشىلىق ارەكەتىنەن وقىرمانعا جول تارتقان قۇر سۇلدەر سۇلۋ سوزدەر تىزبەگى وي كيىمسىز جالاڭاش ارۋدىڭ كۇيىن كەشەدى.

سول دۇرلەردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى الەمدىك پوەزيانىڭ جاۋھارلارىنان ءتارجىما ارقىلى وي ۇرلايتىندىعى قازىر ءسوز قادىرىن بىلەتىن جاندى تاڭقالدىرمايتىندا بولدى. ءتىپتى بۇل قۇبىلىس كەرەك دەسەڭىز «بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن» ابدەن ەت ۇيرەنگەن ادەبي تىرلىككە اينالدى.

ەشبىر توپتىڭ شاشباۋىن كوتەرمەيتىن، تەك ءوز قالامىنىڭ قۇدىرەتىنە سەنگەن جاستاردى اۆتوبۋس توقتامايتىن ايالدامادا تۇرعان جول توسۋشى جولاۋشىعا بالاۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز – قالام تاعدىرىن وزگەنىڭ ەركىنە بەرىپ، ورىنسىز اعالاۋشىلار مەن ءوز اۆتوبۋسىن كۇتۋشى تالانتتاردىڭ جارق ەتىپ كورىنۋىندەگى تابيعي زاڭدىلىق.

بۇرىنعى جاس قالامگەرلەر، ونىڭ ىشىندە اقىندار الدىڭعى تولقىننىڭ ەل تانىعان ءىرى ادەبي تۇلعالارىنىڭ الدىنان ءوتىپ، سىن تەزىنە ءتۇسىپ، ورتالىق، ايماقتىق باق جارىق كورىپ قانا تانىلاتىن. ەندى زىرىران زاماننىڭ ۇيالىسى قالامىنىڭ جەلى، قولىنىڭ ەبى بار جاستى ءاپ-ساتتە الەمجەلىگە شىعارىپ، ايدى اسپانعا شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان جايى بار. الەم جەلىگە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا شىعىپ، بىردەن تانىم-تالعامى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ولەڭ سۇيەر، جىر سۇيەر جانداردان اق باتا الا بەرۋگە بولادى. جازعانىڭدى قۇشاقتاپ گازەت-جۋرنال رەداكتسيالارىنىڭ تابىلدىرعىن توزدىرمايسىڭ دا... ارينە، بۇنىڭ جاقسى جاعى – جۇرت ىقىلاسىنا بولەنۋ، جامان جاعى – بودەنە تالانتىڭمەن ارلانداردىڭ ورىنتاعىن ورىنسىز يەلەنىپ شىعا كەلۋشىلىكتە.

بىزدە جاس بولعانبىز. ول داۋرەن بولەك ەدى. ءىت زامانى شىعارماشىلىق ءومىردىڭ دوڭگەلەگىن كەيدە كەرى اينالدىرادى. بۇل – ەندى داۋسىز شىندىق. سولاي بولسا دا، ولە-ولگەنشە جاس تالانتتاردى ىزدەپ، سولارعا پانا بولا بولا بىلگەن ساناۋلى ازاعالارىمىزدىڭ ءبىرى – امانحان ءالىمۇلى ەدى. ول كىسى جاسىڭا قارامايدى. وزىنەن كىشىسىڭ بە، ەندەشە ءىنىسىڭ، سەنىڭ جازعانىڭ ۇنادى ما، ءنومىرىڭدى تاۋىپ الىپ، سويلەسىپ، كومەك قولىن ۇسىنادى.

سونداي ازاعانىڭ جىلىعىن كورۋ باقىتى بۇيىرعان جاننىڭ ءبىرى – ءوزىممىن. ول كىسىنىڭ بۇيىمتايى جازاتىن سالاڭا قاراي ءار ءتۇرلى. اۋەلى نە جازىپ جاتىرسىڭ، سولارىڭدى جاريالايمىن دەيدى. ودان كەيىن سەن ادەبيەتشىسىڭ عوي دەي كەلە، وزىنە ۇناعان جاس تولقىننىڭ تالايىنىڭ ەسىم سويىن تۇستەپ ايتىپ، سولار تۋرالى جازۋىڭدى وتىنەدى.   وي، امان اعا ۋاقىت جوق قوي دەپ اقتالعان بولاسىڭ، «ءبارىن جازباساڭ دا ايدىن بايىستى جاز!» دەدى. «جاقسى» دەدىم. بۇل 2018 جىل بولاتىن. سودان بەرى ازاعا ومىردەن وزدى بىراق اماناتى كوكەيدى تىرناپ ءجۇردى. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن ايدىن بايىستىڭ جەكەسىنە شىعىپ،  «امانحان اعام، قوڭىر داۋىسىمەن ءار سويلەسكەن سايىن ادەبيەتكە كەلگەن ءار دارا دارىنعا جەكە توقتالىپ، ولاردىڭ ىشىندەگى ناعىز دۇرلەرىنە ءوز باعاسىن بەرىپ، وسىلار تۋرالى جازساڭشى» دەپ وتىراتىن ەدى، جارىقتىق! سولاردىڭ ىشىندە سەنى بولە-جارا ايتاتىن. شىققان كىتابىڭ بولسا ەلنۇسقاسىن بەر» دەگەنىم بارتىن. ايدىن اقىن سوزگە كەلمەي، ءبىر اپتانىڭ ار جاق بەر جاعىندا پوشتامەن قولتاڭباسى جازىلعان «قۇلانيەك» كىتابىن سالىپ جىبەردى. مەن قايبىر قاگىلەز جانمىن، ءانى جازام، مىنە جازام دەپ ءبىر جىلدان استام ۋاقىتتى وتكىزىپ الدىم. ونىڭ سەبەبى «قۇنانباي اتىنداعى الاش اۋدارماشىلار وداعىن» قۇرۋ ءۇشىن جاساعان تىرلىگىم، بەينەبايانى بارى، وقۋلىعى بار بۇكىل تىرلىگىم سونىڭ جولىنا كەتتى. اقىرى ازاعانىڭ اماناتىن ورىندايتىن قولايلى ساتتە تۋدى.

ءيا، امان اعانىڭ ايتقان جاس اقىندارىنىڭ ءبارىن جازا الماساق تا، ءوزىنىڭ ەرەكشە ادەبي ءۇمىت كۇتكەن اقىنى – ايدىن بايىس تۋرالى جازباسقا امالىمىز كانە؟! بۇل تاقىرىپ – شىن مانىسىندە، امانحان اعانىڭ كوزى تىرىسىندە ماعان ارقالاتقان ادەبي جۇگى ەدى. بۇگىن ەندى سول ادەبي جۇكتىڭ بۋماسىن اقتارۋعا قول تيەتىن ۋاقىت تاپتىم.

گي دە موپاسسان كەزىندە: «شىن مانىسىندە كوپتەگەن توپتان تۇراتىن وقىرمان قاۋىم بىزگە:

— مەنى جۇبات.

— مەنى الداندىر.

— كانى مەنى قايعى قۇشاعىنا ەنگىز.

— جان دۇنيەمە قوزعاۋ سال.

— ارمانداپ قيالعا بەرىلۋىمە قوزعاۋ بول.

— شەك سىلەمدى قاتىر.

— مەنى سەلت ەتكىز.

— مەنى جىلات.

— وي قۇشاعىنا شومۋىما ىڭعاي جاسا،- دەپ ايقالايدى دەگەندى جازعان بولاتىن.

ءوز وقىرمانىن جۇباتاتىن، الداندىراتىن، قايعى قۇشاعىنا ەنگىزەتى، جان-دۇنيەسىنە قوزعاۋ سالاتىن، ارزۋلاتا ارمانداتىن، شەك سىلەسىن قاتىرىپ، ءماز-مەيەرام ەتەتىن، سەلت ەتكىزىپ، سەزىمىنە قوزعاۋ سالاتىن، كوز جاسىن بۇلاۋعا ەرىك بەرەتىن قالامگەر قاشاندا قۇرمەتكە يە.

تەك ءبىز وقىرمان رەتىندە ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ باعاسىن مۇلدەم بىلمەي جۇرگەنىمىز قانداي وكىنىشتى.... ءبىزدىڭ بۋىن باعاسىن بىلمەي جۇرگەن ايدىن بايىس وردا بۇزار وتىزعا كەلىپ قالدى. جىلى لەپەس بىلدىرە الماۋدامىز. ايدىن جالعىز ەمەس، ونىڭ تۇستاستارى دا بىزدەن ادەبي ءادىل باعا كۇتەدى. ءبىز سونى بەرە الىپ ءجۇرمىز بە!؟

ارتى ايحاي 25-تەگى، الدى 30-داعى بۋىننىڭ ىشىندەگى ءىلىپ اۋىزعا الارىن ىستىلىنە قاراي، ولەڭ ورىمىنە قاراي ءۇش توپقا بولەمىز. ءسوز ويناتۋ مەن وي ويناتۋى تەپە-تەڭ تۇسەتىندەر، تەك ءسوز ويناتۋدىڭ جەتەگىندە كەتكەندەر جانە وي ويناتۋدىڭ توڭىرەگىندەگىلەر. ءسوز ويناتۋشىلارى – ويعا، وي ويناتۋشىلارى – سوزگە قۇرىق سالارى انىق. بىراق ول بىردەن بولمايدى. بىراق ءبارى دە ولەڭ ولكەسىنەن ءوز ورنىن تاپقاندار. تەك شىعارماشىلىق تەر توگىپ، ولەڭ ءورىمىن قامشىنىڭ تاسپاسىنداي ءورۋى ءۇشىن تالاي ۇيقىسىز تۇندەر مەن كۇلكىسىز كۇندەردى باستان كەشۋلەرى كەرەك.

ءسوز بەن وي ويناتۋدى قاتار مەڭگەرۋ، ءارى ونى ورنىمەن، جونىمەن قولدانا بىلۋگە ەكىنىڭ ءبىرى وڭايشىلىقپەن قول جەتكىزە المايدى. قازىرگى قازاق پوەزياسىنداعى تاماشا ولەڭدەردى وقۋ بارىسىندا ءتىپتى تامىمال دەگەن اقىنداردىڭ ءوزى دە بۇعان سيرەكتەۋ ەگەلىك ەتەتىنى جاسىرىن ەمەس.

قولىمىزداعى جيناقتاعى ولەڭدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى سىرشىل ءسوز بەن تەرەڭ ويعا قۇرىلعان. اۆتور ءوزىنىڭ وسى جيناقتىڭ بەتاشار تۋىندىسى بولىپ تابىلاتىن «حات» اتتى ولەڭىندە:

بالقاشتا قالىپ قويعان بالا بەينەم،
كەۋدەڭدە قۇنداقتالىپ جاتىر ما ءالى...

نەمەسە

كىمگە وبالى جازباعان ولەڭدەردىڭ؟
جازىپ قويعان ولەڭنىڭ كىمگە وبالى؟

اقىن وزىنە دە، وقىرمانىنا دا وتە جوعارى ەستەتيكالىق تالاپ قويادى. ءبىز مىسالاعا العان «ءتۇن قۇشاعىن جايعاندا» ولەڭىندە بالكوندا اقىن مەن اي سىرلاسىپ، ناتيجەسىندە تابيعات تىلسىمى اق قاعاز بەتىنە تۇسەتىن ساتتەگى شىعارماشلىق تۇلعانىڭ باسىنان نەبىر ەرەك حال كەشۋىنە ويشا كۋا بولامىز.

اۆتوردىڭ ومىرباياندىق اڭىستاعى «ادرەنالين» جىرىندا:

جىرعا اينالىپ كەتە بەردى تابيعات،
مۇڭعا اينالىپ كەتە بەردى ماحاببات،- دەپ توگىلە ولەڭىن ورىمدەيدى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان وسى ولەڭدە اۆتور جەتى شۋماق بويىنا ءوزىنىڭ پوەزيا كوگىنە قالاي قول سەرمەگىنىن اۆتوبيوگرافيالىق ناقىشتا كوركەمدەي ايشىقتايدى. تاعدىردىڭ سالۋىمەن بۇل جالعاندا ەش قامسىز جۇرگەن «ۇرىنشاق قۇلىنشاققا» اللانىڭ جازۋىمەن ءبىر كۇندە تاڭدايىنا قاسيەتتى اقىندىق ءمورى باسىلىپ، جىراۋلىق عۇمىر ماڭدايىنا جازىلادى.

سول كۇننەن سوڭ، الدا كۇتىپ اۋىر سىن،
قاۋىرسىننان قولعا قالام ۇستادىم...

كەۋدە كەرنەپ سان الۋان سۇگىرەت،
كوكشە كولگە تۇڭعىش ولەڭ تۋدى كەپ.
وزەۋرەگەن ءورىم ۇلدىڭ وزەگىن،
وسى ما ەكەن جارىپ شىققان قۇدىرەت؟!

بۇل قازاق ۇعىمىنداعى ءداستۇرلى ەرەكشە جاعدايدا «اقىندىق قونۋ» قاستەرلى تۇسىنىگىمەن عانا ۇعىندىرىلادى. توق سوققان بالا، ءبىر ساتتە اقىندىق وي سوققان دارىن يەسىنە اينالىپ شىعا كەلەدى. وسىلايشا ءوز وقىرمانىنا وي سالاتىن اتالعان جىر:

توققا ءتۇسۋ تۇك ەمەس-اۋ، كوز جەتتى،
وتقا ءتۇسۋ قيىن ەكەن ولەڭ دەپ، - اياقتالادى.

جالپى قاي اقىن بولماسىن، ادام، قوعام جانە تابيعات اتتى ماڭگىلىك ءۇش تاقىرىپتى ءتۇرلى قىرىنان جىرلايدى. ايدىندا تابيعات تاقىرىبى ەرەكشە ورىنعا يە. اسىرەسە، ول ءوز شىعارماشىلىعىندا «قىس» پەن «تۇنگە» ايىرىقشا ءمان بەرىپ، وزىندىك سيمۆولدىق الەمىن ايشىقتاي العاندىعى ءبىزدى وقىرمان رەتىندە وتە قاتتى قۋانتادى. تاپ ءبىز ايتقان تاقىرىپتاعى «ءتۇن» اتتى ولەڭىندە بىلەكتەي قارا بۇرىمىن تارقاتقان پارانجالى سۇلۋ بيكەش كەيپىندەگى «قاراڭعىلىق ارۋىنا»:

قارا ءتۇننىڭ كوزىندە تۇنعان مۇڭداي،
ءسۇت ساۋلەلى كەۋدەمدى نۇرلاندىردى اي.
پارانجالى، ءاي، بيكەش!
قىلىعىڭنان
ورەتەنىپ كەتسەم بە الدە كۇلىم قالماي!.. دەپ جىر ارنايدى.

اقىننىڭ «قىسقا» ارنالعان تاعى ءبىر ولەڭى «اقپان جىرى» بوريس پاستەرناكتىڭ «فەۆرال. داستات چەرنيل ي پلاكات» دەگەن ەپيگرافىمەن باستالادى. ايدىننىڭ قىس تۋرالى ولەڭدەرى جانىڭدى جارلاۋدان، جۇرەگىڭدى جالاڭاشتاۋدان اۋلاق. ونىڭ قاۋىرسىن قالامى قىس سۋرەتتەرىن ءتۇرلى قىرىنان سۋرەتتەپ، تۇرلىنشە قۇبىلتا ايشىقتاپ، كارلى قىستىڭ بولمىس-ءبىتىمىن كوز الدىڭا ەرەك ءبىر تىلسىمدىقپەن ەلەستەتەدى. تاڭ قالا وقيسىڭ، تامسانا وقيسىڭ.

...تيتتەي ۇلپا ارقالايدى اۋىر مۇڭ،
جادىمىزعا، جارىقتىق-اي، جاتتالىپ...

وسىلايشا ادامزاتقا وزىندىك ايتارى بار اقپان اقىننىڭ كەۋدەسىندەگى كۇي ساندىقتان ءان بولىپ توگىلەدى. اقىن سول كەۋدەسىندەگى كۇي ساندىعىنان توگىلگەن ءاندى بىلايشا كوركەمدىكپەن كەستەلەيدى:

كەلسە كوكتەن قۇدىرەتتى كۇش – كوندىك،
ۇيقىسىز-اق تالاي عاجاپ ءتۇس كوردىك.
كەرەمەت قوي اقپانى بار سيقىرلى،
«قىس» دەيتۇعىن قۇداي جازعان ءۇش تومدىق!

ءبىز ايدىن بايىس شىعارماشىلىعى جايىندا تەك وسى ءبىر ماقالامەن شەكتەلىپ قالماق ەمەسپىز. «قىس» دەيتۇعىن قۇداي جازعان ءۇش تومدىق» دەگەن تاماشا شۋماقتىق پالساپالىق ەرەك پايىمداۋدى ومىرگە اكەلگەن اقىندى بۇداندا وتكەن تاماشا ادەبي باق كۇتىپ تۇرعانىنا سەنىمىمىز مول.

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز ايدىننىڭ وسى جيناققا كىرگەن ءار ولەڭى ءوزىن جەكە تالداۋعا سۇرانىپ تۇرادى. بۇنداي ءوز شىعارماشىلىعىنا سىن كوزبەن قاراپ، باسىلىپ شىققان كىتابىنا تەك تاڭداۋلى ولەڭدەرىن عانا كىرگىزۋ جاس اقىندار تاراپىنان ونشا كوپ كەزدەسە بەرمەيتىن قۇبىلىسقا اينالدى. قازىر سولاردى وقىپ وتىرعان كەزدە تاقتايداي جولمەن كەلە جاتىپ، جول ورتاسىنداعى ىركىلگەن شالشىق سۋلى باتپاققا قالاي باتقاندىڭ بىلمەي قالاتىن جاعدايعا جەتتىك. ايدىن كىتاپتارىنىڭ ءبىر قۋانىشتىسى ءبىزدى تەك تاقتايداي جولمەن جۇرگىزىپ، باتپاققا باتىرماي كىنامشىل وقىرمان كوڭىلىن كول دارياعا اينالدىرادى.

ايدىندى ايدىن ەتكەن ونىڭ جىرلارىنداعى «ۇلتتىق ناقىش» ءبىز وعان جەكە ماقالا ارنايتىندىقتان تەك اقىننىڭ سەزىمدىك ليريكاسى توڭىرىگىندە عانا ءسوز قوزعاۋمەن توقتالىپ قالدىق. بالقاشتان شىققان ادەبي «ۇرىنشاق قۇلىنشاقتىڭ» پوەزيا كوگىندەگى باعىندىرار بيىگى ءالى الدا دەگەنگە كامىل سەنىمدىمىز.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz